ODMIANA PRZYMIOTNIKA

W języku psł. - dwa typy odmiany przymiotników: prosta (rzeczownikowa) i złożona (zaimkowa). Nie było jednak odrębnej deklinacji przymiotników z własnym zestawem końcówek, przymiotnik odmieniał się jak rzeczownik (lub z dodaniem form zaimka anaforycznego).

Zróżnicowanie semantyczne form odmiany prostej (nieokreśloność) i odmiany złożonej (określoność).

Funkcje odmiany prostej - sygnalizowanie nieokreśloności (jak w językach zachodnioeuropejskich rodzajniki nieokreślone, np. ang. a, niem. ein, eine, ein), tj. gdy mowa po raz pierwszy o kimś lub czymś, o kimś lub o czymś nieznanym. [Składniowo formy odmiany prostej - pierwotnie pełniły funkcję zarówno orzecznika (najczęściej), jak i przydawki (później już w stp. rzadko, w śrpol. ograniczenie - relikty form prostych mogą być tylko orzecznikami)].

Funkcje odmiany złożonej - sygnalizowanie określoności (jak w językach zachodnioeuropejskich rodzajniki określone, np. ang. the, niem. der, die, das), tj. gdy mowa o kimś lub czymś znanym, po raz kolejny. [Składniowo formy odmiany złożonej - pierwotnie tylko funkcja przydawki, w późniejszym okresie (już w stp.) także orzecznika].

1) odmiana prosta (rzeczownikowa, tj. przymiotniki odmieniały się według wzorca rzeczownikowego);

• Przymiotniki twardotematowe w rodz. męskim i nijakim odmieniały się wg wzorca deklinacji rzeczowników na -o-; miękkotematowe - wg deklinacji -jo-, por. odmianę w lp.

• Przymiotniki twardotematowe w rodz. żeńskim odmieniały się wg wzorca deklinacji rzeczowników na -a-; miękkotematowe - wg deklinacji -ja-.

Przykład prostej (rzeczownikowej) odmiany przymiotników w języku psł.: twardotematowej i miękkotematowej (formy wspólne dla rodz. męskiego i nijakiego w D. C. i N., formy wspólne dla wszystkich rodzajów - w Msc., formy różne dla każdego rodzaju - M., B.):

Odmiana twardotematowa Odmiana miękkotematowa

m. n. ż. m. n. ż.

M. mal-ъ mal-o mal-a bož-ь bož-e bož-a

D. mal-a mal-y bož-a bož-ě

C. mal-u mal-ě bož-u bož-i

B. mal-ъ mal-o mal-ǫ bož-ь bož-e bož-ǫ

N. mal-omь mal-ǫ bož-emь bož-ǫ

Msc. mal-ě bož-i

1. Staropolskie formy odmiany prostej poświadczone w zabytkach

Do XVI w. jeszcze dość często formy odmiany prostej (rzeczownikowej), por.

M. lp. r. m. : Jako jest moj pan niewinowat Sułkowi. [XIV]; Z jutra wiesioł nikt nie będzie. [XV];

Syn ma być podobien matce. [XVIw.]

M. lp. r. n. : Sirce ich prozno jest; będzie nawrocono krolestwo dawidowo [XV-XVI;

D. lp. r. m.: I puścił ji (wieprza) cała i zdrowa onej niewieście. [XV].

D. lp. r. n.: Od lica nieprzyjacielowa [XV].

B. lmn. r. n.: I zmowił Syn Boży słowa wielmi znamienita. [XIV]; Uczynił Bog zwierzęta ziemska, każde podług podobieństwa jich. [XV].

D. lp. r. ż. : Z osoby macierzyny; judaszowy złości [XV].

M. lmn. r. ż. : owce jich kotny [XV].

2. zanik odmiany prostej (rzeczownikowej) w polszczyźnie, dziś tylko jej relikty

Relikty odmiany prostej we współczesnej polszczyźnie:

• proste (krótkie) formy przymiotników, niemające odpowiedników długich (występujące na ogół tylko w M. lp. r. męskiego), typu: wart, kontent, rad;

• proste (krótkie) formy przymiotników, oboczne do długich (też tylko w M. lp. r. męskiego), typu: wesół, zdrów, gotów, łaskaw (obok wesoły, zdrowy, gotowy, łaskawy);

• proste (krótkie formy przymiotników i imiesłowów przymiotnych) archaiczne, dziś występujące tylko w tekstach religijnych, np. umęczon, ukrzyżowan, pogrzebion (Credo);

• współczesne formy przysłówków odprzymiotnikowych typu miło, słabo, sucho zakończonych na -o - genetycznie dawne M., B. rodz. nijakiego odmiany prostej twardotematowej *boso (*čędo / *detę), *vysoko (okno);

• współczesne formy przysłówków odprzymiotnikowych, typu źle, dobrze (także typu wysoce, mile oboczne do wysoko, miło) zakończonych na -e - genetycznie dawne Msc. rodz. nijakiego odmiany prostej *dobrě (*čędě / *detęte), *vysocě (*okně);

• współczesne formy przysłówków złożonych (tj. wyrażeń przyimkowych pełniących funkcję przysłówków), typu z bliska, bez mała, z głupia (frant) - genetycznie dawne D. lp. rodz. męskiego i nijakiego odmiany prostej M. *mal-ъ ; D. *mal-a; M. bliskъ, D. blisk-a;

• współczesne formy przysłówków złożonych (tj. wyrażeń przyimkowych pełniących funkcję przysłówków), typu po cichu, po prostu, po polsku - genetycznie dawne C. lp. rodz. męskiego i nijakiego odmiany prostej M. *tix-ъ ; D. *tix-a; C. *tix-u; M. polsk-ъ, D. polsk-a; C. *polsk-u;

• współczesne formy przysłówków, typu wkrótce, wcale - genetycznie dawne Msc. lp. rodz. męskiego i nijakiego odmiany prostej z przyimkiem w, por. *vъ krotъcě; *vъ calě (od przymiotników *calъ *krotъkъ (pol. cały, krótki);

• rzeczowniki dobro, zło, piękno, święto - genetycznie dawne M., B. lp. rodz. nijakiego odmiany prostej twardotematowej przymiotników *dobro *zъlo *svęto;

• nazwy kobiet tworzone od nazwiska lub zawodu męża z sufiksem -ina / -yna typu starościna, Zarębina, Puzynina, Sroczyna - genetycznie przymiotniki dzierżawcze w odmianie prostej;

• nazwy miejscowe (dziś rzeczowniki) z przyrostkiem -ów, -owa, -owo; -in, -yn, -ina, -yna, -ino, -yno; -sk-, *-jь, np. Kraków, Głogów, Częstochowa, Halinowo, Sulęcin, Szczuczyn, Busko, Oświęcim, Poznań, Bydgoszcz.

2) odmiana złożona (zaimkowa, tj. do przymiotnika w odmianie prostej, a więc z końcówkami takimi jak rzeczowniki -o-, -jo- lub -a-, -ja-tematowe dodawano zaimek anaforyczny *jь, *ja, *je w odpowiednich formach przypadkowych).

Liczba pojedyncza

Odmiana twardotematowa Odmiana miękkotematowa

m. n. ż. m. n. ż.

M. malъ-jь malo-je mala-ja božь-jь bože-je boža-ja

D. mala-jego maly-jejě boža-jego božě-jejě

C. malu-jemu malě -jeji božu-jemu boži-jeji

B. malъ-jь malo-je malǫ-jǫ božь-jь bože božą-jǫ

N. malomь-jimь malą-jejǫ božemь-jimь božǫ-jejǫ

Msc. malě-jemь malě-jeji boži-jemь boži-jeji

Innowacje w odmianie złożonej przymiotników:

I. Ukształtowanie się w polszczyźnie odrębnej deklinacji przymiotnikowej z dawnej odmiany złożonej przymiotników (m.in. na skutek zmian fonetycznych i analogii).

Procesy, które doprowadziły do ukształtowania się deklinacji przymiotników:

• tzw. haplologia, czyli zastąpienie dwóch takich samych lub podobnych sylab jedną, np.

D. lp. r. ż. *malyjejě > *malyjě

C., Msc. lp. r. ż. *malějeji > **malěji

N.lp. r. ż. *malějejǫ> **malějǫ

• kontrakcja (ściągnięcie) - o barwie samogłoski powstałej ze ściągnięcia decydowała samogłoska po jocie, stąd ujednolicenie paradygmatu zaimkowego (zaimków przymiotnych) i przymiotnikowego (np. w scs. było inaczej, o barwie samogłoski powstałej ze ściągnięcia decydowała samogłoska przed jotą, np. scs. dobrāgo), por.

D. lp. r. m. *malajego > stp. małēgo > śrp. małėgo > nwp. małego

C. lp. r. m. *malujemu > stp. małēmu > śrp. małėmu > nwp. małemu

• analogia do innych (krótszych) postaci tematu fleksyjnego, por.

C. lmn. r. m. i n. *malomъ-jimъ > *malyjimъ

C. lmn. r. ż. *malamъ-jimъ > *malyjimъ

N. lmn.r. ż. *malami-jimi > *malyjimi

Msc. lmn. r. ż. *malaxъ-jixъ > *malyjixъ

Msc. lmn. r. m. i n. *malěxъ-jixъ > *malyjixъ

Zmiany te mogły występować razem, np. haplologia i kontrakcja, haplologia i analogia.

2. Zmiany wywołane czynnikami semantycznymi, tj. ukształtowaniem się kategorii żywotności i męskoosobowości, tj. pozostające w związku z przeobrażeniami rodzaju rzeczowników rodz. męskiego (paralelnie do zmian w odmianie zaimków przymiotnych).

Zmiany wywołane ukształtowaniem się kategorii żywotności

• Po wykształceniu się rodzaju męskożywotnego rzeczowników, przymiotniki (podobnie jak zaimki przymiotne) określające takie rzeczowniki zrównały formy B. i D. l.p..

• Przymiotniki (tak jak i zaimki) określające rzeczowniki rodz. męskorzeczowego zachowywały B. l.p. równy M. l.p.

Obrazowo zmianę tę przedstawiają następujące przykłady:

liczba pojedyncza rodz. męski

odmiana przedpolska odmiana w języku polskim

M. *tъ dobrъjь (synъ vozъ pьsъ) M. ten dobry (syn, pies, wóz)

B. *tъ dobrъjь (synъ, vozъ, pьsъ) rodz. mrzecz. ten dobry (wóz) // rodz. mżyw.

tego dobrego (syna psa)

Zmiany wywołane ukształtowaniem się kategorii męskoosobowości:

• W M. lmn. końcówką form mos. przymiotników jest -i / y po spółgł. miękkich i stwardniałych, a końc. nmos. -e, por. mali (chłopcy) - małe (dziewczyny, psy, stoły, szafy, okna). Redukcja form 3 rodzajów w l. mn. (męskiego, żeńskiego i nijakiego) na rzecz 2 rodzajów: mos. i nmos.

Do XVIII wieku końcówka -i/-y (po stwardniałych) może występować w M. lmn. przymiotników określających rzeczowniki rodz. męskożywotnego, np.

krolowie ziemscy, szkorpionowie ziemscy, ptaszkowie niebiescy, osłowie leniwi

Formy M. i B. lmn. przymiotników łączących się z rzeczownikami rodzaju męskorzeczowego miały taką samą postać:

cedry libańskie, niedzielne, psalmy, sądy boże, chłodne wiatry

Zmiany w odmianie przymiotników związane z rozwojem rodzaju męskoosobowego rzeczowników:

• Końcówki -i/-y wyłącznie w formach M. lmn. przymiotników łączących się z rzeczownikami rodz. męskoosobowego, np. królowie ziemscy.

• Przymiotniki określające rzeczowniki rodz. męskożywotnego - odmiana w lmn. taka sama jak przymiotników określających rzeczowniki rodz. męskorzeczowego, stąd zamiast form typu ptaszkowie niebiescy, osłowie leniwi pojawiły się tzw. formy niemęskoosobowe: ptaki niebieskie, osły leniwe tak jak cedry libańskie, sądy Boże, chłodne wiatry.

odmiana dawna

rodzaj męskożywotny rodzaj męskorzeczowy

M.l.m. inny niż B. l.m. (M. l.m.= B. l.m.)

dobrzy synowie //piękni ptacy nowe stoły

B. l.m. dobre syny, ptaki, pieniądze, syny (do XVI wieku)

odmiana współczesna

rodz. męskoosobowy rodz. niemęskoosobowy

M. dobrzy synowie piękne ptaki (=B. l.m.), duże pieniądze, stoły

B.=D. dobrych synów (B.=M.) piękne ptaki, te duże pieniądze, stoły

Przykłady dawnych form B. lmn. przed ukształtowaniem się rodz. męsko- i niemęskoosobowego:

pobił krole mocne, sędzić żywe i umarłe, syny miał k mądrości niepodobne, rozpustne a niestateczne, chwyta bogate pany itp.

Zmiany dokonujące się w dawnej deklinacji męskiej - wpływ na odmianę w liczbie mnogiej przymiotników w rodzaju żeńskim i nijakim.

Pierwotne formy M. i B. rodz. żeńskiego i nijakiego przymiotników w tekstach staropolskich:

rodzaj nijaki M. i B. l.m.

widzieć dobra boża, książęta ludzka, stworzył zwierzęta ziemska itp. (B. l. m.=M. l.m.)

rodzaj żeński M. i B. l.m.

gory wysokie, prawdy boże; szły wielkie rzesze; wie myśli ludzkie.

W najstarszej polszczyźnie przymiotniki odmieniały się według rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej. Obecnie taką odmianę zachowały tylko w liczbie pojedynczej. W licznie mnogiej przyjęły odmianę męsko- i niemęskoosobową.

Wytworzenie się kategorii żywotności i męskoosobowości to przejaw tendencji do semantyzacji polskiej fleksji.

III. Zmiany w okresie średniopolskim form N. i Msc. l.p. i l.m. przymiotników (podobnie jak i zaimków przymiotnych) o podłożu fonetycznym.

W języku stp. 2 różne końcówki N. i Msc. r. m. i nij. l. p. oraz jedna N. l.m.

N. l.p. -im//-ym

nabożnym modlenim, olejem świętym, wiecznym dobrem, słowem bożym

Msc. l.p. -em

we zborze asyrskiem, to je pogańskiem, w błędnem stadle, w zakonie bożem, o chlebowem stole, w piekle wiekujem, śmirtnem grzesze

N. l.m. -imi/-ymi

przed syny ludzkimi, między martwymi

Rozwój taki jak i w zaimkach przymiotnych. Stan przedstawiony wyżej - do XVI w. Od XVI w. mieszanie się form N. i Msc. l.p.

Przyczyny: bliskość fonetyczna obydwu końcówek. Przed spółgłoską m samogłoska e upodobniała się do [i/y], stąd utożsamienie się pierwotnie różnych form N. i Msc. l.p.

W XVI wieku też zmiany końcówki N. l.m.; obok regularnej końcówki -imi/-ymi pojawił się jej wariant -emi, np. krótkiemi słowy, zacnemi poselstwy

Próby uporządkowania tych końcówek według rodzaju gramatycznego.

Obowiązujący dziś układ końcówek: reforma ortograficzna PAU w 1936 r., w N. i Msc. lp. rodz. m. i nij. ujednolicona końcówka -ym/-im, a w N. l.m. -ymi/-imi.

Ujednolicenie form N. i Msc. lp. r. m. i n. - przejaw tendencji do uproszczeń systemu fleksyjnego w odmianie przymiotników; podobnie jak utożsamienie form D., C., Msc. lp. r. ż. na skutek wprowadzenia analogicznej końcówki -ej w D.lp. (pierwotnie była tu końcówka -e, np. ludziem dobre wole, ot matki boże, z ziemie egipskie XIV-XV w.).

Ćwiczenia:

1. Podaj krótkie (dziś używane) odpowiedniki przymiotników: a) pełny; b) godny; c) winny.

2. Jaka jest poprawna postać: a) rad czy rady; b) kontent czy kontenty; c) wart czy warty? Uzasadnij swoją odpowiedź.

3. Jak określisz historycznie następujące formy: a) prosto, słabo; b) od dawien dawna; c) z wolna; d) po cichu.

4. Czy współczesna pisownia następujących wyrazów jest właściwa z historycznego punktu widzenia? a) pomału, b) wkrótce, c) wcale. Objaśnij ich pochodzenie.

5. Spróbuj ustalić, jakie formy przymiotnikowe (zgodnie z zasadą wprowadzoną przez Onufrego Kopczyńskiego) i dlaczego odpowiadałyby współczesnym? a) z tymi pięknymi paniami, innymi słowy, przed pięknymi obrazami, prędkimi końmi; b) z tymi mężami, walecznymi żołnierzami; c) tym wielkim miastem, o tym wielkim mieście; d) z tym wielkim mężem, o tym wielkim mężu.

6. Podaj formy D. i C. lp. następujących tytułów: Psałterz Dawidów, Worek Judaszów.

7. Objaśnij formy staropolskie przymiotników: a) Poczynają się pirzwe księgi Mojżeszowy; b) na śmierć Pana Jezusowę; c) szukające oblicza Boga Jakubowa.

8. Jak historycznie można objaśnić zjawisko synkretyzmu D., C. i Msc. lp. r. ż. przymiotników?

9. Podaj odpowiednik staropolski formy D. lp. r. ż.: starej wody.

---