Strony procesowe

Strony procesowe - podmioty posiadające interes prawny w korzystnym dla nich rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Strona występuje we własnym imieniu lub działa przez swego przedstawiciela.

Wyróżnia się:

1. strony czynne - występujące z określonym żądaniem, np. z oskarżeniem lub powództwem cywilnym; są to oskarżyciel ( publiczny, posiłkowy lub prywatny), powód cywilny, pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym i przejściowym.

2. strony bierne - przeciwko którym skierowane jest to żądanie; jest nią oskarżony.

Oskarżyciel

Oskarżycielem jest uczestnik procesu, który występuje do sądu z wnioskiem o ukaranie sprawcy przestępstwa i popiera go w toku procesu. Wyróżnia się oskarżycieli:

1. publicznych - organy państwa, które wnoszą akty oskarżenia o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego lub wyjątkowo w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, a mianowicie wtedy, gdy wymaga tego interes społeczny ( art. 60 § 1 k. p. k.) oraz popierają je przed sądem.

2. prywatnych - pokrzywdzonych, którzy wnoszą i popierają przed sądem akty oskarżenia w sprawach z oskarżenia prywatnego.

3. posiłkowych:

• oskarżycieli posiłkowych zwykłych - pokrzywdzonych, którzy po wniesieniu aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego popierają oskarżenie obok oskarżyciela publicznego,

• oskarżycieli posiłkowych subsydiarnych - pokrzywdzonych, którzy wnoszę akt oskarżenia zamiast oskarżyciela publicznego odmawiającego wniesienia aktu oskarżenia,

• oskarżycieli posiłkowych ubocznych - pokrzywdzonych, którzy popierają oskarżenie obok oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego.

 Oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator ( art. 45 § 1 k.p.k.). Art. 32 ust. 1 ustawy o prokuraturze stanowi, że prokurator wykonuje czynności oskarżyciela przed wszystkim sądami i może wykonywać te czynności w sprawach wniesionych do sądu przez innych oskarżycieli. Jest stroną o charakterze szczególnym. Nie działa we własnym imieniu, a w imieniu państwa; wykonuje czynności w interesie ogółu, w tym także w interesie oskarżonego, np. odstępując od oskarżenia.

Oskarżycielem publicznym może być inny organ państwowy z mocy szczególnych przepisów ustawy, określających zakres jego działania ( art. 45 § 2 k.p.k.). Uprawnienie to z mocy ustaw szczególnych przysługuje:

- strażnikom leśnym, nadleśniczym, zastępcom nadleśniczego, inżynierom nadzoru, leśniczym i podleśniczym, jeżeli przedmiotem przestępstwa jest drewno pochodzące z lasów stanowiących własność Skarbu Państwa (art. 47 ust. 2 pkt 7 i art. 48 ustawy z dnia 29 września 1991 r. o lasach, Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz.435 ze zm.)..).

- Strażnikom Państwowej Straży Łowieckiej o przestępstwa, których przedmiotem jest zwierzyna (art. 39 ust. 2 pkt 7 ustawy z dnia 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie, Dz. U z 2005, nr 127, poz.1066 ze zm.).

- Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, w sprawach o przestępstwa z art. 43 ust. 1 art.45² ust. 1 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, (art. 3 ust. 1 pkt 9 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, Dz. U. z 2007r., Nr 70, poz. 473 ze zm. ).

W myśl rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie określenia organów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji w sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, jak również zakresu spraw zleconych tym organom( Dz. U. Nr 108, poz. 1019 ze zm.), mogą prowadzić dochodzenie i popierać oskarżenie przed sądem pierwszej instancji w trybie uproszczonym:

1) organy Inspekcji Handlowej w sprawach o ujawnione przez nie w czasie przeprowadzania

kontroli przestępstwa przewidziane w art. 36 ustawy z dnia 12 grudnia 2003 r. o ogólnym bezpieczeństwie produktów (Dz. U. Nr 229, poz. 2275), w art. 43 ust. 1 i 2 oraz art. 453 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231, z późn. zm.2)) oraz art. 38 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej (Dz. U. z 2001 r. Nr 4, poz. 25,z późn. zm.)

2) organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej w sprawach o przestępstwa określone w art. 49 ust. 1 i 2 i art. 50 ustawy z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz. U. Nr 63, poz. 634 ze zm.), w art. 14ust. 3 ustawy z dnia 30 marca 2001 r. o kosmetykach (Dz. U. Nr 42, poz. 473), oraz w art. 34 ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. Nr 11, poz. 84 ze zm.),

3) urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej w sprawach o przestępstwa z art. 77, 78 ust. 1 i art. 79 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz. U z 2002 r. Nr 76, poz. 694 ze zm).;

4) )  Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej o przestępstwa określone w art. 208 ust. 1 ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. - Prawo telekomunikacyjne ( Dz. U. 171,poz. 1800 ze zm.)

Uprawnienia do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji przysługuje także organom Straży Granicznej w sprawach o przestępstwa z art. 137, 264, 270, 273 i art. 275—277k. k. , art. 147 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. Nr 128, poz. 1175 z późn. zm) oraz art. 125 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 128, poz. 1176 oraz z 2004 r. Nr 96, poz. 959).

W postępowaniu uproszczonym mogą popierać oskarżenie asesor prokuratury, któremu nie powierzono pełnienia obowiązków prokuratorskich, czyli nie posiadający tzw. votum prokuratorskiego oraz aplikant prokuratorski ( art. 93 i art. 99 ust. 2 ustawy o prokuraturze).

Oskarżyciel posiłkowy

W myśl art. 53 k. p. k.  w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego.

Oskarżyciel posiłkowy zwykły.

Pokrzywdzony może uzyskać status oskarżyciela posiłkowego tzw. zwykłego, zwanego w literaturze ubocznym w sprawie, w której akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, o ile do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złoży oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego ( art. 54 § 1 k. p. k.). Wystarczające jest samo oświadczenie i sąd nie decyduje o jego dopuszczeniu.

 Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie pozbawia uprawnień oskarżyciela posiłkowego ( art. 54 § 2 k. p. k.).

Oskarżyciel posiłkowy subsydiarny

Wniesienie przez pokrzywdzonego samodzielnie aktu oskarżenia w sprawie z oskarżenia publicznego jest uzależnione od „wyczerpania” możliwości doprowadzenia przez niego
do wniesienia aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego. Uprawnienie takie uzyskuje
w sytuacji, gdy złożył zażalenie do sądu odpowiednio na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzenia postępowania przygotowawczego, które zostało przez sąd uchylone ( art. 330 § 2 k.p.k.). W razie ponownej odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego lub ponownego jego umorzenia, pokrzywdzony może wnieść tzw. subsydiarny akt oskarżenia.

Pokrzywdzony może wnieść akt oskarżenia do sądu, w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o ponownym postanowieniu o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego wnieść akt oskarżenia do sądu, dołączając po jednym odpisie dla każdego oskarżonego oraz dla prokuratora ( art. 55 § 1 k. p. k.). Ustawa przewiduje tzw. przymus adwokacki, tj.  akt oskarżenia powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego, z zachowaniem warunków wymaganych dla aktu oskarżenia,. W sprawie wszczętej na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego może brać udział również prokurator ( art. 55 § 3 k. p. k.).

Oskarżyciel posiłkowy uboczny

Jest to inny pokrzywdzony tym samym czynem, który przyłączył się do postępowania wszczęte w wyniku wniesienia aktu oskarżenia przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego. Może to uczynić do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej ( art. 55 § 3 k. p. k.).

Sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Sąd orzeka, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, gdy bierze w nim już udział określona przez sąd liczba oskarżycieli ( art. 56 § 1 k. p. k.).

Sąd orzeka także, iż oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, jeżeli stwierdzi, że nie jest on osobą uprawnioną lub jego akt oskarżenia albo oświadczenie o przystąpieniu do postępowania zostało złożone po terminie ( art. 56 § 2 k.p.k. ).

Oskarżyciel prywatny

Pokrzywdzony może jako oskarżyciel prywatny wnosić i popierać oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego ( art. 59 § 1 k. p. k.).  Inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania ( art. 59 § 2 k. p. k.). Przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego określa prawo karne materialne. Istotnym ograniczeniem jest szczególny termin przedawnienia tych przestępstw. Karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niże z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia ( art. 101§ 3 k. k. ).

W razie śmierci oskarżyciela prywatnego postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego. Są to tzw. strony zastępcze.  Jeżeli w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela prywatnego osoba uprawniona nie wstąpi w prawa zmarłego, sąd umarza postępowanie ( art. 61 § 1 i 2 k. p. k.).

W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator może ( art. 60 § 1 k. p. k.):

1. wszcząć postępowanie lub

2. wstąpić do postępowania już wszczętego,

Może to uczynić wówczas, gdy wymaga tego interes społeczny. Postępowanie toczy się wówczas z urzędu, a pokrzywdzony, który przedtem wniósł oskarżenie prywatne, korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego ( art. 60 § 2 k. p. k.). Pokrzywdzony, który wcześniej nie wniósł oskarżenia prywatnego może do rozpoczęcia przewodu sądowego przyłączyć się do postępowania.

Prokurator może odstąpić od oskarżenia, jeżeli uzna, że interes społeczny nie wymaga jego ingerencji.

W sytuacji gdy prokurator, który wstąpił do postępowania, odstąpił potem od oskarżenia, pokrzywdzony powraca w dalszym postępowaniu do praw oskarżyciela prywatnego ( art. 60 § 3 k.p.k.)

W wypadku gdy prokurator wszczął postępowanie, a następnie odstąpił od oskarżenia, pokrzywdzony, który nie wniósł oskarżenia, może w terminie zawitym 14 dni od daty powiadomienia go o odstąpieniu prokuratora od oskarżenia złożyć akt oskarżenia lub oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne, a jeżeli takiego oświadczenia nie złoży, sąd umarza postępowanie ( art. 60 § 4 k.p.k.).

Powód cywilny

Pokrzywdzony może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa ( art. 62 k. p. k.). Jest to tzw. powództwo adhezyjne. O przyjęciu powództwa rozstrzyga sąd. Możliwe jest zgłoszenie powództwa także w toku postępowania przygotowawczego i wówczas organ prowadzący postępowanie załącza pozew do akt sprawy, a postanowienie co do przyjęcia powództwa wydaje sąd po wpłynięciu sprawy z aktem oskarżenia; za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się wówczas dzień zgłoszenia powództwa ( art. 69 § 1 k.p.k.).

W razie śmierci pokrzywdzonego osoby najbliższe mogą w tym samym terminie wytoczyć powództwo cywilne o przysługujące im roszczenia majątkowe wynikające z popełnienia przestępstwa ( art. 63 § 1 k.p.k.). Tzw. strony nowe.

 W razie śmierci powoda cywilnego osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego i dochodzić przysługujących im roszczeń. Niewstąpienie tych osób nie tamuje biegu postępowania; sąd wydając orzeczenie kończące postępowanie pozostawia wówczas powództwo cywilne bez rozpoznania ( art. 63 § 2 k. p. k.).

Prokurator może ( art. 64 k. p. k.):

1. wytoczyć powództwo cywilne na rzecz pokrzywdzonego lub w razie jego śmieci na rzecz osoby najbliższej; może to uczynić aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej,

2. popierać wytoczone przez pokrzywdzonego lub osobę najbliższą powództwo, jeżeli wymaga tego interes społeczny.

Sąd przed rozpoczęciem przewodu sądowego odmawia przyjęcia powództwa cywilnego, jeżeli ( art. 65 § 1 k. p. k.):

1) powództwo cywilne jest z mocy przepisu szczególnego niedopuszczalne,

2) roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia,

3) powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną,

4) to samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania lub o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono,

5) po stronie pozwanych zachodzi współuczestnictwo konieczne z instytucją państwową, samorządową lub społeczną albo z osobą, która nie występuje w charakterze oskarżonego,

6) złożono wniosek, o orzeczenie środka karanego obowiązku naprawienia szkody ( art. 46 § 1 k.k.).

Powód cywilny może dowodzić istnienia tylko tych okoliczności, na których opiera swoje roszczenie ( art. 66 k. p. k.).

Pokrzywdzony

Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo ( art. 49 § 1 k. p. k.). Jest to tzw. materialna definicja pokrzywdzonego. że „Krąg pokrzywdzonych w rozumieniu art. 49 * 1 k. p. k. ograniczony jest zespołem znamion czynu będącego przedmiotem postępowania oraz czynów współukaranych” ( uchwała SN z 15 IX 1999 r. - I KZP 26/99, OSNKW 1999, nr 11- 12 poz. 69 ). Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej ( art. 49 § 2 k. p. k.).

Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia ( art. 49 § 3 k. p. k.).

W sprawach o przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, o których mowa w art. 218-221 oraz w art. 225 § 2 Kodeksu karnego, organy Państwowej Inspekcji Pracy mogą wykonywać prawa pokrzywdzonego, jeżeli w zakresie swego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania ( art. 49 § 3a k.p.k.)

 W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, jeżeli nie działa organ pokrzywdzonej instytucji, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania.

Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu ( art. 51 § 1 k. p. k.).

 Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje, tzw. opiekun faktyczny ( art. 51 § 2 k. p. k.).

Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje ( art. 51 § 3 k. p . k.).

 W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator, działając z urzędu ( art. 52 § 1 k. p. k.). Pokrzywdzony jest stroną w postępowaniu przygotowawczym ( art. 299 § 1 k. p. k. Z tego tytułu przysługuj* uprawnienia:

- zawiadomienia prokuratora lub Policji o przestępstwie ściganym z urzędu popełnionym na jego szkodę (art. 304 § 1 k. p. k. ); wprawdzie w art. 304 § 1 mowa jest o społecznym obowiązku takiego zawiadomienia przez osobę fizyczną, lecz w istocie chodzi o uprawnienie,

- złożenia i cofnięcia - za zgodą prokuratora - wniosku w sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek (art. 12 § 1 i 3 ),

- złożenia zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożył zawiadomienie o przestępstwie, jeżeli w ciągu 6 tygodni nie został powiadomiony o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia (art. 306 § 3),

• powiadomienia o wszczęciu, odmowie wszczęcia albo o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia (art. 305 § 4 ),

- zawiadomienia o treści postanowienia o zamknięciu śledztwa lub dochodzenia (art. 321 § 6 ),

- składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia (art. 315 § 1 ),

- brania udziału w czynności, o której dokonanie wnosił (art. 315 § 2 ) oraz w innych czynnościach śledztwa lub dochodzenia ( art. 317 § 1 ), z tym że w tym ostatnim wypadku prokurator może odmówić dopuszczenia do udziału w czynności ze względu na ważny interes śledztwa lub dochodzenia ( art. 317 § 2 ),

- zadawania pytań osobie przesłuchiwanej ( art. 171 § 2 ),

- uczestniczenia w czynności śledztwa lub dochodzenia, której nie będzie można powtórzyć na rozprawie, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki (art. 316 § 1 ),

- zwrócenia się do sądu z ż*daniem przesłuchania przez s*d świadka, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie można go przesłuchać na rozprawie (art. 316 § 3 ),

- doręczenia postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłych albo instytucji specjalistycznej oraz wzięcia udziału w przesłuchaniu biegłych oraz zapoznania si* z opinią złożoną na piśmie (art. 318 ),

- udostępnienia akt oraz umożliwienia sporządzenia odpisów i kserokopii oraz uwierzytelnionych odpisów za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze (art. 156 § 5),

- składania wniosków dowodowych ( art. 167 ),

- składania wniosków i innych oświadczeń na piśmie albo ustnie do protokołu (art. 116 k.),

- składania zażalenia na odmowę udostępnienia akt (art. 159 ), na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzenia śledztwa lub dochodzenia (art. 306 § 1 ), na czynności inne niż postanowienia i zarządzenia naruszające jego prawa (art. 302 § 1 ), na postanowienie co do dowodów rzeczowych (art. 323 § 1 ),

- zgłoszenia powództwa cywilnego (art. 69 § 1 ) oraz zgłoszenia wraz z nim wniosku o zabezpieczenie roszczenia (art. 69 § 2 ),

- ustanowienia pełnomocnika ( art. 87 § 1 ).

• zawiadomienia o przesłaniu aktu oskarżenia do sądu przez oskarżyciela publicznego (art. 334 § 2 ),

• wyrażenia zgody na przekazanie ścigania ( art. 591 § 2 ).

W postępowaniu jurysdykcyjnym pokrzywdzony może wystąpić w roli strony jako: oskarżyciel posiłkowy albo oskarżyciel prywatny oraz powód cywilny.

Oskarżony

Za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania ( art. 71 § 2 k. p. k.).

Za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego ( art. 71 § 2 k. p. k.).

Jeżeli k. p. k. używa w znaczeniu ogólnym określenia "oskarżony", odpowiednie przepisy mają zastosowanie także do podejrzanego ( art. 71 § 3 k. p. k.).

Oskarżony posiada określone prawa i obowiązki. Określają je przepisy regulujące poszczególne stadia procesu. Wymienić należy, m. in.

- prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim ( art. 72 § 1 k. p. k.).

- prawo porozumiewania się oskarżonego tymczasowo aresztowany ze swym obrońcą podczas nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie ( art. 73 § 1 k. p. k.),

• brak obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść( art. 74 § 1 k. p. k.).

Oskarżony jest jednak obowiązany poddać się ( art. 74 § 2 k. p. k. ):

1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom,

2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu, z za strzeżeniem pkt 3,

3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.

 Oskarżony, który pozostaje na wolności, jest obowiązany stawić się na każde wezwanie w toku postępowania karnego oraz zawiadamiać organ prowadzący postępowanie o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni, o czym należy oskarżonego uprzedzić przy pierwszym przesłuchaniu ( art. 75 § 1 k. p. k.). W razie nie usprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżonego można zatrzymać go i sprowadzić przymusowo ( art. 75 § 2 k. p. k.).

- prawo posiadania obrońcy; może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców ( art. 77 k. p. k.).

W wypadku, gdy oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono ( art. 78 § 1 i 2 k. p. k.).  W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli ( art. 79 § 1 i 2 k. p. k.):

1) jest nieletni,

2) jest głuchy, niemy lub niewidomy,

3) zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności, z tym że jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy ( art. 79 § 4 k. p. k.).

4. sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę,

Ponadto oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności ( art. 80 k. p. k.). W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne.

---