Dyferencjacja w obrębie nauk pedagogicznych (1)

Kryteria wyodrębniania subdyscyplin pedagogicznych wg S. Kawuli:

• Kryteria uwzględniające cele działalności wychowawczej (w szerokim rozumieniu)

• dydaktyka (dydaktyki szczegółowe, teoria nauczania) - cele i treści kształcenia, system dydaktyczny, środki i metody dydaktyczne, oceniania ucznia

• teoria wychowania (wraz z teoriami wychowania szczegółowymi)

• Kryterium metodologiczne:

• pedagogika ogólna (zajmuje się analizą wszelkich uwarunkowań procesu wychowania, swoisty metabolizm informacyjny)

• pedagogika społeczna - akcentująca w swym podejściu znaczenie środowiska, głównie społecznego

• Kryterium instytucjonalne (dot. konkretnych działalności praktycznej danej instytucji):

• pedagogika przedszkolna

• pedagogika szkolna - funkcja dydaktyczna, opiekuńcza i edukacyjna

• pedagogika szkoły wyższej

• pedagogika wojskowa

• Kryteria rozwojowe (bazuje na etapach życia człowieka):

• pedagogika okresu żłobkowego

• pedagogika okresu wczesnoszkolnego

• pedagogika dzieci i młodzieży

• andragogika

• gerontopedagogika

• Kryteria uwzględniające rodzaj działalności jednostkowej lub grupy:

• pedagogika sportowa

• pedagogika pracy

• pedagogika czasu wolnego

• pedagogika rekreacji

• pedagogika obronna

• Kryteria dewiacji i defektów rozwojowych:

• pedagogika resocjalizacyjna

• pedagogika penitencjarna

• pedagogika postpenitencjarna (osoby opuszczające więzienie)

• oligofrenopedagogika (upośledzeni umysłowo)

• surdopedagogika (głusi i niedosłyszący)

• tyflopedagogika (niewidomi i niedowidzący)

• Kryterium problemowe dot. przekrojowego ujęcia zagadnień badawczych i praktycznych:

• problemy zawodu nauczyciela -> deontologia pedagogiczna (nauka o powinnościach i obowiązkach), pedeutologia

• kształcenie zawodowe

• polityka oświatowa

Wobec wielości subdyscyplin pedagogicznych wyróżnionych ze względy na różne kryteria zachodzi konieczność integralnego ujęcia, bowiem ogląd człowieka jest oglądem holistycznym

Czy zachodzi konieczność ingerencji pedagogicznej w funkcjonowanie nastoletniego Roma w środowisku szkolnym?

Składowe pytania:

1. Rom - przedstawiciel mniejszości kulturowej - etnicznej, stereotyp dot. cygana (apoznawczy charakter, wywołuje nastawienie emocjonalno-oceniające, stereotypy przekształcają się w stygmat społeczny)

2. Ingerencja pedagogiczna na płaszczyźnie subdyscyplin:

1. międzykulturowa\

> społeczna

2. wielokulturowa /

3. Dziecko - wszystko co się wiąże z rozwojem psychofizycznym:

1. pedagogika dzieci i młodzieży

2. pedagogika rewalidacyjna

4. Uczeń

1. pedagogika szkolna

2. teoria nauczania/ dydaktyka

3. teoria wychowania

4. pedeutologia

5. deontologia

5. Odmienność może powodować zachowania aspołeczne

1. pedagogika resocjalizacyjna

Teoria wychowania jako podstawowa subdyscyplina pedagogiczna (2)

Teoria wychowania jako odrębna subdyscyplina w pedagogice wyodrębniła się w Polsce po 1945 roku. Wcześniej zagadnienie intencjonalnego wychowania było w zakresie pedagogiki ogólnej.

W zachodniej i amerykańskiej refleksji pedagogicznej rzadko mówi się o teorii wychowania, jej przedmiot przynależy do:

• pedagogiki jako nauki o wychowaniu

• filozofii człowieka

• psychologii

• socjologii

• podstaw wychowania

TEORIA WYCHOWANIA:

teoria naukowa - to uporządkowane zespoły praw stanowiące pełne wewnętrznie spójne konstrukcje logiczne bez względu na to czy dot. zjawisk mniej lub bardziej pośrednio obserwowalnych; na teorię składają się zatem definicje, twierdzenia i prawa

w odniesieniu do człowieka formułowane są zazwyczaj prawa naukowe o charakterze akcydentalnym o współczynniku humanistycznym

Zachowanie i reagowanie człowieka nie ma charakteru stałego.

Każda teoria naukowa powinna się charakteryzować koherencją logiczna.

Warunki jakie muszą być spełnione, aby teoria nabrała statusu naukowej:

• musi mieć swój przedmiot poznania (na przykład. teoria potrzeb, teoria postaw, osobowości)

• hierarchiczna siatka pojęciowa (na przykład teoria potrzeb-> potrzeba-> rodzaje potrzeb-> zaburzenia równowagi wew. -> napięcie emocjonalne-> motywacja do działania-> gratyfikacja potrzeby-> deprywacja potrzeb ...)

• uporządkowane pod względem logicznym hipotezy i twierdzenia

• uzasadnienie i weryfikacja twierdzeń

• określone miejsce danej teorii naukowej na tle innych pod względem stopnia zależności

Funkcje teorii naukowej:

• eksplanacyjna -> opis i wyjaśnienie rzeczywistości będącej przedmiotem poznania

• heurystyczna -> formułowanie nowych problemów i hipotez na bazie ustaleń o charakterze

• prewidystyczna -> przewidywanie, antycypacja zjawisk i procesów mających wpływ na przedmiot poznania

• praktyczna -> usprawnianie praktyki wchodzącej w zakres przedmiotu teorii naukowej

Przedmiot teorii wychowania (3)

Przedmiotem teorii wychowania jest wychowanie w wąskim rozumieniu, które w swej istocie można sprowadzić do kształtowania cech i postaw wychowanków wraz z stworzeniem warunków sprzyjających ich samoaktualizacji. Chodzi zatem o wychowanie intencjonalne zorientowane na określone cele wychowania (świadomie zorganizowane)

ZADANIA TEORII WYCHOWANIA:

1. gromadzenie, systematyzacja wiedzy nt. wychowania intencjonalnego

2. formułowanie celów realizowanych w procesie wychowania w ich aksjologicznym kontekście (teleologia wychowania)

3. projektowanie działalności wychowawczej umożliwiającej realizację celów wychowania (działalność wychowawcza to proces wychowawczy)

4. skutek wychowawczy (efekt)

5. eksploracja czynników psychospołecznych warunkujących efektywność działalności wychowawczej

czynniki:

1. dot. osobowości wychowanka

2. dot. wychowawcy

3. środowisko (na przykład społeczne, instytucjonalne, itp.)

Teoria wychowania jest dyscypliną pedagogiczną zajmującą się : celami, sposobami i warunkami intencjonalnej działalności wychowawczej

FUNKCJE TEORII WYCHOWANIA:

1. poznawcza - „poszukiwanie prawdy” o człowieku i świecie w którym on żyje (relatywizm poznawczy)

2. generalizująca - polega na porządkowaniu, systematyzowaniu i łączeniu wchodzących w zakres teorii wychowania twierdzeń i sądów w logiczną całość

3. deskryptywna - rzetelny opis rzeczywistości wychowawczej

4. komunikatywna - teoria wychowania dostarcza ważnych informacji o badanym fragmencie rzeczywistości wychowawczej w taki sposób, aby były one zrozumiałe przynajmniej dla osób, które uprawiają nauki o wychowaniu

5. praktyczna - stosowanie w praktyce rozstrzygnięć powstałych na gruncie teorii wychowania

6. heurystyczna - formułowanie nowych założeń, problemów, hipotez na podstawie przyjętych ustaleń i twierdzeń teoretycznych

7. prognostyczna - dzięki tej funkcji, w teorii wychowania mieszczą się różnego rodzaju przewidywania dot. faktów i zjawisk, którym się ona zajmuje

8. ewaluatywna - w ramach teorii wychowania poddaje się ocenie te zjawiska i fakty, które są przez nie badane z pkt. widzenia określonego systemu wartości

Etapy rozwoju teorii wychowania (4)

Etapy określone zostały w oparciu o istotę wychowania intencjonalnego - podstawowe paradygmaty wychowania: paradygmat autorytarny i antyautorytarny

Wyróżniamy 4 podstawowe etapy w procesie rozwoju teorii wychowania:

1. 1945 - 1948

1. Polska myśl pedagogiczna w zakresie teorii wychowania powoływała się na dorobek pedagogiki międzywojennej - pajdocentryzm - orientacja na dziecko, na jego potrzeby, potencjał/ wych. podmiotowe

2. wraz ze zmianą ideologii na socjalistyczną nastąpiła krytyka podejścia pajdocentrycznego/ uprzedmiotowienie dziecka

3. wzrasta rola nauczyciela i wychowawcy- w procesie wychowania reprezentują interes partii i państwa

4. w efekcie podstawowym celem wychowania jest świadome i celowe kształtowanie osobowości wychowanka w kierunku adaptacji do rzeczywistości społecznej i politycznej, czyli socjalistycznej

5. na gruncie teorii wychowania pojawia się cenzura i tym samym uczyniono ją przedmiotem politycznej manipulacji

2. 1949 - 1956

1. okres ideologicznego nacisku, któremu w dalszym ciągu podlegała teoria wychowania (była ubezwłasnowolniona w swej naukowości)

2. następuje regres w naukowym rozwoju teorii wychowania

3. nastąpiła orientacja na pedagogikę radziecką, która eksponowała świadomość polityczną wychowanków i urabianie ich w duchu poddaństwa

4. system zasad wychowania komunistycznego

1. kształtowanie komunistycznego światopoglądu,

2. kształtowanie partyjności i nastawienia na realizację celów

3. konieczność związku wychowania z życiem, pracą, praktyką budowy komunizmu

4. wychowanie w kolektywie i przez kolektyw

5. ciągłość, systematyczność i jedność oddziaływań wychowawczych

6. odpowiedzialność wychowania (wychowawców) za rozwój indywidualnych właściwości wychowanka

5. istotą wychowania było wychowanie laickie

6. panowało powszechne przekonanie o podobieństwie procesu wychowania do procesu technologicznego w warunkach produkcyjnych:

wzór (matryca osobowości) -> obróbka (działalność wychowawców) -> produkt (osobowość zgodna ze wzorem socjalistycznym, wzór osobowości)

3. 1956 - 1989

1. wydarzenia polityczne zapoczątkowały zmiany w sposobie uprawiania teorii wychowania

2. pojawiła się, wprawdzie ograniczona, możliwość kontaktów zagranicznych (badaczy, naukowców)

3. nauka zachodnioeuropejska i amerykańska umożliwiała wypracowanie podstaw metodologicznych wychowania

4. w efekcie teoria wychowania stała się subdyscypliną pedagogiczną o charakterze empiryczno-indukcyjnym

5. aspekt empiryczny danej dyscypliny naukowej to badanie wszystkich zjawisk wchodzących w zakres jej przedmiotu zainteresowania, uogólnienie rezultatów badań i na tej podstawie formułowanie twierdzeń, praw czy teorii szczegółowych

6. '62 Maslow wydał „Psychologię humanistyczną”

7. '89 to czas transformacji ustrojowej od socjalizmu do demokracji

8. ten rok kończy epokę na gruncie teorii wychowania, w której promowano wychowanie autorytarne, a rozpoczyna epokę wychowania antyautorytarnego, wychowanek w roli podmiotu oddziaływań wychowawczych

Rola doświadczenia wychowanka w procesie wychowania (5)

DOŚWIADCZENIE WYCHOWANKA (JEDNOSTKI) - to informacja zdobyta w bezpośrednim kontakcie z rzeczywistością, która ma potencjalny wpływ na jego zachowanie

• informacja → wiedza odnosząca się do wszystkich wymiarów istotnych dla wychowanka w obrębie rzeczywistości, w której on funkcjonuje;

• wychowawca zatem w procesie wychowania powinien organizować sytuacje wychowawcze, w ramach których wychowanek będzie przyswajał nową wiedzę lub modyfikował wiedzę już posiadaną

W ≠ Z

• bezpośredni kontakt z rzeczywistością → aktywność własna wychowanka;

• wiedzę zdobywa w wyniku własnej aktywności zorientowanej na różne obiekty

• aktywność wychowanka posiada 2 podstawowe wymiary

• poznawczy → zbieranie, przyswajanie informacji

• emocjonalny → przeżywanie sytuacji, w której wychowanek przyswaja informacje

• te wymiary współ występują w tym samym czasie, w efekcie wiedza nabiera charakteru emocjogennego

• wiedza mając charakter emocjogenny pełni rolę czynnika motywującego wychowanka do działania zgodnie z nią

• potencjalny wpływ na zachowanie wychowanka → w zależności od wiedzy wychowanka, przejawia on zachowania w kierunku obiektu, którego ona dotyczy lub wychowanek wycofuje się z relacji z tymże obiektem

• dzięki doświadczeniu nabywanemu przez wychowanka wychowawca może kształtować

• 
  postawy

• przekonania w efekcie więc światopogląd

• poglądy

WARUNKI NABYWANIA DOŚWIADCZENIA PRZEZ WYCHOWANKA

1. świadomości →

2. myślenia → sytuacja, w której wychowanek doświadcza musi być dla niego zrozumiała, zawierać informacje sytuujące się w jego systemie pojęć - wiedzy

3. pamięci → lepiej zapamiętujemy gdy wiedza jest aktywnie nabywana, ważne jest powtarzanie i ćwiczenie

4. działania → lepiej zapamiętujemy, gdy jesteśmy aktywni

• w wyniku zaburzenia któregokolwiek z warunków, nie dojdzie do powstania doświadczenia adekwatnego do celów, jakie założył sobie wychowawca w procesie wychowania

• tak pojęte doświadczenie funkcjonuje na 2 poziomach:

• I poziom → łatwo dostępny, do którego się odwołujemy bezpośrednio, opisując, wyjaśniając i oceniając rzeczywistość, w której żyjemy - powierzchniowo; struktura doświadczenia - obejmuje ona to co człowiek wie i wiedza, którą posiada na tym poziomie służy mu do interpretacji zachodzących w otoczeniu jednostki zdarzeń; dzięki wiedzy podręcznej wszelkie zdarzenia, zjawiska jawią nam się jako pewne, oczywiste i niedyskutywalne

• II poziom → głęboka struktura doświadczenia (trudniej dostępna), zacierają się w niej kategorie, założenia, procedury interpretacyjne, na mocy których, to co wiemy o rzeczywistości jawi nam się jako nienaruszalne, oczywiste i pewne;

• głęboka struktura doświadczenia to inaczej RACJONALNOŚĆ, będąca swoistym sposobem usensawiania świata

ELEMENTY SKŁADOWE GŁĘBOKIEJ STRUKTURY DOŚWIADCZENIA → RACJONALNOŚCI

►PORZĄDEK WARTOŚCI - podmiotowa orientacja aksjologiczna człowieka, na którą składają się wartości znaczące dla tegoż człowieka, tworzą one aksjologiczną perspektywę racjonalności

• wartości znaczące - to takie, którym jednostka sama przypisuje znaczenie, mogą one odpowiadać wartościom oczekiwanym przez społeczeństwo

• każda wartość znacząca dla danej jednostki posiada istotną moc regulacyjną motywującą ją do działania zgodnego z treścią tej wartości

►KATEGORIE OPISU RZECZYWISTOŚCI - określa o na wymiary i kryteria interpretacyjne, wg których człowiek rozpoznaje i ocenia :

1. obiekty tworzące rzeczywistość kulturową - obiekty materialne, charakterystyczne dla danego społeczeństwa, dla danego narodu

2. innych ludzi - ze względu na odmienność na przykład kolor skóry, narodowość etniczna, wyznanie, seksualna, niepełnosprawność

3. odnoszą się do własnej osoby - „ja tzn. kto?”

4. gromadzonej przez siebie wiedzy:

• co wiemy?

• czy wiemy?

3. jest to epistemologiczna perspektywa wiedzy

►ZAŁOŻENIA INTERPRETACYJNE - są powiązane z wartościami i kategoriami opisu świata, udzielają odpowiedzi na następujące pytania:

1. W jaki sposób istnieje ludzka rzeczywistość? (byt materialny i duchowy)

2. W jaki sposób ludzka rzeczywistość dostępna jest doświadczeniu człowieka? (co jest prawdziwe)

3. Jak należy dochodzić do rozumienia świata ludzkiego?

• założenia interpretacyjne określamy jako ontologiczną perspektywę racjonalności

Analizując głęboką strukturę doświadczenia człowieka, a więc racjonalność czynimy ją w trzech podstawowych perspektywach:

• aksjologicznej

• epistemologicznej

• ontologicznej

Wychowawca chcąc oddziaływać wychowawczo(intencjonalnie organizować proces wychowania) musi owe perspektywy uwzględnić.

W efekcie czego racjonalność pełni 2 podstawowe funkcje:

1. tworzy pole życiowe człowieka, wyznacza ramy ludzkiego świata i określa sposób usensawiania znajdujących się w tym świecie obiektów

2. organizuje nabywanie nowego doświadczenia, a zatem stanowi swoisty filtr

Osobowość wychowanka w procesie wychowania (6)

REGULACYJNA TEORIA OSOBOWOŚCI wyrosła na gruncie poznawczej teorii osobowości

Osobowość kształtuje się w oparciu o informacje napływające z zewnątrz, które są przez jednostkę przetwarzane i włączane w osobistą strukturę doświadczenia, w efekcie powstają schematy dynamiczne warunkujące w sposób względnie trwały funkcjonowanie (zachowanie, postawy, poglądy, etc.) tejże jednostki

POZIOMY KSZTAŁTOWANIA SIĘ OSOBOWOŚCI:

Postawy w wychowaniu(7)

Postawy są zewnętrznym przejawem ustosunkowań jednostki do:

• samej siebie

• innych ludzi

• obiektów materialnych i niematerialnych

Istota postawy → na gruncie strukturalnej teorii postaw; postawą pewnego człowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych dyspozycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego na nie reagowania oraz ewentualnie towarzyszącym tym dyspozycjom wiedzy o przedmiocie oraz zachowań na ten przedmiot zorientowanych;

analiza definicji:

• postawa pewnego człowieka → postawa jest zawsze postawą konkretnego człowieka, w efekcie ludzie mogą różnić się między sobą postawami przejawianymi wobec tego samego obiektu (przedmiot postawy) na przykład postawy wobec Niemców: ksenofobia, wrogość, przyjaźń

• względnie stałe dyspozycje emocjonalno-oceniające → komponent emocjonalno-oceniający, nastawienie emocjonalne do danych przedmiotów (+ lub -), wartościowanie i ocena przedmiotu postawy

• ewentualnie towarzyszącym - elementem konstytutywnym dla postawy jest element emocjonalno-oceniający, pozostałe zaś mogą wystąpić, ale nie muszą

• wiedza o przedmiocie postawy - komponent poznawczy postawy (stereotypy są apoznawcze)

• działanie zorientowane na rzecz przedmiotu postawy - komponent behawioralny

Rodzaje postaw wyróżnione ze względu na zawartość komponentalną:

komponenty Rodzaje postaw	emocjonalno-oceniający	poznawczy	behawioralny
Asocjacja afektywna np. stereotypy	+	-	-
Poznawcze	+	+	-
Behawioralne	+	-	+
Pełne	+	+	+

przedmiot postawy - może być nim:

• konkretny człowiek w relacje z którym wchodzi wychowanek

• ludzie, którzy żyli w przeszłości na przykład postacie historyczne

• postacie fikcyjne

• zjawiska, zdarzenia, pewne fakty

• zjawiska, zdarzenia wyobrażone

• przedmioty materialne

ambiwalencja postaw - odczuwanie przez daną jednostkę różnych nastawień wobec tego samego przedmiotu postawy (student - przyjaciel w sytuacji egzaminacyjnej - rola studenta i rola przyjaciela), zawsze towarzyszy temu dysonans poznawczy

W sytuacji doświadczania ambiwalencji postaw jednostka musi dokonać wyboru, dzięki któremu obniża lub eliminuje napięcie powstałe w wyniku dysonansu; dokonuje wyboru na podstawie uznawanych przez siebie wartości, a więc doświadczenie ze wszystkimi jego atrybutami

zadania wychowawcy w zakresie kształtowania postaw wychowanka:

1. diagnoza postaw posiadanych przez wychowanków dot. określonych przedmiotów

2. w przypadku przejawiania postaw niepożądanych wychowawczo należy je modyfikować

3. chcąc kształtować nowe postawy wychowawca powinien:

• 
  organizować sytuacje, w których wychowanek będzie wchodził w określone relacje emocjonalne z przedmiotem postawy

• wyposażać wychowanka w wiedzę nt. przedmiotów

• uczyć określonych zachowań w odniesieniu do przedmiotu postawy

Wychowanie intencjonalne w perspektywie autorytarnej i antyautorytarnej (8)

Źródeł celów wychowania wyznaczających wychowanie intencjonalne poszukujemy w obrębie kultury (tzw. uniwersum kulturowego - normy, wartości powszechnie uznane i akceptowane)

WYCHOWANIE AUTORYTARNE

KULTURA to ponadindywidualny, zobiektywizowany i względnie trwały system wytworów materialnych i symbolicznych, które są nośnikami wspólnych wartości i wspólnych znaczeń, które muszą być zakorzenione w praktyce społecznej modelując ludzkie zachowanie, tworzyć ich abstrakcyjny wzorzec, przestrzeganie którego wiąże ich zewnętrzną kulturę.

WYCHOWANIE świadome organizowanie działalności, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w obrębie osobowości wychowanka, zmiany te obejmują stronę instrumentalno-poznawczą (pozyskiwanie wiedzy o rzeczywistości i umiejętność oddziaływania na tę rzeczywistość), stronę aksjologiczną (wyposażanie wychowanka w określone wartości, dzięki którym będzie on oceniał i wartościował otaczającą go rzeczywistość, innych ludzi i samego siebie

Charakterystycznymi koncepcjami na gruncie wychowania autorytarnego są:

• koncepcja K. Sośnickiego

• koncepcja H. Muszyńskiego

• koncepcja Ministerstwa Oświaty „Główne zadania w pracy wychowawczej szkół” (tzw. pomarańczowa książeczka) - wychowanie obywatela, podporządkowanie do roli obywatela

WYCHOWANIE ANTYAUTORYTARNE

KULTURA jest raczej ciągłym stawaniem się niż trwaniem, jednostki w niej zanurzone nieustannie określają do niej swoją przynależność, ciągle na nowo definiują swoją tożsamość, negocjując jednocześnie tej tożsamości uznanie, jest ona zbiorem poglądów, postaw i ocen obecnych w świadomości społecznej, wynikających z określonego systemu wartości, którego wytwarzanie przynależy do każdej jednostki

WYCHOWANIE to byt społeczny będący wytworem przynajmniej 2 osób, pomiędzy którymi zachodzi relacja, wyrażająca się przekraczaniem przestrzeni międzypodmiotowej, za pomocą obranej formy kontaktu, w ramach którego podmiot wychowujący (organizujący) kierując się powszechnie uznanym dobrem umożliwia podmiotowi wychowywanemu (doznającemu) osiągać wzrost własnej tożsamości

WYCHOWANIE INTENCJONALNE ZORIENTOWANE NA PODMIOTOWOŚĆ WYCHOWANKA musi kształtować:

• przyczynowość osobistą

• poczucie sprawstwa

• swobody wyboru

• umiejętności podejmowania decyzji

• podnoszenie odpowiedzialności za nie

CECHY BYCIA PODMIOTEM:

1. generatywność - skłonność do spontanicznej emisji zachowań, testowanie nowych sposobów zachowania i działania

2. optymizm - nastawienie na zdarzenia pozytywne, powodzenie

3. zaufanie do siebie - kształtowanie zaufania do własnych możliwości, kompetencji, wiara we własne możliwości

4. selektywność - umiejętność jasnego wartościowania, ukierunkowanej uwagi na pewne aspekty otoczenia, selektywny odbiór

5. poszukiwanie przyczynowości - nastawienie na wykrywanie związków przyczynowo-skutkowych, zwłaszcza między własnym zachowaniem

PROCES INTERNALIZACJI WARTOŚCI

1. informacja - przekazanie wiedzy na temat danej wartości

2. transformacja - przełożenie wiedzy o wartości podanej przez wychowawcę na język wychowanka

3. zaangażowanie - akceptacja wartości lub jej odrzucenie

4. inkluzja - włączenie zaakceptowanej wartości w indywidualny system wartości wychowanka

5. dynamizacja :

1. interioryzująca - dokonanie zmian ze względu na daną wartość w obrębie własnej osobowości

2. eksterioryzująca - ze względu na wartości zinternalizowane wychowanek dokonuje zmian w otaczającym go świecie oraz w relacji do innych ludzi
   

---