DEKLINACJA NIJAKA

Mianownik = biernik = wołacz lp.

-o- -jo- -es- -en- -ęt-

*lěto, *v ěko *polje *pitьje *nebo *imę *telę

Uwagi do M.lp.

Po zmianach fonetycznych wykładniki M.lp. rzecz. nijakich: -o, -e, -ę.

Po ściągnięciu w dawnych rzeczownikach -jo- tematowych > ē długie, a następnie ė ścieśnione.

Pierwotne formy typu podkomorzė, podstolė, podczaszė > podkomorzy, podczaszy, podstoli (XVI w.) - dziś deklinacja mieszana

DEKLINACJA NIJAKA

Dopełniacz lp.

-o- -jo- -es- -en- -ęt-

-a -`a -e -e -e

*lěta, *v ěka *polja *pitьja *nebese *imene *telęte

Uwagi do D.lp.

Stan staropolski - rozszerzenie końcówki -a, brak poświadczeń końcówki -e nawet w najstarszych zabytkach; zanik tematycznego -es- w deklinacji -es-tematowej (już w okresie późnoprasłowiańskim początki tego procesu).

Brak zmian w dobie średnio- i nowopolskiej (tylko fonetyczne - w deklinacji dawnej -jo-, końcówka -ā długie (po ściągnięciu) > å ścieśnione.

Dziś: -a: okna, picia, nieba, imienia, cielęcia

DEKLINACJA NIJAKA

Celownik lp.

-o- -jo- -es- -en- -ęt-

-u -u -i -i -i

*lětu, *v ěku *polju *pitьju *nebesi *imeni *telęti

Uwagi do D.lp.

Stan staropolski - rozszerzenie końcówki -u na wszystkie rzeczowniki nijakie. Wyjątkowo tylko w zabytkach stp. poświadczone formy C. z końc. -i, por. dziecięci, książęci.

Zanik końcówki -i jako homonimicznej, nieprzydatnej, mało wyrazistej.

Ślady ekspansji końcówki -owi z deklinacji męskiej: imieniowi (Ppuł.), współcz. ku południowi.

DEKLINACJA NIJAKA

Narzędnik lp.

-o- -jo- -es- -en- -ęt-

-omь -emь>-em -ьmь >em -ьmь > -em -ьmь> -em

*lětomь, *věkomь *polьjemь *pitьjemь *nebesьmь *imenьmь *telętьmь

Uwagi do N.lp.

Stan staropolski - brak poświadczeń form z końcówką -om, tylko -em, ale z poprzedzającą spółgł. twardą (por. latem, złotem, gardłem). Rozszerzenie się końc. -em na wszystkie rzeczowniki nijakie (może to być wpływ końc. -em < ъmь rzecz. męskich dawnych ŭ tem.).

W stp. innowacyjna końc. -im w rzecz. z przyrostkiem -ьj-, por. stp. miłosierdzim, wiesielim, naczynim, malowanim, pożegnanim (do XVI w.).

DEKLINACJA NIJAKA

Miejscownik lp.

-o- -jo- -es- -en- -ęt-

-ě > e -i -e -e -e

*lětě, *věcě₂ *polji *pitьji *nebese *imene *telęte

Uwagi do Msc. lp.

Stan staropolski - w rzecz. twardotematowych (-o-) końcówka odziedziczona -e (pochodząca z ě₂ wywołującej palatalizację II spółgł. tylnojęzykowych, stąd formy:

na wiec-e, w mlec-e, w jebłc-e, na rusz-e itp.

W XVI w. szerzy się tu końc. -u (z deklinacji męskiej -ŭ) nie powodująca palatalizacji i alternacji tematycznych.

W rzecz. miękkotematowych - ekspansja końcówki -u już w stp.

Wyjątkowo tylko końcówka odziedziczona -i, po spółgł. stwardniałych -y w części rzecz. miękkotematowych (-jo-), częściej w rzecz. z przyrostkiem -ьj-, np.:

w gaji, o umęczeni, o narodzeni, w świętem pisani (XIV-XV wiek), na stolcy, w siercy, słuńcy, na morzy (po stwardnieniu -i>-y), współczesne: w gaju, na stolcu, o umęczeniu, o narodzeniu, w świętym pisaniu

Wiele zmian w odmianie nastąpiło od połowy XVI stulecia w związku z intensywnym rozwojem polskiego języka literackiego. W deklinacji nijakiej (oraz męskiej) dobór końcówek uzależniono od czynników fonetycznych (twardego lub miękkiego wygłosu tematu). Nowy układ końcówek w tym przypadku miał na celu uniknięcie zbyt wielu obocznych tematów pojawiających się w różnych formach fleksyjnych wyrazów.

Dlatego w języku polskim wykształciły się nowe zasady doboru końcówek Msc. l.p. rzeczowników rodzaju nijakiego (także męskiego).

W Msc l.p. deklinacji nijakiej (i męskiej) rzeczowniki miękkotematowe oraz o tematach zakończonych na [k], [g], [x] w drugiej poł. XVI w. przyjęły końcówkę -u. Natomiast rzecz. twardotematowe mają w tym przypadku końcówkę -e (z wyjątkiem zakończonych na spółgł. tylnojęzykowe).

DEKLINACJA NIJAKA

Mianownik = B. = W. lmn.

-o- -jo- -es- -en- -ęt-

-a -`a -a -a -a

*lěta, *v ěka *polja *pitьja *nebesa *imena *telęta

Uwagi do M.B. W. lmn.

Do dziś jedyny wykładnik - końcówka -a. Zanik tematycznego -es- w dekl, es-tem.

Końcówkę -a pierwotnie też rzecz. typu podczasza, podstola, podkomorza (przyjmująw XVI w. końc. -owie.

DEKLINACJA NIJAKA

Dopełniacz lmn.

-o- -jo- -es- -en- -ęt-

-ъ > Ø -ь> `Ø -ъ> Ø -ъ> Ø -ъ> Ø

*lětъ *věkъ *poljь *pitьjь *nebesъ *imenъ *telętъ

Uwagi do D. lmn.

Zmiany fonetyczne w stp. - końcówka jerowa > zero morfologiczne.

Stp. innowacja (prawdopodobnie analogia do form D. typu gości) - końcówka -i / -y (po spółgł. stwardniałych) w rzecz. miękkotematowych, głównie z dawnym przyrostkiem -ьj-, stąd podziemi, bezkrólewi, wybrzeży, podnóży, rozdroży.

Dziś 2 wykładniki - końcówka zerowa w rzecz. twardotematowych, w rzecz. miękkotematowych końc. zerowa i końc. -i/-y. Do dziś niekiedy oboczności: przedmieści (w NPP nie) - przedmieść, przysłowi (w NPP nie)- przysłów. Sporadycznie okresowo (od XVI do XVIII w.) końc. -ów z dekl. męskiej (piekłów, ogniwów, niebiosów).

DEKLINACJA NIJAKA

Celownik lmn.

-o- -jo- -es- -en- -ęt-

-omъ -emъ -ьmъ>-em -ьmъ>-em -ьmъ>em

*lětomъ *věkomъ *poljemъ *pitьjemъ *nebesьmъ *imenьmъ *telętьmъ

Uwagi do C. lmn.

Końc. -om dominuje już w okresie przedpolskim, -em nawet w najstarszych zabytkach niepoświadczona.

XV-XVI w. okresowo końc. -am (z dekl. żeńskiej), por. dziatkam, latam, słowam, , polam, miastam, ciałam, pokoleniam, zwierzętam.

Jedyna końc. -om, w okresie średniopol. także -óm (ze ścieśnieniem), np.latóm, drzewóm, książętóm (notowana m.in. u Kochanowskiego).

DEKLINACJA NIJAKA

Narzędnik lmn.

-o- -jo- -es- -en- -ęt-

-y -i -y -y -y

*lěty *věky *polji *pitьji *nebesy *imeny *telęty

Uwagi do N. lmn.

Rozwój jak rzecz. m. Stan staropolski - końcówka -y w rzecz. twardotematowych (ze zwierzęty, ze skrzydły, z państwy, z zioły). W rzecz. miękkotematowych brak poświadczeń końc. -i, już w najstarszym okresie -mi (z dekl. -i-tem. na wzór gośćmi, kośćmi), por. polmi, zbożmi, pokoleńmi, szerzy się też w twardotem., por. jeziormi, piórmi, ciałmi, prześcieradłmi (XV-XVI w.).

Od XVI w. najpierw rzadka - końc. -ami (z dekl. żeńskiej -a-tem.), w II poł. XVI w. coraz częstsza, w XVII w. panująca. Dziś szczątkowe -y, por. innymi słowy, dawnymi laty.

DEKLINACJA NIJAKA

Miejscownik lmn.

-o- -jo- -es- -en- -ęt-

-ěxъ -ixъ -ьxъ -ьxъ -ьxъ

*lětěxъ *věcěxъ *poljixъ *pitьjixъ *nebesьxъ *imenьxъ *telętьxъ

Uwagi do N. lmn.

Rozwój jak rzecz. m. Stan staropolski - końcówka -ech (< *-ěxъ i z *-ьxъ). Końcówka -ich niepoświadczona, w tych rzecz. także szerzyła się -ech. Por. na skrzydlech, piśmiech, okniech, drzewiech, niebiesiech, ptaszęciech, stadziech, leciech.

W rzecz. twardotem. zakończ. na spółgł. tylnojęzykową - palatalizacja II (e < *ě₂), stąd: na wiecech (= na wiekach).

Okresowo od XIV-XV w. - końc. -och przejęta z odmiany męskiej, regionalna (śląska i młp.), np. na kolanoch, poloch, w latoch, siercoch, imienioch.

Od XVI w. końc. -ach (z dekl. żeńskiej -a-), do pocz. XVII w. wypiera -ech.

---