POJĘCIE WYCHOWANIA, JEGO WIELOZNACZNOŚĆ. RÓŻNORODNOŚĆ UJĘĆ WYCHOWANIA ORAZ JEGO ZAKRESÓW
Na ogół wychowania jest rozpatrywane jako proces, czyli swoisty rodzaj ludzkiego działania, lub jako wynik czy produkt oddziaływań wychowawczych. Większość pedagogów zajmuje się definiowaniem wychowania w wąskim rozumieniu, tj. odnoszącym się przede wszystkim do sfery emocjonalno-motywacyjnej dzieci i młodzieży, w mniejszym natomiast stopniu do rozwijania ich pod względem intelektualnym.
Wychowanie jako proces - zgodnie z większością definicji - jest utożsamiane z oddziaływaniem na psychikę i zachowanie człowieka, przy czym przez oddziaływanie to rozumie się szczególnie wywieranie wpływu na zmiany czy przeobrażenia w osobowości i zachowaniu, zwłaszcza opinii i przekonań o otaczającym świecie oraz postaw wobec ludzi, samych siebie i wartości.
W rozumieniu wychowania jako sposobu dokonywania pożądanych i możliwie trwałych zmian w rozwoju wychowanków podkreśla się przed wszystkim to, co składa się na tzw. heteroedukację,a więc pomija się lub wyraźnie nie docenia związanej z nim autoedukacji. Inaczej mówiąc wychowanie rozumiane jako proces bezpośredniego dokonywania zmian w rozwoju dzieci i młodzieży zakłada wywieranie wpływu na owe zmiany głównie przez osoby dorosłe. Dlatego osoby te - zgodnie z takim rozumieniem wychowania - stanowią jedyny w swoim rodzaju konieczny warunek skutecznego realizowania celów wychowawczych. To znaczy, że wychowanie takie odbywa się niejako bez czynnego udziału samych wychowanków lub z wyraźnym ograniczeniem ich własnej aktywności.
Wartość bezpośredniego dokonywania zmian w rozwoju człowieka, w tym zwłaszcza w jego osobowości, jest podkreślana m.in. w następujących definicjach, według których wychowanie to:
“(...) dynamiczny, złożony układ odddziaływań społecznych (...) wywołujących zmiany w osobowości człowieka tym oddziaływaniom poddawanego” (A. Gurycka, 1979)
“(...) społecznie uznawany system działania pokoleń starszych na dorastające, celem pokierowania ich wszechstronnym rozwojem dla przygotowania według określonego ideału nowego człowieka do przyszłego życia” (S. Kunowski, 1981)
“(...) działanie zmierzające do trwałej modyfikacji, ukształtowania lub rozwinięcia dyspozycji emocjonalno-wolicjonalnych, a więc ukierunkowanych, w osobowości jednostki (H. Muszyński, 1981)
“(...) system działań zmierzających do określonych rezultatów wychowawczych” (R. Wroczyński, 1976)
“(...) wprowadzenie do życia wartościowego” (S. Ruciński, 1988)
“(...) całość wpływów i oddziaływań, kształtujących rozwój człowieka oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie (T. Wujek, T. Pilch, 1974)
“(...) działalność społeczna, której przedmiotem jest osobnik będący kandydatem na członka grupy społecznej i której zadaniem jest przygotowanie tego osobnika do stanowiska pełnego członka” (F. Znaniecki, 1973)
“(...) planowana aktowność, zorientowana na osiągnięcie pewnych celów, tj. pewnych pożądanych i trwałych zmian w osobowości ludzi” (R. Schultz, 2001)
“(...) jest planowanym oddziaływaniem na jeszcze dające się kształcić wewnętrzne życie innych” (T. Waitz )
“(...) jest opiekuńczym, regulującym i kształtującym oddziaływaniem ludzi dojrzałych na rozwój dojrzewających, ażeby mogli mieć udział w dobrach, które są podstawą życia społecznego” (O. Willmann )
“świadome urzeczywistnianie wartości w kimś” (G. Kerschensteiner).
Takie podejścia sugerują dyrektywne kierowanie rozwojem człowieka w procesie wychowawczym, co zdaniem niektórych pedagogów i psychologów wskazuje na nadmierne kierowanie rozwojem człowieka w procesie wychowania. Widzi się w tym niebezpieczeństwo manipulowania wychowankami lub wręcz ich uprzedmiotowiania w najgorszym rozumieniu tego słowa, a nawet groźbę bardziej lub mniej jawnego sprzeniewierzenia się przez wychowawców poszanowania godności i niezależności osobistej wychowanków. Ostatnio w wielu definicjach wychowania akcentuje się nie tyle wywieranie bezpośredniego wpływu na wychowanków, ile wspomaganie ich w naturalnym i spontanicznym rozwoju. Postulat ten znajduje głębsze uznanie uzasadnienie w wielu koncepcjach pedagogicznych zaliczanych do nurtu tzw. nowego wychowania, lub też z tzw. teorią antypedagogiki (dziecku przyznaje się pełne prawo do autentycznego i twórczego sterowania swoim życiem, przy wyzwalającej a nie nakazowej roli nauczyciela).
Zgodnie z tym postulatem wychowywać oznacza wyzwalać, dodawać odwagi, uwalniać od ubezwłasnowolnienia, usuwać wpływy zagrażające naturalnemu i spontanicznemu rozwojowi dzieci i młodzieży, przygotowywać ich do przyszłego życia przez mobilizację do własnej aktywności, pobudzać do zachowań zgodnych z oczekiwaniami społecznymi, zasadami moralności, a także etyki normatywnej. W rozumianym w ten sposób wychowaniu podkreśla się doniosłe znaczenie współdziałania i współpracy pomiędzy wychowawcą i wychowankiem, a nade wszystko rolę wzajemnego ich porozumiewania się w warunkach autentycznego partnerstwa i demokratyzmu.
Wychowanie nie musi mieć wyłącznie charakteru interwencyjnego. Zadaniem wychowawcy jest w szczególności organizowanie wartościowego życia wychowanków w warunkach współdziałania i współpracy z nimi, w tym także bezpośredniego dialogu o celach i wartościach w życiu człowieka. Unika się w ten sposób narzucania dzieciom i młodzieży sposobu życia według ustalonych z góry wzorów postępowania; umożliwia się jedynie ich poznawanie oraz pomaga w zdobywaniu wiedzy o świecie i o sobie samym, w dostrzeganiu własnych możliwości rozwojowych.
Oto niektóre określenia wychowania uwydatniające potrzebę niedyrektywnego podejścia wychowawczego, czyli konieczność liczenia się z naturalnym i spontanicznym rozwojem dzieci i młodzieży w procesie wychowawczym, a tym samym podmiotowego ich traktowania:
“(...) proces zdobywania przez jednostkę doświadczeń” (W. Ch. Bagley, 1923)
“(...) proces wzrastania jednostki w społeczna świadomość gatunku” (J. Dewey, 1924)
“(...) proces samorzutnego rozwoju w zakresie różnego rodzaju doświadczenia nabywanego przez wychowanka “ (S. Kunowski, 1981)
“(...) pomaganie wychowankowi w rozwoju i ułatwienia mu realizowania swoich możliwości” (H. Rylke, G. Klimowicz, 1982)
“(...) dorastanie do zadań” lub “(...) rozwijanie podmiotu za sprawą jego uczestnictwa w świecie” (B. Suchodolski, 1968)
“(...) całokształt sposobów i procesów pomagających istocie ludzkiej zwłaszcza przez interakcje urzeczywistniać swoje człowieczeństwo”(T. Tarnowski, 1992)
“(...) jest procesem rozwoju, który zachodzi w indywidualnej jednostce, jako rezultat jej działalności w środowisku i jej reakcji na to środowisko” (I. Doughton)
“(...) jest procesem wrastania jednostki w społeczną świadomość gatunku” (J. Dewey)
“(...) jest procesem zdobywania przez jednostkę osobowości” (Bagley).
Nowsze definicje wykluczają traktowanie wychowanka jako bezwolnego podmiotu w ręku wychowawcy i sugerują, iż w wychowaniu istotną rolę spełnia także aktywność wychowanka. Zatem wychowawca, mając możliwość dyrektywnego i niedyrektywnego kierowania rozwojem dzieci i młodzieży, nie bierze za nich pełnej odpowiedzialności. Stara się dzielić nią razem z wychowankiem, a więc odmawia sobie prawa decydowania za nich zwłaszcza wtedy, gdy sami są w stanie sobie poradzić.
Znane są również definicje wychowania w sformułowaniu nieco uproszczonym, czy wręcz lapidarnym. Określają one wychowanie jako:
celowe sterowanie procesem uczenia się człowieka;
oddziaływanie na wszechstronny rozwój osobowości;
działanie wywierające na człowieka określony wpływ
zjawisko przenikające całe życie społeczne
dorastanie do zadań
kierowanie rozwojem itp.
Na ogół we wszystkich liczących się definicjach wychowania uwydatnia się jego charakter prakseologiczny (technologiczny) i teleologiczny (celościowy). To znaczy: utożsamia się je zazwyczaj ze świadomym wywieraniem wpływu na wychowanka celem przyswojenia lub utrwalenia pożądanych społecznie moralnie cech osobowości. Przy czym niektóre definicje kładą większy nacisk na teleologiczny (niż na prakseologiczny) charakter wychowania, czyli na realizację określonych celów wychowawczych; mniej natomiast na zaprogramowane uprzednio oddziaływania wychowawcze i vice versa.
Pojęcie wychowania w literaturze pedagogicznej jest ujmowane dwojako - w szerszym i węższym znaczeniu. Szerokie rozumienie tego terminu związane jest z wychowaniem zogniskowanym na rozwoju umysłowym i uczuciowym jednostki, jak i sferze motywacji oraz konkretnych działań. Takie podejście do wychowania powoduje, iż jest utożsamiane z pełnym kształtowaniem osobowości. W jego skład wchodzi nauczanie - uczenie się oraz wychowanie w węższym znaczeniu. Przedmiotem wychowania w ujęciu szerszym jest psychika człowieka - ogół procesów i właściwości psychicznych.
Wychowanie jest długotrwałym oraz trudnym procesem składającym się z dużej liczby czynników działających w różnorakich powiązaniach i zależnościach. Osobami kierującymi tym procesem są przede wszystkim rodzice, pozostali członkowie rodziny, a także w odniesieniu do szkoły: wychowawcy, nauczyciele, inni pracownicy. Od zaangażowania tych osób, ich aktywności, odpowiedniej postawy, jak również wzajemnych relacji, uzależniony jest przebieg procesu wychowawczego. Należy także pamiętać o dodatkowych czynnikach mających wpływ na proces wychowania, takich jak pokolenie starsze społeczeństwa, ich system kierującego działania na młodzież, ideał nowego człowieka, przyszły kształt życia, warunki bytowe, relacje z sąsiadami, kolegami itp.
Pojęcie wychowania - przez wychowanie w szerszym tego słowa znaczeniu rozumiemy oddziaływanie całokształtu specyficznych pedagogicznych bodźców i doświadczeń ogólnospołecznych, grupowych, indywidualnych, profesjonalnych i nieprofesjonalnych przynoszących względnie trwałe skutki w rozwoju jednostki ludzkiej w jej sferze fizycznej, umysłowej, społecznej, kulturowej i duchowej.
Tak o wychowaniu powiedział autorytet naszych czasów - Jan Paweł II: "wychowanie polega na pozwoleniu człowiekowi stać się człowiekiem, na pokazaniu mu jak być a nie tylko jak mieć. Aby poprzez wszystko, czym jest i wszystko, co ma, stawał się coraz bardziej człowiekiem".
Tadeusz Pilch wskazuje, że „Wychowanie musi zapobiegać i być lekarstwem na liczne deformacje człowieka i społeczeństwa, na frustracje, odpersonalizowanie i anonimowość współczesnego świata” (T. Pilch, 1999). Dzisiejsze wychowanie zatem powinno nie tylko przygotowywać ucznia do typowych funkcji, do stabilnej sytuacji, do jakiegoś etapu życia, ale „uczyć się, jak żyć, uczyć się, jak się uczyć, aby przez całe życie móc przyswajać sobie nową wiedzę, uczyć się myśleć swobodnie i krytycznie, uczyć się kochać świat i czynić go bardziej ludzkim, uczyć się, jak się rozwijać samemu w pracy twórczej i dzięki niej”.
Wychowanie jest również zmianą postawy z:
egoistycznej na altruistyczną (proces personalizacji)
nastawienia nostycznego (my przeciw oni) na nastawienie illistyczne (owi) (proces socjalizacji).
Iwona Wagner wyróżniając trzy grupy zadań szkoły, ukazuje nam zakres wychowania:
Wychowanie staje się takim przygotowaniem ludzi, aby zdobyli umiejętności sterowania rozwojem cywilizacji, wrastania w kulturę narodową i ogólnoludzką . Nieodzownym elementem realizacji tego zadania jest przekazywanie rzetelnej wiedzy o świecie, o nadziejach związanych z szybkim postępem wiedzy i techniki, a także syndromie zagrożeń cywilizacyjnych. Uświadomienie młodzieży, iż skutkiem niekontrolowanego postępu technicznego jest nie tylko alienacja i kryzys tożsamości, ale także degradacja środowiska przyrodniczego. Ukazanie również, że człowiek jest wartością najwyższą.
Wychowanie demokratyczne. Jego istota wyraża się w kształtowaniu osobowości charakteryzujących się wiarą w siebie i świadomością własnej osobowości, zdolnością do formułowania krytycznych ocen sytuacji własnej, jak również ekonomicznej, politycznej, ideologicznej i kulturowej. Ponadto wychowanie demokratyczne uczy niezależności i samodzielności, odwagi osobistej, autodyscypliny oraz odpowiedzialności;
Wychowanie moralne. Konieczność jasnego i precyzyjnego ustalenia zasad etycznych jest szczególnie ważne w czasach przemian społeczeństwa globalnego, w związku z odczuwanym przez większość ludzi dysonansem, jaki istnieje pomiędzy naciskiem rzeczywistości zewnętrznej a naszym własnym światem wewnętrznym. Człowiek nie może żyć i twórczo rozwijać się w świecie pozbawionym naczelnych ideałów, mając poczucie zagubienia, bezsensu życia, niemożności rozeznania dobra i zła.
Wg Heliodora Muszyńskiego “swoisty rodzaj wychowania stanowi samowychowanie. Mówimy o nim wówczas, gdy jednostka podejmuje czynności wychowawcze sama względem siebie,a więc określa cele wychowawcze, ustala zadania, dokonuje wyboru metod postępowania oraz poddaje je własnej wewnętrznej kontroli i ocenie. (...) Samowychowanie jest zawsze następstwem wcześniejszych wpływów zewnętrznych i z tego względu ma charakter wtórny. Jednostka stawia sobie samej te cele i zadania oraz stosuje te metody pracy nad sobą i kryteria oceny siebie, które jej wcześniej przyswojono.”
S. Kunowski (1993) wyróżnił - ze względu na dominujące w wychowaniu cechy (“elementy”) - cztery grupy definicji tego rodzaju:
a) definicje prakseologiczne, według których wychowanie jest równoznaczne z oddziaływaniem na wychowanków, czyli z ich “urabianiem”;
b) definicje ewolucyjne, upatrujące w wychowaniu proces samorzutnego rozwoju wychowanka, w tym szczególnie w wyniku nabywania przez niego doświadczenia;
c) definicje sytuacyjne, doceniające uwarunkowania środowiskowe w procesie wychowania łącznie z tzw. sytuacjami wychowawczymi;
d) definicje adaptacyjne, podkreślające mniej lub bardziej wymierne efekty wychowania, których wyraźnym przejawem jest przystosowanie wychowanka do słusznych wymagań i oczekiwań społecznych.
Katarzyna Olbrycht (1987) wyodrębnia wyodrębnia również cztery różne rodzaje definicji wychowania - ale ze względu na “stopień oraz charakter intencjonalności objętych nim oddziaływań”: a) kształtowanie tzw. “cech kierunkowych” b) “świadome, celowe kształcenie osobowości wychowanka zgodne z przyjętym ideałem” c) świadome i celowe wywieranie wpływu na drugiego człowieka d) oddziaływanie na człowieka łącznie z socjalizacją i inkulturacją.