James George Frazer (1854-1941)
antropolog społeczny, filolog, historyk religii
ewolucja kulturowa ludzkości składa się z trzech etapów:
magia - dzikość (magiczny typ kultury)
religia - barbarzyństwo (religijny typ kultury)
nauka - cywilizacja (naukowy typ kultury, nowożytno-europejski)
polskie przekłady jego dzieł: Czarownik, kapłan, król: wykłady o pierwotnych dziejach instytucji królewskiej (polski przekład 1911), Złota gałąź. Studia z magii i religii (ang. The Golden Bough 1890)
Złota gałąź. Studia z magii i religii (org. 1890), s. 39-81, 218-220
Rozdział 3: Magia sympatyczna
2 zasady:
podobne powoduje podobne, skutek podobny jest do przyczyny - prawo podobieństwa
rzeczy, które kiedyś pozostawały w styczności ze sobą, nadal działają na siebie nawet wtedy, gdy kontakt fizyczny przestał istnieć - prawo kontaktu/styczności
magia jest fałszywym systemem praw przyrody i równocześnie zespołem fałszywych wskazówek postępowania, jest to fałszywa nauka i zawodna sztuka
magia homeopatyczna opiera się na związku idei przez podobieństwo, magia przenośna - na związku idei przez bliskość
magia homeopatyczna (naśladowcza) może być stosowana samodzielnie, magia przenośna zazwyczaj posługuje się również zasadą homeopatii
obie gałęzie magii można ująć pod ogólnym terminem magii sympatycznej - jako że obie zakładają, że rzeczy wpływają na siebie na odległość na skutek pewnego tajnego powinowactwa
magia sympatyczna (prawo powinowactwa): (1) magia homeopatyczna (prawo podobieństwa), (2) magia przenośna (prawo styczności)
zastosowanie magii homeopatycznej:
okaleczenie lub zniszczenie wroga przez okaleczenie lub zniszczenie jego wizerunku
ułatwienie porodu i obdarzenie kobiet bezpłodnych potomstwem
symulowany poród jako forma adopcji
leczenie lub zapobieganie chorobom (pozwala na przeprowadzenie leczenia na osobie leczącego zamiast na osobie jego ofiary)
zapewnienie obfitego zasobu żywności (zabiegi pierwotnych myśliwych i rybaków)
odwrócenie złego omenu przez mimikrę (uniknąć przeznaczenia przez zastąpienie prawdziwego nieszczęścia udawanym)
system magii sympatycznej składa się nie tylko z nakazów pozytywnych (czary), ale też z nakazów negatywnych (zakazy - tabu)
tabu jest negatywnym zastosowaniem magii praktycznej
celem magii pozytywnej, czyli czarów, jest spowodowanie pożądanego wydarzenia
celem magii negatywnej, czyli tabu, jest uniknięcie niepożądanego wydarzenia
w obu wypadkach zakłada się, że konsekwencje są wynikiem praw podobieństwa i kontaktu
tabu i czary są daremne i jałowe, są to dwa przeciwległe bieguny jednego wielkiego fałszu - mylnej koncepcji związku pojęć
wiara w sympatyczne wpływy wzajemne ludzi lub przedmiotów działające na odległość jest istotą magii
wiara w telepatię jest jedną z jej zasad elementarnych
dziki jest nie tylko przekonany o tym, że zabiegi magiczne oddziałują na ludzi i sprawy, od których dzieli ich znaczna odległość, lecz również, że uczynić to można przez najprostsze czynności codzienne
zgodnie z zasadami magii homeopatycznej nie tylko rośliny i zwierzęta, lecz również i przedmioty nieożywione mogą być źródłem dobrodziejstw bądź nieszczęść zgodnie z ich własną naturą przyrodzoną, lub też - w zależności od umiejętności czarodzieja - powstrzymywania lub wywoływania potoku dobrodziejstw czy klęsk
czasami magia homeopatyczna wykorzystywana jest do odwrócenie złego omenu przez mimikrę
najbardziej znanym przykładem magii przenośnej jest magiczny związek istniejący między człowiekiem a jakąś oderwaną od niego częścią jego ciała, np. jego włosami czy paznokciami, na skutek czego każdy, kto posiądzie włosy czy paznokcie człowieka, może z każdej odległości dowolnie oddziaływać na osobę, której te włosy czy paznokcie obcięto
wierzenie, że istnieje związek między człowiekiem zranionym a tym, który ranę zadał
związek sympatyczny istniejący rzekomo między człowiekiem a bronią zadającą ranę wynika prawdopodobnie z przekonania, że krew na broni nadal zachowuje jakąś łączność z krwią w człowieku
można poddawać człowieka wpływom magicznym nie tylko za pośrednictwem odzieży i poszczególnych części jego ciała oderwanych od niego, lecz również za pomocą śladów, jakie zostawił na piasku lub ziemi
magia prywatna i magia publiczna (stosowana dla pożytku całej społeczności)
gdy panuje przekonanie, że dobrobyt plemienia zależny jest od magicznych obrządków, czarownik uzyskuje stanowisko bardzo wpływowe i szanowane i może łatwo zdobyć autorytet i władzę wodza lub króla
wszystkie bez wyjątku uroszczenia czarownika są fałszywe
oficjalne uprawianie magii wpływało na ustrój społeczeństwa dzikiego sprzyjając przekazaniu władzy w ręce ludzi najzdolniejszych
żadna istota ludzka nie jest bardziej spętana zwyczajami i tradycją niż demokratyczny dziki, a w związku z tym w żadnym innym stadium rozwoju społeczeństwa postęp nie jest tak powolny i trudny
jest on niewolnikiem przeszłości, duchów swych zmarłych, przodków, którzy go nawiedzają i rządzą nim żelazną dłonią
wyniesienie jednego człowieka na najwyższe stanowisko pozwala w życiu jednego pokolenia przeprowadzić zmiany, których dawniej nie można by dokonać przez wiele pokoleń
pierwsze wielkie kroki w kierunku cywilizacji dokonane zostały pod rządami despotycznymi i teokratycznymi (Egipt, Babilon, Peru)
w tych dawnych czasach despotyzm był największym przyjacielem ludzkości i wolności
społeczna wiara w magię, będąc jedną z dróg wiodącą najzdolniejszych ludzi ku władzy najwyższej, przyczyniła się do wyzwolenia ludzkości z kajdan tradycji i stworzenia życia bardziej wolnego, swobodniejszego, o szerszych horyzontach
Rozdział 4: Magia i religia
gdy magia sympatyczna występuje w formie nieskażonej, wówczas zakłada, że w przyrodzie następstwo jest nieuniknione i niezmienne i obywa się bez wpływu jakiegokolwiek czynnika duchowego czy osobistego
podstawowa koncepcja jest identyczna w magii i współczesnej nauce, u ich podstaw leży stanowcza i realna wiara w ład i jednolitość przyrody
władza czarownika, mimo iż wielka w jego przekonaniu, bynajmniej nie jest absolutna i nieograniczona; może ją sprawować jedynie wtedy, gdy przestrzega ściśle prawideł sztuki lub też tego, co można by nazwać prawami przyrody w jego rozumieniu
analogia między magiczną a naukową koncepcją świata jest bliska
w obu zakłada się absolutnie regularne i nieuniknione następstwo wydarzeń, określone przez niezmienne prawa, których działanie można przewidzieć i obliczyć dokładnie
zgubnym błędem magii nie jest ogólna jej zasada o prawie rządzącym kolejnością wydarzeń, lecz zupełnie fałszywa interpretacja istoty poszczególnych praw rządzących tym następstwem
zasady kojarzenia są doskonałe same w sobie i absolutnie konieczne dla funkcjonowania myśli ludzkiej; zastosowane w sposób właściwy rodzą naukę, w niewłaściwy - magię, bękarcią siostrę nauki
wszelka magia jest z konieczności fałszywa lub jałowa
religia (def.) - zjednywanie sobie czy zyskiwanie przychylności sił wyższych od człowieka, które zgodnie z wierzeniem kierują biegiem przyrody i życia ludzkiego
religia składa się z dwóch elementów:
teoretycznego - wiary w siły wyższe od człowieka
praktycznego - próby przebłagania ich i zadowolenia
wiara po to, by być religią, musi prowadzić do odpowiednich praktyk, w innym wypadku nie jest religią, tylko teologią
wierzenie i praktyka (w języku teologicznym wiara i uczynki) są równie ważne dla religii, która bez nich nie może istnieć
nie jest rzeczą niezbędną, by praktyka religijna zawsze przyjmowała formę rytuału, tzn. nie musi ona polegać na składaniu ofiar, odmawianiu modlitw i innych widocznych ceremoniach
gdy religia obejmuje po pierwsze wiarę w nadludzkie istoty rządzące światem, a po drugie usiłowanie pozyskania ich względów, zakłada ona wówczas, że natura w swym biegu jest w pewnej mierze giętka i może być zmieniona oraz że możemy przekonać potężne istoty nią rządzące, aby zmieniły tok wydarzeń w kierunku nam sprzyjającym
tego rodzaju przeświadczenie o giętkości bądź też zmienności przyrody jest sprzeczne z zasadami zarówno magii, jak i nauki, obie bowiem zakładają, że procesy natury są sztywne i niezmienne w swym działaniu i że biegu ich nie mogą zmienić prośby i błagania, pogróżki i groźby
religia, przyjmując, że świat kierowany jest przez siły świadome, których zamiary mogą być zmienione siłą perswazji, jest fundamentalnie wroga zarówno magii, jak i u nauce; obie uważają za rzecz pewną, że biegu natury nie określają namiętności i kaprysy istot posiadających osobowość, ale działanie niezmiennych praw funkcjonujących mechanicznie
ten antagonizm pojawił się stosunkowo późno w historii religii
chociaż magia łączyła się i stapiała z religią w wielu epokach i wielu krajach, istnieją podstawy do przypuszczenia, że fuzja ta nie była pierwotna i że istniał czas, gdy człowiek polegał wyłącznie na magii
istnieje domysł, że w historii ludzkości magia pojawiła się przed religią
magia jest błędnym zastosowaniem najprostszych i najbardziej elementarnych procesów myślowych, tj. kojarzenia idei na podstawie ich podobieństwa czy zbieżności
religia zakłada działanie sił świadomych bądź osobowych, ponadludzkich, ukrytych za widzialną zasłoną natury
magia da się wydedukować bezpośrednio z elementarnych procesów rozumowania i jest w istocie błędem niemal spontanicznie popełnianym przez umysł, natomiast religia jest oparta na koncepcji, o której trudno przypuścić, by świadomość zwierzęca mogła ją posiąść
wiarą uniwersalną, prawdziwie powszechną, jest wiara w skuteczność magii
system magii sympatycznej pozostaje wszędzie i zawsze podobny w głównych swych zarysach, zasadach i stosowanych praktykach
istnieje przypuszczenie, że spóźnione rozpoznanie fałszywej i jałowej istoty magii doprowadziło bardziej myślącą część ludzkości do poszukiwania prawdziwej teorii przyrody i bardziej owocnej metody użytkowania jej zasobów
praktyki magiczne i zaklęcia nie mają wpływu na skutki, których się po nich oczekuje
odkrycie nieskuteczności magii
człowiek po raz pierwszy przyznał, że nie jest w stanie dowolnie kierować pewnymi siłami przyrody, nad którymi dotąd w swoim przekonaniu sprawował pełną władzę
skoro więc wszystko na wielkim świecie toczyło się nadal jak zawsze bez udziału człowieka, muszą wobec tego być inne istoty, podobne mu, lecz znacznie potężniejsze, które - choć niewidzialne - kierują wszystkim i są przyczyną tych wszystkich różnorodnych zjawisk, które, jak dotąd przypuszczał, zależne były od jego własnej magii
Rozdział 19: Co zawdzięczamy człowiekowi dzikiemu?
dla badaczy przeszłości życie dawnych królów i kapłanów jest bogatą skarbnicą wiadomości
stanowiło ono podsumowanie wszystkiego, co uchodziło za mądrość, gdy ludzkość była jeszcze młoda
podobieństwa łączące nas z dzikimi są wciąż jeszcze znacznie liczniejsze niż różnice, które nas od nich dzielą
naszym poprzednikom zawdzięczamy wiele z tego, co uważamy za nasze własne osiągnięcia