Warszawa - ośrodek kultury pozytywistycznej.
Represje zaborcy po upadku powstania styczniowego (1863r.) zapoczątkowały długie lata brutalnego ucisku narodowościowego i stopniową rusyfikację życia publicznego.
W 1869r. zamknięto Szkołę Główną, a na jej miejsce powstał Cesarski Uniwersytet Warszawski z rosyjskim językiem wykładowym (dopiero w 1881r. utworzona została katedra historii literatury polskiej, w zasadzie bojkotowana przez wykładowców polskich). Polszczyzna, wyrugowana ze szkolnictwa, sądów i administracji, utrzymała się w literaturze, prasie, teatrze
i Kościele. Literaturę i czasopiśmiennictwo dotkliwie krępowała cenzura (do 1905r. prewencyjna, potem - represyjna).
Sytuacja polityczna i społeczno-ekonomiczna po klęsce powstania (reforma uwłaszczeniowa 1864r., a wraz z nią proces deklasacji szlachty) powołała do życia nowy zespół postaw, określany mianem - pozytywizmu warszawskiego, z hasłami „pracy organicznej” i „pracy u podstaw”, postulatami ekspansji ekonomicznej
i postępu cywilizacyjnego, co miało służyć podtrzymaniu egzystencji narodu,
z programem przebudowy społeczeństwa polskiego na wzór zachodnioeuropejskiej demokracji burżuazyjnej.
W środowisku literackim Warszawy zaszły w tym czasie duże zmiany. Z pokolenia przedlistopadowego pozostali już nieliczni pisarze (m.in. Dmochowski i Odyniec), gdyż w ogromnej części znalazło się ono już wcześniej za granicą. Wielu ogarnęła emigracja postyczniowa (m.in. J.Narzymski, W.Sabowski); spośród tych, którzy debiutowali w okresie międzypowstaniowym, pozostali jednak w Warszawie: A.Pietkiewicz (A.Pług), F.Faleński, A.Michaux (Miron), L.Sowiński, J.Łuszczewska (Deotyma) i inni. Natomiast dominację w życiu literackim zdobyło pokolenie pozytywistów, a wśród nich: A.Wiślicki, M.Konopnicka, wychowankowie Szkoły Głównej: A.Głowacki (B.Prus), H.Sienkiewicz, A.Świętochowski, J.Ochorowicz, W.Gomulicki, J.A.Święcicki, P.Chmielowski, B.Chlebowski, W.Przyborowski - pisarze i krytycy, którzy rozpoczęli działalność literacką na przełomie lat 60. i 70.
PRASA: Programowe wystąpienia publicystyczne tego pokolenia i wywołane przez nie batalie polemiczne toczyły się głównie na łamach warszawskiej prasy, stanowiącej forum dla dyskusji światopoglądowych, literackich i artystycznych, które w istotny sposób wpływały na formowanie się życia umysłowego w skali ogólnopolskiej. Polemiki te przeszły do historii jako walka młodej i starej prasy.
Orientację konserwatywną reprezentowały m.in.:
„Biblioteka Warszawska”, redagowana po 1863r. m.in. przez K.W.Wójcickiego,
klerykalna „Kronika Rodzinna”,
jedno z pierwszych pism ilustrowanych: „Kłosy”, red. m.in. także przez Wójcickiego,
„Bluszcz” pod red. M.Ilnickiej,
„Gazeta Warszawska”, prowadzona 1859-89 przez Keniga,
„Kurier Warszawski”, przeżywający okres rozkwitu w latach 1868-86 pod red. Szymanowskiego.
Poglądy młodych głosiły:
„Opiekun Domowy” (w ostatnich czterech latach),
„Przegląd Tygodniowy” - sztandarowy organ pozytywizmu warszawskiego (zwłaszcza w pierwszym okresie) pod red. Wiślickiego,
do 1876 umiarkowana „Niwa”, z której redakcją związani byli m.in. Ochorowicz, M.Godlewski i L.Grendyszyński,
„Ateneum” W.Spasowicza,
„Nowiny”, którymi kierował E.Piltz, Świętochowski i w ostatnim okresie Prus.
W późniejszej fazie główną trybuną pozytywizmu warszawskiego stała się „Prawda” Świętochowskiego (zał. w 1881r.);
Pewne znaczenie zdobył także „Świt” Konopnickiej, propagujący pozytywistyczny model emancypacji kobiet;
Dużą poczytność miał „Tygodnik Ilustrowany” red. przez L.Jenikego, nast. W.Korotyńskiego.
Ważną dla literatury funkcję spełniały także: „Gazeta Polska” L.Kronenberga, „Kurier Codzienny”, red. przez Kucza, „Wiek” K.Zalewskiego, „Kurier Poranny”, red. przez Fryzego „Słowo”, z którego redakcją związany był Sienkiewicz.
Istniały też pisma humorystyczno-satyryczne: „Kolce” i „Mucha”.
Niemal wszyscy pisarze okresu 1864-1918 debiutowali w prasie i współpracowali z nią (częsta podstawa utrzymania), co miało istotny wpływ na rozwój krytyki literackiej oraz kształtowanie i modyfikację gatunków literackich,
jak powieść odcinkowa,
felieton (słynne cykle: Kroniki Tygodniowe B.Prusa, Bez tytułu i Chwila obecna Sienkiewicza, Liberum veto Świętochowskiego),
reportaż.
Wiele pierwodruków najwybitniejszych dzieł literackich okresu ukazało się w prasie (m.in. Trylogia, Qvo vadis, Krzyżacy Sienkiewicza, Lalka, Emancypantki, Faraon Prusa). Niektóre pisma (np. „Tygodnik Ilustrowany”) nawiązywały stałe kontakty z pisarzami, zakupując do druku nowo powstające dzieła.
Rozwój sytuacji społecznej (narastanie nieprzewidzianych konfliktów, kształtowanie się ruchu robotniczego), a także wpływ nowych prądów literackich spowodowały modyfikację programu warszawskiego pozytywizmu.
Załamały się koncepcje literatury tendencyjnej.
Około 1884 roku nastąpiła ofensywa naturalizmu, lansującego scjentystyczny model literatury, postulującego do brutalności wierny obraz człowieka
i społeczeństwa. (A.Sygietyński, Dygasiński, S.Witkiewicz - skupieni w latach 1884-88 wokół „Wędrowca”, redagowanego w tym czasie przez A.Gruszeckiego, I.Dąbrowskiego i innych).
Równolegle rozwijał się realizm, na gruncie warszawskim owocujący zwłaszcza wielkimi powieściami B.Prusa (Lalka, Emancypantki), ale także w nowelistyce czołowych pisarzy okresu (Konopnicka), utworach Gomulickiego, K.Szaniawskiego i innych.
Organizujący się ruch robotniczy zrodził nowy nurt warszawskiej literatury: rewolucyjną poezję i pieśń robotniczą. Nurt ten, powstały ok. 1878 w kręgu partii Proletariat, rozwijał się tajnie, jego utwory, rodzące się m.in. w celach Cytadeli warszawskiej, kolportowane były najpierw ustnie i w odpisach, później też w nielegalnych wydawnictwach. Dużą popularność zdobyły jako pieśni: Warszawianka W.Święcickiego i Mazur kajdaniarski L.Waryńskiego.
Niejakie złagodzenie represji politycznych po śmierci namiestnika F.Berga (1874r.) trwało krótko; w okresie rządów generał-gubernatora I.Hurki (1883-94) oraz kuratora Okręgu Szkolnego Warszawy A.Apuchtina (1879-97, „noc apuchtinowska”) powróciła fala gwałtownych prześladowań. Jednocześnie umacniał się i rozszerzał opór społeczeństwa polskiego, formujący nielegalny nurt życia politycznego i literackiego Warszawy, w tym szeroko rozgałęzioną organizację tajnego nauczania.
Społeczny ruch oświatowy zrodził się w kręgu inspiracji programu „pracy u podstaw”, m.in. w oparciu o istniejące od 1861r. bezpłatne czytelnie Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności (WTD); z czasem objął różne ugrupowania społeczne i polityczne, a jego formy i kierunki wzbogaciły się. W ruchu tym czynna była m.in. S.Sempołowska.
W ochronkach WTD uczono tajnie czytania i pisania (C.Śniegocka i inni). Nielegalne lekcje jęz. polskiego i historii Polski prowadzone były na prawie wszystkich pensjach prywatnych i w wielu innych zakładach, np. na kursach szkolenia zawodowego. W 1875r. dzięki staraniom K.Prószyńskiego (Promyka) powstało tajne Towarzystwo Oświaty Narodowej (TON), które w latach 90-tych zorganizowało (w kręgach wpływów narodowej demokracji) podziemny Uniwersytet Ludowy.
W tym nielegalnym nurcie działalności brały niekiedy początek inicjatywy o wielkim znaczeniu dla kultury i świadomości narodowej, jak np. odsłonięcie pomnika A.Mickiewicza w Warszawie 24 XII 1898r., stanowiące milczącą (z woli władz) manifestację narodową.
3