TYLMAN Z GAMEREN I JEGO ZLECENIODAWCY

Stanisław Mossakowski, Twórczość Tylmana z Gameren w Polsce na tle sztuki europejskiej,

Ur się w 1632 roku. Był synem utrechckiego krawca i kupca sukiennego - Jacopa Janszoona van Gameren. Studiował nauki hum., geometrii, wiele podróżował. Interesował się architekturą i malarstwem (był w Wenecji - malował sceny batalistyczne). Do Polski przyjechał na zaproszenie Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, a wpływ na to miał jego syn Stanisław Herakliusz Lubomirski, który był wtedy w Italii na studiach. Pierwsza wzmianka o pobycie w Polsce z 1664 roku - Janowiec. 1677 ślub z Polką - Anną z Komorowa. Kawaler Złotej Ostrogi - czyli bycie szlachcicem. Zmarł w 1706.

Był nadwornym artystą Lubomirskich, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery.

Pałace i dwory typu wiejskiego (nawet te, które wznoszono w mieście miały charakter wiejski - wzorowany na budowlach północnych i środkowych Włoch - typ podmiejskiej i wiejskiej willi):

• PROJEKT Pałac hetmana Lubomirskiego w Przeworsku - lata 60. XVII - 4 narożne pawilony mieszkalne dostawione do środkowego - wariant Poggio - Reale, salon to równoramienny krzyż grecki ze ściętymi narożnikami wewnętrznymi (wpływy holenderskie)

• ZREALIZOWANY pałac Stanisława Herakliusza Lubomirskiego i Zofii Opalińskiej w Puławach - taras stanowi oryginalne rozwiązanie - przedłużenie dolnej kondygnacji, salon poprzecznie do osi budynku i w formie ośmioboku, wysunięty poza korpus budynku ! - pałace francuskie, porządek zbliżony do toskańskiego. Niezwykłe przyczółki z wielofigurowymi płaskorzeźbami - wykonanie Ambroggio Gatti z Lugano. Fasada frontowa - figura Apollina grającego na lirze - bóg - słońce, 9 muz, Pegaz - Lubomirski jako słońce, elewacja od Wisły - odniesienia do wody - odniesienie do Szreniawy Lubomirskich i łodzi Opalińskich. Wprowadził motyw portyku świątyni do sztuki polskiej.

• Nagrobek Zofii Opalińskiej w kościele w Końskowoli

• PROJEKT Pałac podkanclerza konnego Jana Gnińskiego w Warszawie - zbliżony do Puław ale nowatorskie jest wykrojenie alkowy z pomieszczeń wewnętrznych,

W końcu ten projekt okrojono a funkcje mieszkalne przejęły 2 budynki flankujące dziedziniec od frontu.

Dzieła będące rozbudową istniejących gmachów:

• Pałac sandomierski w Warszawie rozbudowany (dawny pałac Ossolińskich) dla starosty sandomierskiego Józefa Karola Lubomirskiego. Do kwadratowego pawilonu dodał 2 narożne pawilony, 2 kondygnacjowe loggie, 2 obszerne pawilony od ogrodu - w nich apartamenty,

Wpływy polskie w twórczości Tylmana szczególnie widoczne w projektach budowli drewnianych - dwór St. H. Lub. W Czerniakowie pod Warszawą.

Monumentalizacja włoskiej willi idąca w kierunku rezydencji miejskiej:

• ZREALIZOWANY pałac wojewody płockiego Jana Dobrogosta Krasińskiego w Warszawie (1687) - szczytowe osiągnięcie Tylmana - wstawiona pośrodku klatka schodowa, rzymska geneza portyku kolumnowego, najbardziej okazała fasada od dziedzińca - na 2 planach, mezzanino, podobieństwo do architektury Rzymu związane z poszukiwaniem korzeni w świecie antycznym. Dekoracja figuralna pałacu - nawiązanie do legendy Korwina - legendarnego przodka Krasińskich wykonana przez Andrzeja Schlutera. Pojedynek Korwina z wodzem Galów. Tympanon fasady ogrodowej - triumfalny wjazd do Rzymu innego Korwina. Zastosowanie łuku triumf. i portyku świątyni. Ogród w typie francuskim. - całość to Barokowa Podmiejska Rezydencja Władcy.

Ogrody:

• Park krajobrazowy w Ujazdowie pod Wawą dla ST. H. Lub. I Elżbiety z Denhoffów. Poniżej Zamku Ujazdowskiego. W nim różne pawilony do różnych celów np. modlitwy (Herakliusz był jansenistą). Łazienka najokazalsza z holenderskimi kafelkami ! - 1683 - 1689. Wzniesiona na wysepce. Willa z kolistą salą pośrodku + wieloboczny ryzalitowany salon. Grota dekor. muszelkami i kamykami. Symbolika wody i miłości. Pierwsze założenie z promieniście rozchodzącymi się alejami.

Pałac miejski / kamienica:

• Kotowskich w Warszawie

Marywil - pałac Marii Kazimiery 1692 - 1695.

Plan 5 boczny z kaplicą wotywną MB Zwycięskiej w centrum. Nawiązywał do paryskich Place Dauphine i Place Royal, - połączenie eleganckiego centrum handlowego z placem służącym do dworskich uroczystości.

Budowle sakralne:

Zwykle w formie centralnej

• Kościół sakramentek w Warszawie - 1688 - 1692, jak tabernakulum w formie tempietta bo to siostry od wieczystej adoracji, b. duży tambur.

• PROJEKT kościoła - pomnika z ok. 1695 r. - wiele projektów być może do Marywila - obelisk na szczycie, kościół i klasztor - zwycięstwo Jana III pod Wiedniem.

• Kaplica Kotowskich w kościele Dominikanów w Warszawie - plan kwadratu z kopułą na pendentywach.

• Kościół Kapucynów w Wawie - pośredni między centralnym a podłużnym,

• Kościół Bernardynów na Czerniakowie - mauzoleum św. Bonifacego i St. H. Lub. - centralna + podłużna

• Kolegiata uniwersytecka św. Anny w Krakowie - 1689 - 1703 - podłużna - dekoracja wnętrza by Baltazar Fontana. Fasada bezwieżowa - para kolumn flankująca wnętrze z arkadą przeznaczona do oglądania z boku.

Dekoracje wnętrz:

Zawsze podporządkowanie ozdób strukturze podziałów archit. PROJEKTY:

• Epitafium J. S. Lub. Niderlandzki manieryzm + barok

• Nagrobek Pawła Sapiehy

• Castra doloris

Stanisław Mossakowski, Mecenat artystyczny Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, 2002

Stanisław Herakliusz Lubomirski (1641 - 1707)

Nic nie wiadomo na temat zleceń do małopolskich i węgierskich budowli: Spisz w Krakowie, zamek w Lubowli, zamek w Łańcucie. Jedynie kościół Karmelitów w Wiśniczu - epitafium ojca.

1. Pałac - willa w Puławach - 1671 - na terenie dóbr końskowolskich Zofii Opalińskiej.

2. nagrobek żony w kościele parafialnym w Końskowoli - 1676

3. zamek Ujazdowski - uk. Do 1683. w 1678 dokupił Zdrój do otrzymanego od ojca nowej żony - Elżbiety Denhoffówny, zamku ujazdowskiego Anny Jagiellonki. Wzniósł tam pawilon Arkadię(1689), Ermitaż na terenie Zwierzyńca - miejsce gdzie przebywał w samotności. Wszystkie budowle Zwierzyńca sprzęgnięte w jedno z Zamkiem Ujazdowskim. Łazienki ukończone ok. 1683.

Modernizacja Ujazdowa i Zwierzyńca polegała na stworzeniu systemu uregulowanego systemu kanałów i zbiorników wodnych. Zamek i Łazienka tworzyły ogniska 2 krzyżujących się układów promienistych osi: alei i kanałów.

To wszystko należało do tzw. Klucza ujazdowskiego - ale też drewniany pałac nad brzegiem jeziorka na Czerniakowie. Tam miał być posąg króla Jana III na koniu zabijającego Turka - ale to musiało być przed tym jak Lubomirski przeszedł do opozycji.

4. kościół - mauzoleum grobowe Lubomirskiego i św. Bonifacego. Tam cudowny obraz św. Antoniego. Przy kościele klasztor bernardynów i szpital.

5. wyposażenie kościoła parafialnego w rodowym Łańcucie - 3 drewniane ołtarze, zwieńczenie głównego w kształcie mitry książęcej

6. pałacyk w Siekierkach - maison de plaisance

7. jurydyka ujazdowska niezrealizowana - 200 domów + rynek

8. częściowo zrealizowany projekt wybrukowania ulic Warszawy, budowa hal targowych

ARTYŚCI:

Głównie Tylman (co ciekawe namalował dla swojego mecenasa 2 obrazy do Łańcuta - Pasja na Golgocie i cud św. Stanisława z Piotrowinem. Oprócz Tylmana Francesco Antonio Giorgioli ze Szwajcarii - malował tambur i kopułę w Czerniakowie. Oprócz niego Colomba, Todeschini.

Tylman często projektował dla niego coś co wykonywali inni np. rzeźby w Puławach - Ambrosio Gutti, sztukaterie Łazienek Carlo Giuseppe Giorgioli. Retabulum głównego ołtarza na Czerniakowie - Andrzej Schluter.

UMYSŁOWOŚĆ A SZTUKA:

Samouwielbienie  Na kopule w Czerniakowie kazał umieścić naprzeciw Trójcy św. Wizerunek swego domniemanego rzymskiego protoplasty Antoniusza Dresusa. Kartusz herbowy unoszą aniołowie. Tabernakulum ma mitrę książęcą.

Miłośnik astrologii i astronomii - to widoczne w Puławach - Apollo na fasadzie, patronką Arkadii Luna - Diana Dwurożna.

Miłośnik nauki - Apollo i Muzy w Puławach, stoicyzm widoczny w nagrobku Zofii Opalińskiej, sam układał napisy do pałaców często bardzo skomplikowane. Naśladował w tym wzorce antyczne - mówić krótko i na temat. Lubił lemmaty - słowo i obraz zespolone.

Dzięki temu że miał rozumiejącego świetnie jego intencje Tylmana mógł zrealizować to co zamierzał.

POGLĄDY ESTETYCZNE A SZTUKA:

Kult klasycznej starożytności. Symetria itp. - to lubił w architekturze. W wyposażeniu więcej dynamizmu. „każdy styl jest dobry kiedy jest sposobny do wyrażenia tej materii o której traktuje”.

Miał świadomość że jego dzieła cechuje wysoka jakość artystyczna. To dzięki niemu i Tylmanowi portyk świątyni w rezydencji polskiej. Ujazdów jako pierwszy w Polsce miał założenie promieniście rozchodzących się alei.

Karpowicz Mariusz, Warszawska świątynia Amora, 1976

1678 - 1686 - wzniesiony przez St. , H. Lubomirskiego. Tylko dekoracja 3 pokoi zachowała się do naszych czasów - przedsionka pałacu, Sali Bachusa i Pokoju Kąpielowego.

1. PROGRAM OFICJALNY - na fasadach pałacu napisy:

• Zapowiedź zabawy - od płdn

• Zapowiedź wody i łaźni - od płn

• 2 medaliony w fasadzie od tarasu po bokach głównego portalu - maska w promieniach słońca i harfa na jednym (symbole Apollina), na drugim kaduceusz - symbol Merkurego)

Przedsionek - 2 siedzące rzeźby: Mars odpoczywający - nawiązanie do Aresa odpoczywającego w zbiorach Lodovisi. Druga to Polonia rozkwitająca - wcześniej Wiek szczęśliwy - powtórzenie innej antycznej rzeźby ale wrażenie pogmatwania bo cała postać razem z ptakiem Feniksem i rogiem obfitości jest opleciona girlandami ado tego ze środka sterczy śmiesznie berło. Gościa w przedpokoju witały Pokój i Szczęście.

Pokój kąpielowy - kompozycje mitologiczne poświęcone wodzie i kąpieli.

2. PROGRAM HERMETYCZNY - wiele z płaskorzeźb wzorowanych na Tableaux du Temple des Muses - Łazienka świątynią Muz. Z karty tytułowej pochodzi więc przedstawienie w tondach Merkurego i Apollina tak jak w tej książce. Podobnie Sfinksy w kartuszach nad głównym portalem - inteligencja.

3. PROGRAM INTYMNY - amorek skupia swym ożywieniem naszą uwagę. Woła Aresa do działania na polu amorowym. W pokoju kąpielowym 3 tonda z amorkami - 1szy z pawiem(depcze mu ogon) - odłożenie na czas amorów wysokich godności, 2gi z kwiatami - miłość nie kończy się, 3ci leje wodę - musi być pielęgnowana. Dotychczas interpretowano je jako 3 żywioły. Pokój kąpielowy miał też sypialnię (a co! Lubomirski też musiał!:))

Dla Opalińskiej stanęły Puławy, dla Denhoffówny Łazienki.

Marek Prejs, Tajemnica arkadyjskiej groty, 1994.

Somnus Lubomirskiego to cykl utworów o bardzo niejednoznacznej treści. Dotyczy tajemnicy życia i śmierci. Występuje tam słowo „matki” które do niczego nie pasuje. Z innego rękopisu wiemy ze po prostu chodzi o maki. To jedno zmienia całą wymowę wiersza bo chodzi o jaskinię znaną ze snu - w niej rodzą się pod wpływem maków wizjewiadomo o co chodzi ale otóż właśnie jednak nie wiadomo bo nagle jaskinia staje się czymś bardziej realnym od życia poza nią. Sen jest właściwym życiem. „Życie jest snem” - Calderon. U Lubomirskiego sen jest przeżyciem arkadyjskim. Właściwie nie sen a zasypianie - stan zawieszenia między jawą a snem to chwila bezbolesności i prawdziwej wolności. Mowa też jest o morskich boginiach - symbolika wody znów nawiązuje do śmierci - woda jest wiecznym rezerwuarem energii.

Grota Amora = Łazienka warszawska. - 5 płaskorzeźb:

• Danaidy przelewające wodę

• Arion na delfinie

• Andromeda przykuta do ściany

• Pan i Syrinks

• Akteon z kąpiącą się Dianą

Łazienka posiadała taką grotę. Miała ściany w kamykach co widać na akwareli Kamsetzera z 1776 roku. W centrum była fontanna - źródło - na 4 strony świata. Dwa bóstwa wodne - z wiosłem i z tatarakiem oraz herb Szreniawa na tympanonie okna północnego.

Podstawą przebywania w Arkadii jest wyrzeczenie się własnego ja na rzecz miejsca w którym się przebywa. To wyraz dążenia do bezbolesności. Centrum Arkadii grota. Arkadia nie boi się śmierci - przeciwnie, śmierć jest uwieńczeniem procesu bycia w Arkadii - stapiania się w bycie.

---