Budżet jednostki samorządu terytorialnego (b.j.sam.) - stanowiący część uchwały budżetowej, jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów tej jednostki. Budżet j.s.t. jest uchwalany w formie uchwały budżetowej na rok budżetowy. Uchwała budżetowa zawiera także plany przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych i funduszy celowych j.s.t. oraz dochodów własnych jednostek budżetowych.
Podstawę gospodarki finansowej j.s.t. stanowi uchwała budżetowa.
Konstrukcja treści budżetu jest wyznaczona przez zespół zasad budżetowych, wśród których najważniejsze znaczenie należy przypisać zasadom:
- zasada jedności - j.s.t. samodzielnie prowadzi gospodarkę finansową na podstawie budżetu, który jest podstawą realizacji zadań przez tę jednostkę w ciągu roku;
- zasada jawności - gospodarka środkami publicznymi j.s.t. jest jawna; na organ wykonawczy nałożony jest obowiązek informowania mieszkańców gminy o założeniach projektu budżetu kierunkach polityki społecznej oraz wykorzystaniu środków budżetowych; zasada te realizowana jest poprzez jawność debat budżetowych w organach stanowiących j.s.t.,
- zasada uprzedności - b.j.sam. powinien zostać uchwalony do końca roku budżetowego poprzedzającego rok budżetowy; zasada ta nie ma charakteru bezwzględnie obowiązującego, uchwałę budżetową organ stanowiący uchwala przed rozpoczęciem roku budżetowego, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach - nie później niż do 31 marca roku budżetowego;
- zasada równowagi budżetowej - na organach j.s.t. spoczywa obowiązek podjęcia wszystkich czynności, które doprowadziłyby do zachowania równowagi budżetowej w każdym stadium prowadzenia gospodarki budżetowej; w budżecie j.s.t. wydatki nie mogą przekroczyć dochodów wraz z wpływami zwrotnymi;
- zasada szczegółowości - budżet musi być ustalony i wykonywany ze szczegółowym podziałem dochodów i wydatków budżetowych; uchwała budżetowa j.s.t. określa:
prognozowane dochody według ważniejszych źródeł i działów klasyfikacji budżetowej;
wydatki budżetu w podziale na działy i rozdziały klasyfikacji, z wyodrębnieniem wydatków bieżących (w szczególności: wynagrodzeń i pochodnych od wynagrodzeń, dotacji, wydatków na obsługę długu j.s.t., wydatków z tytułu poręczeń i gwarancji udzielonych przez j.s.t.) oraz wydatków majątkowych;
źródła pokrycia deficytu lub przeznaczenia nadwyżki budżetu j.s.t.;
przychody i rozchody budżetu j.s.t.:
wydatki związane z wieloletnimi programami inwestycyjnymi, z wyodrębnieniem wydatków na finansowanie poszczególnych programów;
wydatki na programy i projekty realizowane ze środków pochodzących z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności UE w części związanej z realizacją zadań j.s.t.;
plany przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych i dochodów własnych jednostek budżetowych;
plany przychodów i wydatków funduszy celowych;
limit zobowiązań z tytułu zaciąganych kredytów i pożyczek oraz emitowanych papierów wartościowych;
upoważnienie dla zarządu j.s.t. do zaciągania zobowiązań na finansowanie wydatków;
z tytułu umów, których realizacja w roku następnym jest niezbędna dla zapewnienia ciągłości działania jednostki i termin zapłaty upływa w roku następnym;
zakres i kwoty dotacji przedmiotowych;
zakres i kwoty dotacji celowych na finansowanie kosztów realizacji inwestycji dla zakładów budżetowych;
dochody i wydatki związane z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej i innych zadań zleconych j.s.t odrębnymi ustawami;
dotacje inne niż ww., przekazywane na podstawie odrębnych przepisów, związane z realizacją zadań j.s.t.;
dochody i wydatki związane z realizacją zadań wspólnych, realizowanych w drodze umów lub porozumień między j.s.t.
Zakres budżetu - można o nim mówić w dwóch aspektach - przedmiotowym, podmiotowym i czasowym:
zakres przedmiotowy pojawia się w treści, rodzajach oraz formach dochodów i wydatków budżetowych; wielkość dochodów z poszczególnych źródeł informuje o stopniu obciążenia różnych dziedzin działalności i społeczności lokalnej; wielkość wydatków i ich przeznaczenie określają stopień finansowania działalności społeczno-gospodarczej z b.j.sam.;
zakres podmiotowy to objęcie b.j.sam. działalności finansowej komunalnych jednostek organizacyjnych; związek między b.j.sam. a działalnością finansową tych jednostek polega na objęciu budżetem całości wydatków i dochodów jednostki bądź też tylko na powiązaniu jej działalności finansowej z budżetem poprzez określone dotacje z b.j.sam. lub określonymi wpłatami nadwyżek do b.j.sam.;
zakres czasowy dotyczy okresu, w jakim mogą być uzyskiwane dochody i dokonywane wydatki ujete w budżecie w okresie roku budżetowego.
Dochodami b.j.sam. są środki publiczne pobierane bezzwrotnie przez j.s.t. od podmiotów gospodarczych oraz osób fizycznych, jak również środki otrzymywane z budżetu państwa - subwencje i dotacje, które mogą być przeznaczane na wydatki publiczne oraz rozchody.
Z punktu widzenia samodzielności j.s.t. istotne znaczenie ma podział dochodów na tzw. własne (zwyczajne), tj. dochody przyznawane ustawowo j.s.t. na czas nieokreślony i dochody obce oraz te, które nie mają stałego charakteru (nadzwyczajne) i nie pochodzą z własnej działalności tej jednostki. Dochody j.s.t. są określone w ustawie o dochodach j.s.t.; ustawa określa również zasady gromadzenia dochodów, zasady i tryb ustalania i przekazywania j.s.t subwencji i dotacji
Wydatkami b.j.sam. nazywamy środki publiczne przekazywane z tego budżetu na realizację zadań. Do wydatków j.s.t. nie zalicza się środków wypłacanych z budżetu na spłatę wcześniej zaciągniętych zobowiązań z tytułu kredytów i pożyczek. Wydatkiem budżetowym jest każda kwota podjęta z rachunku bieżącego niezależnie od jej przeznaczenia, nawet gdy dotyczy pobrania gotówki do kasy. Nie jest wydatkiem przekazanie środków pieniężnych dysponentom niższego stopnia na realizację ich planu finansowego. Rozróżniamy następujące rodzaje wydatków:
bieżące, które obejmują dotacje, wynagrodzenia i uposażenia oraz składki od nich naliczane, inne świadczenia na rzecz osób fizycznych, zakupy towarów i usług oraz inne wydatki związane z funkcjonowaniem jednostek organizacyjnych;
na obsługę długu publicznego związane z oprocentowaniem zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz wypłat związanych z udzielonymi poręczeniami i gwarancjami;
majątkowe, obejmujące zakup i objęcie akcji i wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego, wydatki inwestycyjne jednostek budżetowych oraz dotacje celowe na finansowanie i dofinansowanie kosztów inwestycji.
Przychody b.j.sam. pochodzą ze sprzedaży papierów wartościowych wyemitowanych przez j.s.t. z kredytów zaciąganych w bankach krajowych, pożyczek, prywatyzacji majątku j.s.t., nadwyżki budżetu j.s.t. z lat ubiegłych oraz wolnych środków jako nadwyżki środków pieniężnych na rachunku bieżącym b.j.sam., wynikających z rozliczeń kredytów i pożyczek z lat ubiegłych.
Rozchodami publicznymi są spłaty otrzymanych pożyczek i kredytów, wykup papierów wartościowych i inne operacje finansowe oraz udzielone przez j.s.t. pożyczki. Wyodrębnienie takie pozwala na zachowanie większej przejrzystości budżetu, a przede wszystkim umożliwia wyodrębnienie instrumentów finansowoprawnych, które w praktyce są istotne dla każdego b.j.sam. (nadwyżka, deficyt oraz przychody zwrotne).
Nadwyżka b.j.sam. to dodatnia różnica między dochodami a wydatkami b.j.sam., wykonanych dochodów nad zrealizowanymi wydatkami; wystąpienie nadwyżki oznacza, że część dochodów budżetowych nie jest wykorzystywana na finansowanie wydatków w danym roku budżetowym; może stanowić źródło pokrycia deficytu w kolejnych latach budżetowych.
Deficytem b.j.sam. nazywamy ujemną różnicę między dochodami i wydatkami budżetu. W przypadku wystąpienia deficytu część wydatków musi być pokryta z przychodów j.s.t.
Tryb uchwalania - uchwalanie b.j.sam. jest jednym z etapów procedury budżetowej i zgodnie z przepisami ustaw ustrojowych (o samorządzie gminnym, powiatowym i wojewódzkim) należy do wyłącznej właściwości organu stanowiącego j.s.t.
Zmiany budżetu i zmiany w budżecie - u.f.p. ustala konkretne instrumenty, za pomocą których mogą być dokonywane zmiany budżetu i zmiany w budżecie; prawidłowość dokonywanych zmian - zarówno budżetu, jak i zmian w budżecie - wiąże się z kompetencjami organów j.s.t. w tym zakresie. Zmiany te mogą dotyczyć zarówno dochodów, jak i wydatków budżetowych; wyłącznie organowi stanowiącemu j.s.t. przysługuje uprawnienie do uchwalania budżetu oraz dokonywania następujących zmian:
zmiany budżetu w wyniku angażowania nadwyżek z lat ubiegłych i nadwyżek bieżących z dochodów ponadplanowych oraz przychodów ze zwrotnych źródeł zasilania;
przenoszenie wydatków między działami klasyfikacji budżetowej.
Organ wykonawczy j.s.t. posiada uprawnienia do zmiany budżetu i zmian w budżecie j.s.t. w toku jego wykonywania w zakresie:
zmian planu dochodów i wydatków związanych z wprowadzonymi w trakcie roku budżetowego zmianami kwot dotacji celowych przekazywanych z budżetu państwa oraz budżetów innych j.s.t.;
przenoszenia wydatków z rezerw budżetowych, zgodnie z planowanym przeznaczeniem wydatków;
zmian w planie dochodów j.s.t., wynikających ze zmian kwot subwencji w wyniku podziału rezerw.
Organ wykonawczy może dokonywać innych zmian w b.j.sam. wyłącznie z upoważnienia organu stanowiącego j.s.t. w określonym przez niego zakresie, które mogą dotyczyć:
dokonywania innych zmian w planie wydatków, z wyłączeniem przeniesień wydatków między działami;
przekazania niektórych uprawnień do dokonywania przeniesień planowanych wydatków innym jednostkom organizacyjnym j.s.t.
Organ wykonawczy może, po uzyskaniu pozytywnej opinii komisji właściwej do spraw budżetu, dokonać zmiany przeznaczenia rezerwy celowej.