23 (o). PEDAGOGICZNE KONCEPCJE ODPOWIEDZIALNOŚCI
Na gruncie pedagogiki problematyką odpowiedzialności sensu stricte zajmowało się niewielu autorów. Podejmowano zagadnienia moralności zawodu nauczycielskiego, bo przecież nauczyciel jest odpowiedzialny przed społeczeństwem za wyniki swej pracy wychowawczej (Deontologiczne problemy zawodu nauczycielskiego - A. Molesztak,
A.M. Tchorzewski, W. Wołoszyn 1997). Mówiono również o kształtowaniu postawy odpowiedzialności uczniów w procesie wychowania moralnego. Analizowaną tu problematykę rozpatrywano bądź to w kategoriach celu wychowania, bądź też wskazywano na odpowiedzialność, a zwłaszcza odpowiedzialne działanie jako ważną dyrektywę pedagogiczną (J. Dewey, 1934, B. Suchodolski, 1947, H. Muszyński, 1967, J. Legowicz, 1984).
Odpowiedzialność jako pozytywna cecha osobowości, zdaniem Franciszka Zawadzkiego podlega kształceniu w działalności pedagogicznej. Przedmiotem postaw odpowiedzialnych są wartości moralne. Stąd ich realizacja jest postulatem ważnym dla pedagogiki.
Bogdan Suchodolski podjął próbę całościowego spojrzenia na kategorie odpowiedzialności ze strony pedagogiki. Nie ogranicza on swej refleksji tyko do warstwy aksjologicznej bądź praktycystycznej, jak czyniło to wielu badaczy. Proponuje ideę wychowania, która łączy doświadczenie z twórczością, naukę z życiem. Wychowanie to obejmuje całego człowieka w toku jego życia. Odpowiedzialność jest kategorią moralną
i społeczną. Uczestnictwo w życiu społecznym kształtuje taką postawę. Tylko szerokie zaangażowanie ludzi w ideę wspólnego tworzenia przez wszystkich, warunków życia dla wszystkich, rozwija w nich poczucie odpowiedzialności za jednostkowy wkład w rozwój społeczeństwa. Jednym z podstawowych celów wychowania społeczno - moralnego jest kształtowanie postawy odpowiedzialności.
W przekonaniu B. Suchodolskiego kategoria odpowiedzialności związana jest nie tylko z przeszłością, ale również z kształtowaniem przyszłości. Ta zaś jest domeną wyobraźni. Odpowiedzialność dotyczy wszystkich ludzi i obejmuje całą osobowość traktowaną jako niepodzielną całość funkcjonującą w pewnych warunkach społecznych
i przyrodniczych. Odpowiedzialne wychowanie odpowiedzialnego człowieka zakłada konieczność jego wszechstronnego rozwoju, odwoływania się do różnych technik stymulacji. Suchodolski wyraża pogląd, że twórcze wychowanie (rozumiane jako proces) do twórczości (jako celu) dokonuje się w wielu płaszczyznach działania instytucji wychowawczych. Przebiega ono w niezwykle złożonych warunkach. Istnieje wiele barier utrudniających pełną realizację procesu twórczego wychowania. W pełni świadomy tych utrudnień wychowawca ponosi odpowiedzialność za swych podopiecznych przed społeczeństwem. Jednocześnie kształtuje on postawy odpowiedzialności u uczniów w trakcie realizacji programu twórczego wychowania. Stymulowanie twórczości dokonuje się tu równocześnie z procesem stymulowania odpowiedzialności.
Ludzkość, pisze B. Suchodolski, musi rozwiązać wiele problemów, które niesie ze sobą rozwój cywilizacji technokratycznej, widoczny jest wzrost ekonomiczny, przyrost informacji, urządzeń, życie staje się łatwiejsze, ale ludzie płaca za te udogodnienia wysoką cenę. Zanikają uczucia społeczne, wiele osób żyje w samotności i nie potrafi rozwiązać samodzielnie dręczących ich problemów egzystencjalnych. Konsekwencja takiego stanu rzeczy jest wzrost liczby samobójstw i różnych form patologii społecznych, anomia społeczna i choroby psychiczne. Tym wyraźnie odczuwanym przez społeczeństwa zachodu trudnościom w osiąganiu poczucia pełnego szczęścia w życiu doczesnym maja sprostać nauki o człowieku, a zwłaszcza psychologia. Dostarczają one wiedzy o mechanizmach powstawania tych problemów i sposobach ich przezwyciężania. Stymulowanie twórczości i odpowiedzialności w procesie wychowania wydaje się być jednym ze sposobów przygotowania ludzi do życia
w przyszłym świecie, stąd przed edukacja stają najpoważniejsze zadania w realizacji wielu celów społecznych. Suchodolski podkreśla przede wszystkim, ze w wychowaniu należy rozwijać twórcze postawy i postawy odpowiedzialności w ciągle zmieniającej się rzeczywistości.
Problem ten jeszcze dobitniej wyraziła Krsytyna Osińska. W jej przekonaniu „człowiek twórca - to ktoś dorastający do odpowiedzialności, a nawet więcej - tworzący, kształtujący tę odpowiedzialność na gorąco, sytuacyjnie, dynamicznie”.
Kazimierz Sośnicki traktuje odpowiedzialność jako pojęcie określające stosunek między sprawca a czynem. Odpowiedzialność złączona jest z normą moralną. Podmiot ma świadomość tego, jakie wartości są treścią normy i dąży do ich przestrzegania w życiu. Wychowanie jest tu rozumiane jako realizowanie idei dobra w świadomości wychowanków. Poznają oni normy moralne oraz sankcje, które wypływają z nieprzestrzegania tych norm. Odpowiedzialność ucznia obejmuje poczucie winy za niedopełnienie obowiązków. Sośnicki sądzi, że uczeń ponosi odpowiedzialność za miejsce, w którym przebywa, za wypełnianie powinności wypływających z kodeksu ucznia i przestrzenie norm moralnych.
Jedną z propozycji praktycznego zastosowania idei kształtowania odpowiedzialności w wychowaniu szkolnym jest koncepcja Kurt Tomaschey-sky'ego. Autor ten sądzi, że odpowiedzialność jest centralnym problemem moralności, każde bowiem zachowanie moralne wymaga odpowiedzialnej oceny i decyzji. Wychowanie ku odpowiedzialności jest podstawowym zadaniem wychowania moralnego. Tomaschevsky wyróżnia trzy zakresy wychowania do odpowiedzialności, traktując zarówno jego treść, jak i cel wychowania. Pierwszy z nich obejmuje stosunek odpowiedzialności, czyli stosunek społeczny między interesami i wymaganiami społeczeństwa a interesami i zachowaniami konkretnych osób. Drugi to odpowiedzialne zachowanie - kiedy jednostka lub grupa zobowiązuje się do odpowiadania za skutki swoich czynów. Trzeci zakres obejmuje kształtowanie świadomości odpowiedzialności rozumianej jako subiektywne odzwierciedlenie dwóch poprzednich elementów. Wychowanie do odpowiedzialności obejmuje różne elementy stosunku odpowiedzialności: podmiot, zadania i funkcje, realizowane wartości, motywy przyjęcia odpowiedzialności, świadomość skutków oraz warunki przestrzegania odpowiedzialności.
Kurt Tomaschevsky wyróżnił także kilka ogniw procesu wychowania ku odpowiedzialności. Realizuje się on przede wszystkim w toku wychowania moralnego, wychowania umysłowego, zwłaszcza zaś w trakcie progresywnego pokonywania trudnych sytuacji. Jednostka realizując różne zadania, pogłębia swoją wiedzę, rozwija umiejętności,
a także kształtuje różne postawy do przedmiotu swej działalności. W procesie wychowania uczeń może kształtować sytuacje swojego życia, rozumiane jako sytuacje obiektywne, jako zadania rozwijające jego osobowość. W wychowaniu zwiększa się zakres odpowiedzialności jednostki, jeśli stwarza się jej warunki do swobodnego dokonywania wyborów orientacji życiowych. Może ona dokonywać czynu bądź go zaniechać. Ponosi odpowiedzialność za to, co uczyniła, i za to, że czegoś nie uczyniła. Jeżeli jednostka jest świadoma tego, za co i przed odpowiada, jaką wartość realizuje, jak należy oceniać dane zachowanie, wówczas - pisze autor - występuje jedność procesu wychowania moralnego i wychowania do odpowiedzialności. Widza o odpowiedzialności związana jest także z poczuciem odpowiedzialności, z odpowiednim nastawieniem, postawami, motywacjami. Celem wychowania moralnego jest rozwój świadomości moralnej jednostki i jej poczucie zobowiązania wobec innych osób.
Koncepcja „wychowania ku odpowiedzialności” zaproponowana przez Kurta Tomaschevsky'ego stanowi próbę przeniesienia założeń teoretycznych na grunt działań edukacyjnych z dziećmi. Wychowanie ku odpowiedzialności realizowano w toku nauczania, wykorzystując treści różnych przedmiotów szkolnych, spontaniczne sytuacje między uczniami oraz celowo dobierane metody wychowania w małej grupie społecznej. Wychowanie ku odpowiedzialności jest esencją wychowania moralnego.
W pedagogicznych koncepcjach odpowiedzialności akcentuje się, z jednej strony, utylitarny charakter tej kategorii (odpowiedzialne działanie - to działanie przynoszące pożytek zarówno jednostce, jak i wspólnocie), z drugiej zaś odpowiedzialność jako wartość autoteliczną (celem wychowania jest ukształtowanie postawy odpowiedzialności człowieka).
Znaczenie problematyki odpowiedzialności podkreśla się także w Polsce w warunkach przemian ustrojowych i gospodarczych. Szczegółowego znaczenia nabiera odpowiedzialność w edukacji. Jednym z ważnych problemów pedagogicznych jest określenie wskaźników odpowiedzialności. Wychowanie jako proces długotrwały prowadzi do ukształtowania postawy odpowiedzialności. Jednak pozostaje znaczny obszar problematyki moralnej, która podlega analizie w toku zajęć dydaktyczno - wychowawczych i sama w sobie stanowić może materiał do budowania przez dziecko obrazu świata społecznego ustrukturowanego także według kryterium wartości moralnych. Znajomość przejawów bycia odpowiedzialnym znacznie ułatwia percepcję tego świata. Ich określenie należy do ważnych zadań wychowania moralnego.
Literatura:
Górniewicz: Kategorie pedagogiczne.