Kompleks Kopciuszka
Pojecie sieroctwa wspólczesnie zmienilo swoje znaczenie. Dawniej sierota okreslano jednoznacznie dziecko, którego rodzice nie zyja lub nie sa znani. Dzis obok sieroctwa naturalnego, które szczególnie wystepowalo po drugiej wojnie swiatowej, istnieje i przybiera coraz bardziej niepokojace rozmiary zjawisko "sieroctwa spolecznego". Terminem tym okreslamy brak opieki rodzicielskiej wynikajacy glównie z zaburzen w funcjonowaniu rodziny: braku troski o dziecko, przestepczosci, demoralizacji rodziców, alkoholizmu i powaznych bledów wychowawczych.
Wyróznia sie sieroctwo spoleczne sensu stricto dla okreslenia dzieci przebywajacych w domach dziecka i sieroctwo spoleczne sensu largo uzywane dla okreslenia dzieci pozostajacych w rodzinach, które nie wywiazuja sie z podstawowych obowiazków opiekunczych.
W Polsce "sierotami spolecznymi" zajmuja sie trzy resorty: zdrowia i opieki spolecznej, oswiaty i wychowania oraz sprawiedliwosci.
Sytuacja dzieci w Domach Malego Dziecka przedstawia sie nastepujaco : opieka zajmuja sie glównie absolwentki szkól medycznych, program wychowawczy prowadzi sie pod kontrola psychologów i pedagogów; jednak srodowisko wychowawcze tych placówek wplywa na opóznienia rozwojowe dzieci. Dlatego polityka opiekuncza resortu zdrowia zmierza do skrócenia pobytu dziecka w zakladzie i umozliwienie mu pobytu jesli nie w domu rodzinnym to w rodzinie adopcyjnej.
Istnieja jednak w Polsce niezyciowe przepisy, które zabraniaja przekazywania dzieci do lat trzech do Rodzinnych Domów Dziecka. Przeszkode w procesie adopcji stanowi czesto postawa sadu, który tylko ogranicza wladze rodzicielska ,np: matek, które przed sadem w sposób teatralny ( placzem przyrzeczeniami) wymuszaja taka decyzje. Dla ochrony rzeczywistych praw dziecka nalezaloby, wedlug pracowników Domów Malego Dziecka, po trzymiesiecznym wyroku sadu pozbawiac matki wladzy rodzicielskiej, a dzieci jak najszybciej kierowac do adopcji. Natomiast dziecko przebywajac zbyt dlugo w placówce jest narazone na infekcje, opóznienia w rozwoju psychicznym, szczególnie mowy, a w konsekwencji na chorobe sieroca .
Ministerstwo Zdrowia i Opieki Spolecznej proponuje realizacje nastepujacych wniosków w celu maksymalnego skrócenia pobytu dziecka w placówce: 1 rozpoznanie sytuacji rodzinnej dziecka w ciagu pierwszych trzech miesiecy pobytu dziecka w placówce oraz zapewnienie w tym czasie ewentualnej pomocy rodzinie, w sytuacji nie rokujacej powrotu dziecka do domu przekazanie sprawy do sadu o uregulowanie sytuacji prawnej dziecka; 2 zmiana regulaminu Domów Malego Dziecka a szczególnie zmniejszenie liczebnosci grup dzieciecych do 9 niemowlat i 12 dzieci w wieku poniemowlecym; 3 wyzsze place dla dobrze wykwalifikowanych pracowników; 4 zorganizowanie po jednym domu dla dzieci gleboko uposledzonch do lat 3 w kazdym rejonie oraz zwiekszenie liczby miejsc w zakladach specjalnych dla dzieci powyzej trzech lat; 5 podjecie prac naukowych z psychologii i pedagogiki i publikowanie wyników badan na temat dzieci w wieku 0--3 lat przebywajacych w placówkach.
Dla sprawnego wydawania orzeczen o pozbawieniu wladzy rodzicielskiej szczególnie wazna jest wspólpraca resortu zdrowia i opieki spolecznej oraz sprawiedliwosci.
W maju 1973 roku odbyla sie pierwsza ogólnopolska Konferencja naukowo-pedagogiczna, poswiecona "sieroctwu spolecznemu" zorganizowana przez Zarzad Glówny Towarzystwa Przyjaciól Dzieci. Celem Konferencji bylo okreslenie rozmiarów problemu, z danych opublikowanych po konferencji wynika, ze w 1972 r. :
-- pod opieka sadów opiekunczych znajdowalo sie ogólem 107 464 dzieci
-- w placówkach opiekunczo -- wychowawczych przebywalo 24 434 dzieci
-- oczekiwalo na miejsca 4 078 dzieci
-- rózne formy zastepczego rodzicielstwa objely :
-- przysposobienie 3 763 dzieci
-- rodziny zastepcze 4 476 dzieci
-- rodzinne domy dziecka 150 dzieci
Dane z lat 1976 --1980 wskazuja, ze liczba domów dziecka zmalala w tych latach podobnie jak liczba sierot naturalnych, natomiast wzrosla liczba dzieci kierowana do placówek przez sady.
Jednym ze sposobów lagodzenia skutków sieroctwa spolecznego jest przysposobienie (adopcja), które moze byc pelne lub niepelne. W wypadku przysposobienia pelnego dziecko zostaje calkowicie wlaczone do nowej rodziny , ustaja prawa i obowiazki rodziny naturalnej dziecka.Dziecko nabywa prawa i obowiazki ze strony swojej nowej rodziny (prawo do ewentualnej alimentacji, spadku ). Przysposobienie niepelne prowadzi do powstania miedzy przysposabiajacym a przysposabianym takich stosunków jak stosunki miedzy krewnymi. Istnieje równiez przysposobienie anonimowe polegajace na tym, ze rodzice zgadzaja sie na wziecie dziecka, którego wczesniej nie znali.
Instytucjami, które zajmuja sie umieszczaniem dzieci w rodzinach adopcyjnych sa osrodki adopcyjno -- opiekuncze. W roku 1973 dzialalo w Polsce 9 takich osrodków, w kolejnych latach powstalo ich jeszcze 28. Z danych TPD wynika, ze dzieki dzialalnosci osrodków w 1980 r. udalo sie przywrócic rodzinom naturalnym 191 dzieci, 1325 dzieci umieszczono w rodzinach adopcyjnych, 1027 w rodzinach zastepczych. Rok 1980 byl pierwszym rokiem prac nad organizacja terapeutycznych rodzin zastepczych ( po ukazaniu sie zarzadzenia Ministerstwa Oswiaty i Wychowania).
Komisja Adopcyjno -- Opiekuncza Zarzadu Glównego Towarzystwa Przyjaciól Dzieci opracowala projekt porozumienia miedzy Ministerstwem Oswiaty i Wychowania, Ministerstwem Zdrowia i Opieki Spolecznej, Ministerstwem Sprawiedliwosci a Zarzadem Glównym TPD w sprawie rozwoju dzialalnosci Osrodków Adopcyjno-Opiekunczych. Wsród problemów, które wymagaja rozwiazania przez Zarzad Glówny TPD wymienic nalezy: ujednolicenie wymagan stawianych wszystkim osrodkom w Polsce, dotyczacych pracy z rodzinami, glównie w zakresie rozpoznawania rodzin, a takze stawianych wymagan, np. uczestnictwa w szkoleniu. Nie jest tez uregulowana sprawa powierzania dzieci rodzinom z zagranicy oraz udzielania urlopów platnych matkom, które przyjmuja dzieci jako rodzina zastepcza.
Niezwykle waznym spolecznie problemem jest stworzenie dla rodzin adopcyjnych i zastepczych atmosfery szacunku i uznania za trud podjecia sie wychowania dzieci, których nie wychowuja rodzice naturalni. Rodzice przybrani borykaja sie bowiem z wieloma problemami wychowawczymi ( wynikajacymi czesto ze sklonnosci dziecka genetycznych badz nabytych).
W ksiazce na temat adaptacji dziecka w rodzinie adopcyjnej p.E.Wojtasiewicz stwierdza m.in.: opinia publiczna w naszym kraju dziala na niekorzysc adopcji; istnieje potrzeba informowania spoleczenstwa poprzez media o trudnosciach jakie sa udzialem ludzi starszych, którzy zdecydowali sie na adopcje; ze takiej decyzji nie nalezy odkladac.
TPD oprócz dzialan zmierzajacych do znalezienia dzieciom rodzin zastepczych poprzez osrodki adopcyjno -- opiekuncze podejmuje równiez zabiegi profilaktyczne jak ,np. organizowanie wczasów dla rodzin majacych trudnosci wychowawcze; rodzin, z których dzieci przebywaja w domach dziecka ; dla kandydatów na rodziny zastepcze; rodzin zastepczych oraz rodzin z dziecmi uposledzonymi umyslowo. W 1980 roku wczasami takimi objetych zostalo 1300 osób.
Inna obiecujaca forma opieki nad dziecmi opuszczonymi sa w naszym kraju Rodzinne Domy Zastepcze.
Wiele osób próbowalo zdefiniowac czym jest rodzina. M.Porot okresla rodzine jako "zespól osób spokrewnionych ze soba, zyjacych pod jednym dachem, a scislej mówiac ojciec, matka i dzieci". P. Townsed wyróznia" rodzine bezposrednia " i "rodzine rozszerzona".
" Bezposrednia rodzina" to dwoje lub jedno z rodziców i ich dzieci, natomiast "rodzina rozszerzona" to takze dziadkowie i krewni, bedacy w czestym kontakcie z dziecmi i ich rodzicami. Rodzine traktuje sie w socjologii i psychologii jako mala grupe, która stwarza dziecku warunki potrzebne do zaspokojenia jego potrzeb psychofizycznuch.
Do potrzeb, które powinny byc zaspokojone w rodzinie, nalezy zaliczyc: potrzebe kontaktów uczuciowych i poczucia bezpieczenstwa, potrzebe kontaktów spolecznych i przynaleznosci grupowej, samodzielnosc, potrzeby nowych przezyc takze estetycznych i poznawczych. Rodzina jest dla dziecka podstawa do tworzenia obrazu wlasnego " ja ", swojej samooceny i obrazu tego swiata a takze potrzeby osiagniec i motywacji. Rodzina spelnia okreslone zadania czyli funkcje w spoleczenstwie m.inn. funkcje prokreacyjna , uslugowo--opiekuncza, psychohigieniczna ( zapewnienie stabilizacji, równowagi emocjonalnej, warunków sprzyjajacych rozwojowi osobowosci). Istotnymi kryteriami okreslajacymi rodzine sa zatem:wiezi krwi, okreslona struktura wewnetrzna--role poszczególnych czlonków rodziny, wiez malzenska i rodzicielska, zamieszkiwanie pod wspólnym dachem , odpowiedzialnosc moralna rodziców za wychowanie dzieci.
Ponad wszelka watpliwosc potrzeba najwazniejsza dla prawidlowego rozwoju dziecka jest milosc rodziców i ich wlasciwa postawa. Do wlasciwych postaw rodzicielskich naleza: akceptacja, wspóldzialanie z dzieckiem, dawanie dziecku rozumnej swobody, uznawanie praw dziecka. Akceptacja dziecka to przyjecie dziecka z jego zaletami i wadami Akceptujacy rodzice lubia dziecko i nie kryja sie z tym. Zainteresowanie dzieckiem wyraza sie w czynnym zainteresowaniu jego problemami. Dawanie dziecku rozumnej swobody polega na dostrzeganiu wzrastajacej wraz z wiekiem potrzeby samodzielnosci. Nawet kiedy dziecko jest z dala od rodziców utrzymuja oni swój autorytet i kieruja rozwojem dziecka w pozadanym kierunku.
Uznawanie praw dziecka przejawia sie w poszanowaniu jego prywatnosci. Rodzice ucza dziecko dojrzalego zachowania, sugeruja, wyjasniaja , wplywaja wlasna postawa. Kazdej z wymienionych prawidlowych postaw odpowiada postawa nieprawidlowa. I tak postawa przeciwna akceptacji to odtracenie -- dziecko staje sie ciezarem dla rodziców, przeszkadza w karierze lub ogranicza swobode. Czesto rodzice okazuja dziecku negatywne uczucia, sa wobec niego brutalni. Postawa przeciwna wspóldzialaniu to unikanie, które polega na obojetnosci uczuciowej wzgledem dziecka i braku troski o nie. Postawa nadmiernie chroniaca jest przeciwienstwem dawania rozumnej swobody i wyraza sie w rozwiazywaniu za dziecko trudnosci, panicznym oczekiwaniu grozacego w kazdej chwili niebezpieczenstwa. W postawie nadmiernie korygujacej ( zmuszajacej ) stawia sie dziecku zbyt wiele wymagan, apodyktycznie narzuca swój autorytet, przasadnie pilnuje jego poczynan, zupelnie inaczej niz wtedy kiedy uznajemy prawa dziecka. Wazne jest, aby rodzice tworzyli niejako koalicje wychowacza tj. aby nawzajem akceptowali swoje role a ich wspólzycie bylo harmonijne. Do czynników integrujacych zycie rodzinne zaliczyc nalezy takze dobre warunki materialne rodziny ( zla sytuacja materialna i mieszkaniowa rodziny w duzym stopniu wplywaja na powstawanie zaburzen w zachowaniu dziecka, poniewaz czesto jest ono narazone na niedostatki wyzywienia, ubioru, nie ma warunków do odrabiania lekcji, nieraz brak mu przyborów szkolnych). Tylko wlasciwie funkcjonujaca rodzina moze zapewnic szczesliwe dziecinstwo.
Badajac przyczyny zaburzen nerwicowych u dzieci, pani I.Obuchowska doszla do wniosku, ze glówne ich przyczyny to: osobowosc matki, wymagania spoleczne i sytuacje traumatyczne. Warto zauwazyc, ze w wypadku, gdy matka dziala na dziecko stresujaco kompensujacy moze byc wplyw ojca i odwrotnie. Rózne ujemne czynniki, majace wplyw na zycie codzienne sprawiaja, ze dzieci nie moga pod wzgledem psychicznym rozwijac sie w sposób prawidlowy. Mówimy wówczas o rodzinie zdezintegrowanej. W przekonaniu O. Lipkowskiego rodzina zdezintegrowana nie spelnia przede wszystkim istotnego zadania "spolecznego zintegrowania dziecka". Oznacza to, ze dziecko nie ma poczucia solidarnosci, przynaleznosci do grupy rodzinnej, poczucia wspólodpowiedzialnosci za nia. Autorzy zajmujacy sie rodzina rozrózniaja patologie jawna i bardziej zawoalowane formy patologii zycia rodzinnego, do których zaliczyc nalezy:
1. brak zwiazków uczuciowych miedzy czlonkami rodziny
2. niewlasciwa atmosfere wychowawcza
3.konflikty rodzinne
4. brak jednolitego kierunku w wychowaniu ( koalicji wychowawczej )
5. niepoczuwanie sie do odpowiedzialnosci za wychowanie dzieci.
Do czesto popelnianych przez rodziców bledów wychowawczych naleza m.inn.: zbytnie uleganie dziecku, zbyt surowe wychowanie, niestalosc i przesada.
Do jawnej patologii zaliczamy: alkoholizm, prostytucje, psychopatie, okrucienstwo w stosowaniu kar, karalnosc sadowa i prowadzenie przestepczego trybu zycia, narkomanie, razace zaniedbywanie przez rodziców obowiazków wychowawczych, które zagrazaja zdrowiu i zyciu dziecka.
Kiedy zagrozone jest dobro dziecka sad moze wydac odpowiednie zarzadzenia np.: zobowiazac rodziców i dziecko do okreslonego postepowania, z wskazaniem sposobu jego kontroli; okreslic jakich czynnosci nie moga dokonywac rodzice bez zgody sadu lub poddac ich wladze innym ograniczeniom; poddac wykonywanie wladzy rodzicielskiej stalemu nadzorowi przez kuratora sadowego; skierowac dziecko do placówki sprawujacej czesciowa opieke nad dziecmi; zarzadzic umieszczenie maloletniego w rodzinie zastepczej lub w placówce opiekunczo--wychowawczej; powierzyc zarzad majatkiem dziecka ustanowionemu w tym celu kuratorowi.
W przypadku ograniczenia wladzy rodzicielskiej, rodzice nadal zajmuja sie wychowaniem , ale sad czuwa nad sposobem pelnienia ich funkcji rodzicielskich. Najczesciej w praktyce wyznacza im kuratora, ewentualnie zobowiazuje ich do skladania sprawozdan.
Zawieszenie wladzy rodzicielskiej nastepuje, gdy sad stwierdzi, ze rodzice nie moga przez jakis czas sprawowac opieki nad dzieckiem (np.: z powodu choroby czy pobytu w wiezieniu).
W skrajnych przypadkach sad opiekunczy pozbawia rodziców wladzy rodzicielskiej, a nawet zabrania osobistego kontaktu z dzieckiem . W sytuacjach spornych sad moze ustalic wladze dla jednego z rodziców.
W raporcie przedstawionym Swiatowej Organizacji Zdrowia przy ONZ w 1954 roku pisze:
"... dziecko pozbawione opieki matki jest prawie zawsze opóznione w rozwoju fizycznym, umyslowym i spolecznym, a skutki tych wczesnych doswiadczen deprywacyjnych sa z reguly trwale i nieodwracalne, przy czym okresem krytycznym jest w przypadku rozlaki z matka wiek miedzy 6 miesiacem a skonczonym 3 rokiem. Tolerancja na rozlake jest znacznie wieksza u dzieci starszych."
Dla rozwoju dziecka istotny jest bezposredni kontakt z matka tj. dotyk, podnoszenie, przytulanie, pieszczoty. Z tego wlasnie powodu " choroba sieroca " wystepuje na calym swiecie, wszedzie tam gdzie rodzice nie wypelniaja swoich obowiazków i dziecko przebywa poza rodzina.W latach 1960--1964 ogloszono wiele prac dotyczacych leczenia i rehabilitacji dzieci z ciezkimi objawami "choroby sierocej". Jeden ze sposobów leczenia to tzw. " metoda postepowania kompleksowego". Polega ona na najszerszym uwzglednieniu potrzeb emocjonalnych i wychowawczych malego dziecka, przy jednoczesnym korzystaniu ze wszystkich, bedacych do dyspozycji srodków terapii somatycznej. Na pierwszym miejscu stawiano przywrócenie dziecku poczucia bezpieczenstwa poprzez umozliwienie mu nawiazania kontaktu uczuciowego z jedna osoba ( "matka zastepcza" ).
Poglady badaczy w Polsce i w Ameryce sa zgodne co do faktu, ze u dziecka odlaczonego od matki od urodzenia do 6 miesiaca zycia zmiany sa najczesciej nieodwracalne.
Ustalono, ze mimo stosunkowo dobrej opieki w Panstwowych Domach Dziecka rozwój fizyczny i umyslowy wychowanków jest gorszy niz dzieci wychowywanych w rodzinach. Szukajac przyczyn takiego stanu nalezy podkreslic, ze: podopieczni placówek to czesto dzieci "niechciane" --poczete w stanie zamroczenia alkoholowego, których matki zle sie odzywialy w czasie ciazy, zyly w napieciu nerwowym, próbowaly wywolac poronienie.Nastepstwami braku opieki indywidualnej w wychowaniu zakladowym moga byc atrofia psychiczna, przejecie wzorów postepowania spolecznie niepozadanych ( np.: od grup chuliganskich ), slaby rozwój sfery afektywnej i inne zaburzenia wychowania. Zmiany personelu w zakladach opiekunczych powoduja, ze dziecko nie potrafi nawiazac trwalego kontaktu emocjonalnego z wychowawca, a w przyszlosci moze doprowadzic do trudnosci w nawiazywaniu kontaktów z innymi ludzmi.
Zdarza sie, ze dziewczeta nawiazuja powierzchowne znajomosci z mezczyznami co prowadzi do prostytucji, a chlopcy sklonni sa do klamstwa, kradziezy, agresji.
Udzial ojca w wychowaniu dzieci jest wazny z kilku wzgledów. Jego obecnosc przy dziecku od chwili urodzenia, udzial w pielegnacji niemowlecia powoduje uzyskiwanie satysfakcji z pelnienia roli ojcowskiej. Moze wytworzyc sie wlasciwa wiez rodzinna oparta na wzajemnym zrozumieniu, pomocy i zyczliwosci. Rodzice przez swoja obecnosc dostarczaja dzieciom wzorów zachowania. Dziecko obserwujac matke i ojca najpierw nasladuje ich, potem w duzym stopniu identyfikuje sie znimi, chce byc takie jak oni. Badania nad czasowa nieobecnoscia ojca w rodzinie wykazaly trudnosci w przystosowaniu sie, po jego powrocie, zarówno ze strony dziecka, które bardzo zzylo sie z matka jak i samego ojca, któremu trudno odnalezc sie w nowej roli ( badania przeorowadzono w rodzinach marynarzy). Wieksze problemy zaobserwowano u chlopców niz u dziewczynek , chlopcy byli pozbawieni wzoru identyfikacji , w szkole mieli wieksze problemy z przystosowaniem sie.Brak codziennych kontaktów z ojcem wplywa na nizsza samoocene dzieci. Dlatego wazne jest znalezienie dla dziecka innego meskiego autorytetu , moze to byc,np.: nauczyciel, trener, czy instruktor harcerstwa.
Badacze doszli do wniosku, ze cala rodzina jest niezwykle wazna w procesie rozwoju osobowosci dziecka, a identyfikacja w zakresie plci jest jednym z istotnych procesów uspolecznienia. Brak wlasciwego wzoru osobowego lub dominacja plci przeciwnej moze w przyszlosci prowadzic do ujemnych skutków w sferze zycia seksualnego.Silna wiez uczuciowa rodziców i dzieci wplywa nie tylko na proces identyfikacji, ale równiez na wybór systemu wartosci.
Z zaspokojeniem potrzeb dziecka wiaze sie zagadnienie przystosowania i nieprzystosowania spolecznego. Dziecko okreslone jako dobrze przystosowane to dziecko, które nie sprawia istotnych trudnosci, dobrze radzi sobie w grupie, jest wewnetznie zrównowazone, aktywne. Natomiast dzieci "nieprzystosowane" charakteryzuje opóznienie emocjonalne, brak poczucia odpowiedzialnosci za swoje czyny, niechec do pracy i nauki.,niezyczliwy stosunek do innych ludzi, nieumiejetnosc zzycia sie z grupa. Czasami to warunki srodowiskowe determinuja pewne niepozadane zachowania dziecka mówimy wtedy o tzw. " niedostosowaniu spolecznym".Mozemy wyodrebnic zaburzenia latwo odwracalne, które ustepuja gdy zmienia sie srodowisko i wplywy wychowawcze oraz zaburzenia utrwalone, wymagajace oprócz zmiany srodowiska i procesu wychowawczego takze terapii.
J.Konopnicki wyróznia "niedostosowane zachowanie sie" (które nie jest równoznacznme z "niedostosowaniem spolecznym"). "Zahamowane zachowanie" charakteryzuje sie tym, ze dziecko szuka samotnosci , unika wszelkich kontaktów spolecznych ( w domach dziecka czesto jest to problem dzieci, które byly adoptowane i oddane z powrotem do domu dziecka). Lagodniejsze formy zahamowanego zachowania to brak inicjatywy czy pomyslowosci. Najbardziej niebezpiecznym etapem tego typu niedostosowania jest postawa autystyczna, czyli zamkniecie sie w sobie.
Inna forma niedostosowanego zachowania jest demonstracyjnie wroga postawa wobec doroslych,jak i wobec kolezanek i kolegów.W placówkach opiekunczych spotyka sie przenoszenie wrogosci z kontaktów z rodzicami na wychowawców, na przedmioty lub na siebie.
Lagodniejsza forme wrogosci stanowi zwracanie na siebie uwagi otoczenia, reakcje buntu i zlego humoru. Powazniejsze formy to: gwaltownosc reakcji, wulgarne slownictwo, sklonnosc do bójek i awantur,wagary, ucieczki z domu. Gdy wrogosc skierowana jest na dzieci przejawia sie sklonnoscia do zaczepek, bójek, dokuczania. Zachowanie wrogie moze odbywac sie w sposób utajony taki jak: donoszenie na kolegów, podawanie nieprawdziwych informacji, zlosliwosc.
Cechami wspólnymi wszystkich omówionych zachowan sa: negatywny stosunek do norm spolecznych, do uznanych spolecznie wartosci; napiecie wewnetrzne jednostki; trudnosci wychowawcze. Przyczyny niedostosowania spolecznego to najczesciej problemy domowe, szkolne lub czynniki natury biologicznej.
W domach dziecka u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym wystepuja opóznienia w rozwoju fizycznym, psychicznym, spolecznym i uczuciowym. Reakcje dzieci przy pierwszym zetknieciu sie z placówka sa rózne: od spokojnego przyjecia faktu, zostania wychowankiem domu dziecka ( zwykle dzieci starsze), do placzu, krzyku ( szczególnie dzieci w wieku przedszkolnym). W pierwszych dniach pobytu zdarzaja sie tez ucieczki. Okres adaptacyjny bywa odmienny u poszczególnych dzieci. Zazwyczaj po pierwszym, drugim miesiacu dziecko " wciaga sie" w zycie placówki, dowiaduje sie od kolegów o zwyczajach, zasiega opinii o wychowawcach itd.
U dzieci sierocych przebywajacych w placówkach wystepuje tzw. " kompleks Kopciuszka"tj. zahamowania wewnetrzne, spaczone postawy , które sa wynikiem utrudnien napotykanych w normalnym zaspokajaniu potrzeb kontaktu emocjonalnego. "Kompleks Kopciuszka" stanowi jedna z odmian kompleksu róznicy. Dziecko wie, ze jest w gorszej sytuacji , ale jest przekonane, ze pewnego dnia wszystko sie zmieni. K.Obuchowski pisze, ze poczucie "malowartosciowosci" jest czyms wtórnym, tym co pierwotne jest poczucie osamotnienia.
M.Golebski badajac zaburzenia w zachowaniu sie wychowanków Ogniska Wychowawczego w Gdyni, do najczesciej wystepujacych form zaliczyl: trudnosci w szkole, brak dyscypliny, niestalosc emocjonalna, wagary, spóznienia, agresywnosc, klamstwa, nerwice, lekcewazenie doroslych, brak koncentracji uwagi, stany depresji, przechwalki, blaznowanie.
Inne trudnosci to np.: postawa konsumpcyjna, która przejawia sie w ciaglym zadaniu czegos.
Dluzszy pobyt w domu dziecka sprawia, ze dzieci staja sie malo uspolecznione, sa nastawione konsumpcyjnie, uwazaja, ze wszystko im sie nalezy. Postawa taka swiadczy o najnizszym rozwoju uczuc spolecznych, niestety warunki wychowania zakladowego sprzyjaja temu.
Czynniki wplywajace na przystosowanie i niedostosowanie spoleczne dzieci dzielimy na: psychiczne, organizacyjne i wychowawcze. Do czynników psychicznych zaliczymy brak zaspokojenia potrzeby milosci , bezpieczenstwa, stabilnosci; sklonnosci neurotyczne, "zyczeniowy " obraz samego siebie oraz zerwanie wiezi rodzinnej. Do czynników organizacyjnych naleza: brak selekcji do placówek, praktyki przenoszenia dzieci do róznych grup wychowawczych i placówek. Do czynników wychowawczych zaliczymy: brak wzoru do identyfikacji, brak kontaktu i pozytywnego oddzialywania rodziny.
Z badan porównawczych przeprowadzonych na grupie dzieci z Panstwowych Domów Dziecka i z prawidlowo funkcjonujacych rodzin wynika, ze dzieci z placówek maja mniejsza tolerancje na frustracje, nizsza samoocene i mniejsze aspiracje.
Podsumowujac mozna stwierdzic, ze przystosowanie i niedostosowanie spoleczne sa uwarunkowane przyczynami wewnetrznymi ( tkwiacymi w dziecku) oraz zewnetrznymi ( tkwiacymi poza dzieckiem). Czynniki wewnetrzne to przede wszystkim potrzeby psychiczne dzieci, natomiast czynniki zewnetrzne to wadliwa organizacja domów dziecka i wynikajace z niej konsekwencje.
Dom dziecka jest instytucja opiekunczo--wychowawcza, której zadanie polega na zaspokojeniu potrzeb biologicznych i psychicznych przebywajacych tam dzieci , zapewnieniu dzieciom mozliwosci ukonczenia szkoly podstawowej i zdobycia zawodu, wyposazzenie go w niezbedne ubranie, posciel; czyni sie takze starania, aby kazdy wychowanek otrzymal mieszkanie. Dom dziecka jest jednak sztucznym srodowiskiem wychowawczym, panuja w nim specyficzne warunki zycia. Obowiazuje rozklad dnia zaplanowany od godziny do godziny.
Podstawowe czynnosci zabawa i spanie odbywaja sie w tym samym gronie, nauka odbywa sie w pobliskiej szkole. Wszystkie dodatkowe czynnosci jak, np.: wyjscie do kina odbywaja sie zbiorowo ze wzgledu na bezpieczenstwo dzieci. W domu dziecka istnieje tzw." drugie zycie", które przybiera rózne formy te lagoniejsze to: zargon , przezwiska, "sciaganie" lekcji; bardziej wyrafinowane czy wrecz niedopuszczalne, jak: wyslugiwanie sie starszym kolegom w czasie dyzuru , oddawanie deseru lub kieszonkowego" uslugi seksualne", kradzieze, palenie, picie alkoholu i inne. Regulamin domu dziecka, zawiera wiele zakazów i nakazów , dopuszcza stosowanie przez wychowawców nagród i kar, które naduzywane wywoluja czesto bunt, lub agresje skierowana niejednokrotnie na slabsze dzieci. W srodowisku domu dziecka nieunikniona jest tzw." pauperyzacja" czyli zubozenie bodzców. Dzieci kontaktuja sie wciaz z tymi samymi osobami, powtarzaja sie wciaz te same czynnosci, urozmaicenie moga stanowic wyjazdy dzieci do rodziców ( ale pamietac nalezy, ze nie wszystkie dzieci z nich korzystaja).
Do pozytywnych stron wychowania zakladowego zaliczyc mozna ,np.: fakt, ze dzieci maja zapewnione zaspokojenie podstawowych potrzeb fizjologicznych i materialnych: zeszyty, ksiazki, ubiór, czego najczesciej nie mialy w domach rodzinnych. Dziecko jest chronione przed demoralizacja ze strony rodziny. Wychowankom zapewnia sie nauke w szkole podstawowej, sredniej a nawet wyzszej. Wychowankowie otrzymuja pomoc w usamodzielnieniu sie.
Ujemne strony wychowania w domu dziecka to m. in. fakt, ze dom dziecka jest kolejnym srodowiskiem wychowawczym po wlasnej rodzinie i innych placówkach. Zmiany srodowisk wplywaja ujemnie na psychike dzieci, powoduja zrywanie wiezi uczuciowych.
Wychowanek jest dla wychowawcy jednym z wielu przypadków . Mimo wysilków pracowników nie jest mozliwe zaspokojenie potrzeb psychicznych wszystkich dzieci.
Dlatego dziecko czuje sie osamotnione, ma nizsza samoocene, przezywa poczucie krzywdy , co
niekorzystnie wplywa na jego motywacje do nauki. Dziecko jest otoczone ludzmi jednak gleboko w swoim wnetrzu przezywa samotnosc, wie ,ze nie jest kochane. Nie czuje sie wiec szczesliwe i bezpieczne, jest tez chwiejne emocjonalnie. Brak indywidualizacji przejawia sie niekiedy w mundurowym ubieraniu dzieci, braku mozliwosci odosobnienia, posiadania czegos wlasnego. Posiadanie zwierzat tez nie zawsze jest mozliwe z uwagi na wymogi " Sanepidu".
Róznice w zyciu zakladowym i rodzinnym polegaja równiez na tym, ze w domu dziecka wszystko jest zorganizowane i wychowanek nie uczy sie samodzielnosci, przejawia natomiast postawe konsumpcyjna. U dziecka przebywajacego dluzej w placówce wytwarza sie postawa ogólnej " stalej dezaprobaty", bedacej wynikiem wewnetrznego konfliktu -- najwiekszym pragnieniem dziecka jest isc na stale do domu, a tymczasem rzeczywistosc jest zgola inna.
Dzieci nie akceptuja swojej przynaleznosci do grona wychowanków zakladowych, traktuja swój pobyt w placówce opiekunczej jako " tymczasowy", czuja sie " przymusowymi goscmi".
Jako dorosli ludzie byli wychowankowie domów dziecka czesto nie radza sobie z problemami dnia codziennego.
Lista czynników ujemnych, które warunkuja niedostosowanie spoleczne i zaburzenia w zachowaniu sie dzieci z placówek , jest dluga. Domy dziecka, pomimo ogromnego wysilku w zakresie pracy wychowawczej nad dziecmi, borykaja sie z wieloma klopotami, starajac sie przywrócic dzieciom stracone dziecinstwo.
Rozmiary sieroctwa spolecznego w Polsce obrazuja ponizsze dane.Liczba wychowanków, którzy przebywali w 1980r. w domach dziecka w Polsce wynosila 21 962 osoby, z czego pelnych sierot bylo tylko 1264, a pozostale dzieci to sieroty spoleczne. Liczba dzieci umieszczonych w 1980r. w rodzinach adopcyjnych,wynosila 1325 dzieci, a w rodzinach zastepczych -- 1027 dzieci. Statystyki dzieci skierowanych do domów dziecka -- sierot spolecznych, wskazuja, ze zmienia sie sytuacja rodzinna dzieci . Przykladowo w 1947 r. bylo 54,5% sierot naturalnych, 37,8% pólsierot i 7,7% dzieci pozbawionych opieki rodziców, a w 1970 r. bylo w domach dziecka 10,6% sierot naturalnych, 37,6% pólsierot i 51,8% dzieci pozbawionych opieki rodziców.
Analiza wyników badan nad sytuacja dzieci w Polsce prowadzi do nastepujacych wniosków: problem "sieroctwa spolecznego" jest groznym, wskazujacym tendencje wzrostowe zjawiskiem spolecznym . " Sieroctwo spoleczne" prowadzi do zaburzen nieodwracalnych, jezeli dziecko od urodzenia do szóstego miesiaca zycia nie przebywa codziennie z rodzicami szczególnie z matka. Adopcja dziecka, najlepiej od chwili jego urodzenia lub najpózniej do szóstego miesiaca zycia, przeciwdziala negatywnym skutkom sieroctwa -- chorobie sierocej.
Pilna sprawa jest uregulowanie przepisów miedzy resortami: zdrowia i resortem sprawiedliwosci oraz oswiaty i wychowania, ulatwiajacych adopcje, aby dzieci jak najszybciej trafialy do rodzin adopcyjnych bez obciazen psychicznych, które wynikaja z pobytu w domach malego dziecka. Sieroctwo spoleczne zaklóca normalny tok rozwoju psychicznego i spolecznego jednostki ludzkiej.
W zapobieganiu sieroctwu spolecznemu istotna role odgrywa profilaktyka. Instytucje takie jak: szkoly, poradnie wychowawczo - zawodowe, policja, sady, swietlice profilaktyczno - wychowawcze, pogotowia opiekunczo - wychowawcze powinny scisle wspólpracowac ze soba w celu uchronienia dzieci ze srodowisk zagrozonych.
Na podstawie ksiazki STANISlAWA KOZAKA - "SIEROCTWO SPOLECZNE Psychologiczna analiza zaburzen w zachowaniu sie wychowanków domów dziecka." ,PWN, Warszawa - 1986