Pedeutologia (z gr. paidentis — nauczyciel, logos — słowo, nauka) — dział pedagogiki zajmujący się zagadnieniami zawodu nauczycielskiego. Do problemów badawczych, którymi zajmuje się pedeutologia należy zaliczyć przede wszystkim następujące:

- osobowość nauczyciela,

- poziom i zakres wykształcenia nauczycieli,

- warunki i efekty ich pracy,

- dobór kandydatów do zawodu nauczycielskiego i ich kształcenie,

- doskonalenie i samokształcenie nauczycieli,

- przemiany w strukturze, pozycji i funkcji społecznej zawodu nauczycielskiego.

Przedmiot badań pedeutologicznych uległ wyraźnej ewolucji. Refleksje o nauczycielu sięgają czasów starożytnych i rozwijają się w wiekach następnych, jednakże początki rozwoju pedeulologii przypadają dopiero na przełom XIX i XX wieku. Na gruncie polskim do pierwszych prac dość wszechstronnie omawiających problematykę nauczycielską można już zaliczyć, oparte na doświadczeniu pedagogicznym i społecznym, „Powinności nauczyciela" G. Piramowicza (1787). Dopiero jednak rozprawa J.W. Dawida „O duszy nauczycielstwa", opublikowana w 1912r. w „Ruchu Pedagogicznym" zapoczątkowuje naukowe spojrzenie na problemy nauczycielskie i w znacznym stopniu wpływa na dalsze kierunki badań.

W okresie początkowym podstawowy nurt badań pedeutologicznych oparty był na założeniu, że czynności nauczania i wychowania zależne są od cech osobowości nauczyciela. Ściślej, że podstawowym czynnikiem determinującym przebieg czynności zawodowych, a tym samym wyniki pracy, jest określony zespół psychofizycznych cech nauczyciela-wychowawcy (J. Dawid, 1959). Toteż, aby ustalić zależności między indywidualnym kunsztem pedagogicznym a wynikami oddziaływania wychowawczego, badano, jakie psychofizyczne cechy nauczyciela i w jakim stopniu wpływają na sposób oraz efekty nauczania i wychowania. Poglądy na genezę cech charakteryzujących osobowość idealnego nauczyciela były różne: jedni twierdzili, że są to cechy wrodzone, a jeśli są nabyte, to we wczesnym dzieciństwie, inni dowodzili, że w cechy te można wyposażyć nauczyciela w procesie kształcenia.

Rozprawa Dawida, określając podstawowe pytanie pedeutologii, zapoczątkowała tym samym nurt refleksji nad problematyką osobowości nauczyciela. Co sprawia, że jeden nauczyciel ma większy wpływ na wychowanka, inny zaś mniejszy? — odpowiedź na to pytanie miała zasadnicze znaczenie dla dociekań podejmowanych przez wielu późniejszych badaczy. Kierowało ich uwagę na osobowość nauczyciela, tę według Dawida cechę szczególną, która wywiera dominujący wpływ na kierunki i efektywność pedagogicznego oddziaływania nauczyciela-wychowawcy, i którą jest osobliwy, emocjonalno-intelektualny stosunek do dziecka, nazwany przez Dawida .miłością dusz ludzkich".

Inaczej formułuje istotę osobowości nauczyciela Z. Mysłakowski. Zwraca on uwagę na wysoki stopień zależności sposobu i efektywności oddziaływania nauczyciela na ucznia od zespołu cech osobistych, określanych ogólnie mianem „kontaktowości". Zdaniem Z. Mysłakowskiego, kontaktowość to właśnie umiejętność nawiązywania kontaktu pedagogicznego. Podczas gdy J. Dawid rozpatrywał „powołanie nauczycielskie", Z. Mysłakowski wprowadza pojecie „talentu pedagogicznego", co bardziej konkretyzuje rozważania, chociaż obaj badacze wychodzą z założenia, iż są to „wrodzone dyspozycje psychofizyczne" (Z. Mysłakowski, 1959).

Jeszcze inną charakterystykę talentu pedagogicznego daje S. Szuman (1959): „Chcąc dokładniej zbadać istotę talentu pedagogicznego — mówi on — musimy jeszcze w końcu stwierdzić, że na dany talent (czy zdolność) w sensie nieprzeciętnej czyjejś wydolności i sprawności w danej dziedzinie składa się zwykle cały szereg cech psychicznych (i fizycznych), które przy wykonywaniu danej czynności czy zawodu stoją ze sobą w stosunku ścisłej koordynacji"'. Zatem podstawą talentu pedagogicznego mogą być różne struktury psychiczne. Pogląd ten, będący wyraźnym odejściem od schematu zależności między jedną lub kilkoma cechami osobowości nauczyciela a formą i efektywnością pracy pedagogicznej, okazał się nad wyraz płodny dla dalszego rozwoju naszej myśli pedeutologicznej. S. Szuman, wychodząc z założenia, że różne cechy osobowości mogą wyrażać się w czynnościach pedagogicznych w różnych postaciach i w różnym stopniu, że różne właściwości psychiczne mogą być różne i zależą od całego splotu okoliczności zewnętrznych i czynników osobistych, wyraża wątpliwość, „czy można w ogóle wyróżnić specjalny typ psychiczny ludzi, który by można nazwać typem wychowawcy (S. Szuman, 1959). Rozprawa S. Szamana w zasadniczy j

sposób podważa szereg wcześniejszych ustaleń pedeutologicznych.

Główna myśl pracy M. Kreutza „Osobowość nauczyciela-wychowawcy" wyrażona jest w stwierdzeniu, iż niezbędnym warunkiem wychowawczego wpływu nauczyciela jest posiadanie miłości do ludzi, skłonności do społecznego oddziaływania oraz zdolności sugestywnej". Szczególnie dużą wagę M. Kreutz przypisuje „zdolności sugestywnej", wyrażającej się w emocjonalnym oddziaływaniu na innego człowieka i traktuje jako rodzaj zdolności wrodzonej, która kształtuje się głównie we wczesnym okresie rozwoju społecznego jednostki (M. Kreutz, 1959).

Natomiast S. Baley (1959), analizując właściwości doskonałego nauczyciela, dochodzi do wniosku, iż jego cechą najistotniejszą jest tzw. zdatność wychowawcza, która —jak mówi — byłaby zbiorem wszystkich cech umożliwiających i ułatwiających wychowanie drugich". Pod pewnymi względami jest to punkt widzenia zbliżony do koncepcji S. Szumana. Kontynuując krytykę koncepcji idealnych cech nauczyciela, S. Baley zauważa, że różne zespoły cech dodatnich wykluczają się czasem nawzajem, że idealne sylwetki nauczyciela kreślone z punktu widzenia psychologicznego mogą być wewnętrznie sprzeczne.

W ścisłym powiązaniu z badaniami dedukcyjnymi, zmierzającymi do określenia idealnego wzoru nauczyciela-wychowawcy, rozwijał się nurt badań empirycznych, indukcyjnych. Mimo że badania te były niewątpliwie bliższe rzeczywistej sytuacji zawodu nauczycielskiego i odznaczały się większym realizmem w ujmowaniu problemów nauczycielskich, to jednak badacze również skoncentrowali w nich swoją uwagę na określenia cech nauczyciela doskonałego. Posługując się na ogół ankietą, pytali oni nauczycieli o to, jakie cechy osobowości zapewniają im powodzenie w pracy. W. Dzierzbicka (1959) w wyniku przeprowadzonej ankiety dochodzi do przekonania, że podstawowymi właściwościami dobrego nauczyciela jest wczuwanie się w psychikę ucznia, optymizm, tkliwość, pamięć przeżyć, wzruszeń.

W łonie tego nurtu badań rozwinęła się typologia nauczycieli. M. Grzegorzewska, stosując w swych badaniach metodę obserwacji, wyróżniła na podstawie zebranych materiałów dwa typy osobowości: typ nauczyciela wyzwalającego i typ nauczyciela hamującego. Oddziaływanie na ucznia przez miłość, sympatię, chęć pomocy i stwarzanie klimatu pogody, ładu, życzliwości — to cechy charakteryzujące typ nauczyciela „wyzwalającego", podczas gdy nauczyciel „hamujący" oddziałuje za pomocą rozkazu, przymusu, sankcji, co wytwarza klimat obcości między nauczycielem a uczniem. (M. Grzegorzewska, 1938). Celem omawianych badań empirycznych było nie tyle określenie idealnego wzoru nauczyciela, co raczej charakterystyka różnych typów jego osobowości. Wprawdzie autorzy tych prac nie usiłują podporządkować stanu faktycznego jakiemuś z góry przyjętemu schematowi i oryginalne propozycje podziału wysuwają w zależności od zebranego materiału empirycznego, to jednak sama tendencja poszukiwania idealnych typów osobowości prowadzi do zawężenia pola badań, ograniczenia związku tych badań z rzeczywistymi problemami zawodu nauczyciela, obniżając przydatność uzyskiwanych wyników.

Pod koniec lat pięćdziesiątych ukazała się książka S. Dobrowolskiego pt. „Struktury umysłów nauczycieli". Autor, w odróżnieniu od innych badaczy poszukujących psychologiczno-charakterologicznych cech idealnego nauczyciela-wychowawcy, prowadził przez szereg lat badania nad intelektualnymi właściwościami nauczyciela. Poszukiwał odpowiedzi na pytanie, jakie właściwości umysłu są potrzebne nauczycielowi do spełnienia jego czynności zawodowych. Trzeba zauważyć, że książka S. Dobrowolskiego wpłynęła zasadniczo na kierunek dalszych poszukiwań w pedeutologii. W pracy tej autor wyraźnie zerwał z hipotezami o powołaniu i talencie nauczyciela, przesuwając punkt ciężkości na właściwości jego umysłu. Opowiedział się tym samym za tezą o rozstrzygającej roli wiedzy i umiejętności w dydaktyczno-wychowawczej pracy nauczyciela.

Nasilający się już w tym czasie zwrot ku realizmowi w badaniach pedeutologicznych pociągał za sobą stopniową krytykę koncepcji powołania, talentu, wrodzonych cech osobowości nauczyciela itp. Zdawano sobie sprawę, że psychologiczne, charakterologiczne przymioty nauczyciela są już dla niego niewystarczające, a punkt ciężkości należy przenieść na wykształcenie, na przygotowanie do realizacji zadań dydaktyczno-wychowawczych i opiekuńczych oraz na .warunki pracy i żyda nauczyciela.

Postępujący proces różnicowania zawodu nauczyciela ze względu na spełniane role i zadania zwrócił uwagę w badaniach pedeutologicznych na nauczyciela-specjalistę. Główne pytanie, na które zaczęto poszukiwać odpowiedzi, dotyczy tego, jakim cechom powinien odpowiadać nauczyciel specjalista. Przyjęcie tezy o decydującej roli wiedzy i umiejętności w pracy nauczyciela, a wiec tych czynników, które są nabyte, wykształcanie, a jednocześnie coraz bardziej zmienne, zwróciło uwagę badaczy na problematykę zawodowego przygotowania nauczycieli, ich kształcenia i doskonalenia.

Podjęto badania nad problemami preorientacji i poradnictwa zawodowego oraz nad selekcyjną roki egzaminu wstępnego. Sugerowano przy tym określone zmiany i rozwiązania dotyczące kryteriów i procedury doboru kandydatów do uczelni pedagogicznych. Wartość jednak tych badań wyraża się raczej w sygnalizowaniu pewnych problemów, a nie ich rozwiązywaniu. Potrzebne tu są badania kompleksowe, interdyscyplinarne, z udziałem różnych (i licznych) specjalistów.

Wychodząc z założenia, że wiedza i umiejętności nauczyciela są wykształcalne, podjęto badania nad procesem przygotowania przyszłych nauczycieli do zawodu (jest to ważny, chociaż pod względem efektów ubogi kierunek badań pedeutologicznych. Szczególną uwagę przywiązywano do kształcenia twórczej postawy nauczyciela.

W 1960 r. ukazała się praca S. Kaczmarka „Kształtowanie twórczej postawy nauczyciela", w której autor przedstawił wyniki przeprowadzonych przez siebie badań nad przebiegiem procesu przygotowywania nowych nauczycieli pod względem pedagogicznym. Autor uzasadnia pogląd, że mistrzostwo pedagogiczne jest osiągalne, jeżeli nauczyciel, studiując teorię pedagogiczną, zdobędzie pełne umiejętności stosowania jej w praktyce. W ten sposób autor podnosi do wysokiej rangi kształcenie praktyczne nauczyciela, któremu nie wystarcza dobre przygotowanie w zakresie dyscypliny kierunkowej, a który musi opanować odpowiedni zasób wiedzy i umiejętności pedagogicznych. M. Maciaszek w umiejętnościach pedagogicznych nauczyciela rozróżnił stronę schematyczną i modyfikacyjną, co stanowiło pewien krok naprzód w analizie tej problematyki. W związku z zainteresowaniami problematyką kształcenia nauczycieli powstały prace I. Zaczeniuk-Jundziłł, J. Walczyny oraz wcześniejsze I. Kozłowskiego. Książki te, które są wynikiem bogatych doświadczeń autorów oraz przeprowadzonych badań, stanowiły istotne przyczynki opracowań metodycznych dotyczących kształcenia pedagogicznego nauczycieli. Wciąż jednak pytanie o przydatność kształcenia pedagogicznego nauczycieli pozostaje bez wyraźnej odpowiedzi. Zapewne wiele danych przynosi tu analiza czynności dydaktycznych i ich wpływu na zmiany w zachowaniu uczniów. Powinno to dawać pewne podstawy do określania treści i metod kształcenia nauczycieli. Próby związanych z tym badań w znacznym stopniu rozwinięte w wielu krajach, podjęto i u nas. Na tej drodze można zapewne znaleźć optymalne struktury czynności nauczycieli starając się je kształtować w procesie kształcenia i doskonalenia pracy nauczycieli. Wydaje się jednak, że optymizm towarzyszący tym poszukiwaniom jest przesadnie wygórowany. Jest to bowiem typowo instrumentalny punkt widzenia, nie uwzględniający szerszych aspektów rozwoju osobowości nauczyciela, przemian jego roli, wpływu tych przemian na proces edukacji nauczycielskiej.

Organizowane na szeroką skalę studia zaoczne dla nauczycieli pracujących stanowią ważne źródło inspirujące problematykę prac badawczych. Analizuje się więc powodzenie i niepowodzenia w studiach nauczycieli pracujących, czynniki wyznaczające czas studiowania zaocznego nauczycieli, budżet czasu nauczycieli studiujących zaocznie, stosunek kadry naukowo-pedagogicznej do nauczycieli studiujących, trudności socjalno-bytowe i organizacyjne studiów, powiązanie ich z potrzebami reformującego się systemu oświaty, trudności pracy dydaktyczno-wychowawczej szkolnictwa związane z absencją nauczycieli. Brak jest prac analizujących determinanty psychologiczne powodzeń i niepowodzeń w studiach nauczycieli pracujących, korelacji między osobowością a osiągnięciami w nauce i w pracy. Cennym studium, dotyczącym psychologicznych determinantów powodzenia w studiach nauczycielskich jest praca K. Polkowskiego.

W ostatnich dziesięcioleciach ukazało się wiele prac poświęconych procesom adaptacji zawodowej młodych nauczycieli. W odniesieniu do nauczycieli startujących w zawodzie analizowano takie kwestie, jak warunki pracy, przygotowanie do zawodu, problemy pierwszych kontaktów zawodowych, trudności w pracy, znaczenie dobrej atmosfery i pomocy koleżeńskiej dla adaptacji młodego nauczyciela, trudności w nawiązywaniu kontaktów z uczniami, z kolegami w pracy, z rodzicami, rozbieżności między projektowaną a rzeczywistą rolą, znaczenie dyrektora w adaptacji początkującego nauczyciela, błędy dydaktyczne młodych nauczycieli. Analizowano również zależność miedzy typem uczelni kształcącej nauczycieli a ich startem w zawodzie. Podjęto problematykę powodzeń i niepowodzeń w pracy nauczycielskiej. Dokonano klasyfikacji błędów dydaktycznych występujących w pracy dydaktyczno-wychowawczej. W przeprowadzonych badaniach stwierdzono — co wydaje się być szczególnie istotne—zjawisko redukcji wiedzy nauczyciela i zubożenia działania pedagogicznego w miarę upływu lat pracy zawodowej. Stanowiło to ważny impuls do opracowania propozycji związanych z naukowym i zawodowym rozwojem młodych nauczycieli.

W badaniach nad problematyką kształcenia i rozwoju nauczyciela dawno już stwierdzono fakt, że w warunkach przyspieszonego tempa rozwoju nauki i techniki oraz przemian oświatowych nauczyciel nie może opanować takiej sumy wiedzy i takich umiejętności, które wystarczyłyby mu na cały okres aktywności zawodowej. Tezę tę podkreślano szczególnie w „Raporcie o stanie oświaty".

W ostatnich dziesięcioleciach coraz częściej problematykę kwalifikacji nauczycieli rozpatruje się z pozycji podstawowych założeń kształcenia ustawicznego, koncepcji, która pozwala w sposób zintegrowany rozpatrywać problemy kształcenia nowych nauczycieli i nauczycieli pracujących. W związku z tym powstało szereg prac badawczych, a wydaje się, że problematyka kształcenia ustawicznego coraz bardziej będzie skupiać uwagę naukowców. Kształcenie to stwarza bowiem nowe możliwości rozwiązań problemów podnoszenia kwalifikacji kadr oświatowych. Między procesami przemian społecznych i kulturowych, postępem nauki i techniki a ewolucją roli nauczyciela występują coraz wyraźniejsze związki. Z jednej strony zauważa się stale rosnący wpływ przemian społecznych na kierunek ewolucji roli nauczyciela, z drugiej — wpływ człowieka na proces tych przemian. Trafne odczytanie tych obustronnych zależności ma istotne znaczenie dla sterowania procesami przemian zawodu nauczyciela.

Problematyka występująca w relacji: nauczyciel — społeczeństwo, kultura, nauka, od wielu lat jest przedmiotem zainteresowania pedeutologii. Badania, na ogół typu socjologicznego, których geneza wywodzi się z prac F. Znanieckiego (1928), 1. Bystronia (1930) i Chałasińskiego (1937), skupiały uwagę nad nauczycielem i nauczycielstwem jako grupą społeczno-zawodową. W wymienionych pracach często analizuje się genezę i ewolucję roli nauczyciela (F. Znaniecki), czynniki selekcji kandydatów do tego zawodu, przyczyny jego feminizacji (J. Bystroń), przemiany, roli i miejsca nauczyciela w społeczeństwie (J. Chałasiński). Badania te rozwinęły się w latach sześćdziesiątych i następnych, z wyraźną ewolucją w kierunku badań socjopedagogicznych. Badania socjologiczne o szerokim zasięgu na temat zawodu nauczycielskiego, jego pozycji społecznej, przeprowadzono w 1959 r. w zakładzie Badań Socjologicznych PAN w Łodzi pod kierunkiem J. Szczepańskiego. Były one włączone do szerszego programu badań nad klasą robotniczą i inteligencją w Polsce. Szczególnie szeroki krąg problemów, opierając się na rozległych badaniach empirycznych, poruszył w swej pracy J. Woskowski. Badając nauczycieli szkolnictwa podstawowego, charakteryzował przemiany w ich strukturze i funkcjach, kwalifikacjach, poglądach ideowych, w pracy zawodowej i społecznej. Badania nad kulturotwórczą rolą nauczyciela rozwinęły się szczególnie na Ziemiach Zachodnich. W pracach tych uzasadniono tezę o szczególnie doniosłej roli nauczycieli jako grupy społeczno-zawodowej w przyspieszaniu przemian społeczno-politycznych i kulturowych, w procesach integracji różnych środowisk i grup społeczno-zawodowych oraz w przygotowaniu dorastających pokoleń do pracy i życia w warunkach współczesnego społeczeństwa. Istotny materiał do badań nad rolą społeczną nauczyciela, szczególnie dla ujęć retrospektywnych, stanowią materiały zebrane jako plon różnych konkursów na pamiętniki i wypowiedzi autobiograficzne nauczycieli. Wprawdzie materiały autobiograficzne przedstawiają subiektywną historię rozwoju osobowości ich autorów, jednak rzucają światło na mało zbadane zagadnienie rozwoju człowieka, na jego pracę i życie, poglądy i przekonania, jego stosunek do otaczającego świata i samego siebie. „Posługiwanie się w badaniach socjologicznych dokumentami pamiętnikarskimi sprzyja zintegrowaniu, interdyscyplinarnemu traktowaniu wielu problemów społecznych naszych czasów". Pamiętniki dostarczyły bogatych informacji o kierunkach ewolucji szkoły i roli nauczyciela, jego wiedzy i umiejętności, roli w środowisku lokalnym. Badania socjopedagogiczne skoncentrowały się przede wszystkim na analizie roli społecznej nauczyciela w środowisku lokalnym. Wysoki stopień zaangażowania nauczycieli w procesy przemian społecznych i kulturowych, konieczność powiązań szkoły z instytucjami środowiska lokalnego, częste zjawiska zachwiania proporcji między podstawowymi zadaniami nauczyciela a jego działalnością na rzecz różnych instytucji lokalnych wymagały naukowej prezentacji.

Badania, które podjęto we wczesnych okresach rozwoju refleksji o nauczycielu, obejmowały zagadnienie pracy, pozycji, prestiżu i autorytetu nauczyciela w środowisku lokalnym — zwłaszcza w wiejskim. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że:

a) nauczyciele stanowią grupę zawodową, która wykazuje najwyższy bodaj stopień zaangażowania w prace społeczne, kierując się przy tym potrzebami oświaty i wychowania,

b) następuje ewolucja działalności społecznej nauczyciela w kierunku nauczyciela specjalisty, reprezentanta szkoły jako instytucji,

c) w związku z tym zawęża się pole jego działania, koncentrując się głównie na pracy wychowawczej i opiekuńczej w środowisku lokalnym (jako przedłużeniu realizacji zadań wewnątrzszkolnych) oraz na pracy kulturalno-oświatowej w tymże środowisku.

Wyniki badań podkreślają zgodnie oddziaływanie szkoły i nauczyciela na środowisko w dziedzinie pracy z dziećmi i młodzieżą, pedagogizacji rodziców, rozwoju kultury środowiska, w upowszechnianiu kultury i oświaty. Ukazały się również znaczne dysproporcje między oczekiwaniami społeczeństwa wobec zawodu nauczyciela a faktycznymi możliwościami spełnienia tych oczekiwań przez nauczycieli ze względu na ich pozycję społeczną, status materialny oraz przygotowanie zawodowe, charakter i poziom tego przygotowania. Wiele uwagi poświęca się przemianom roli społecznej nauczyciela na tle dynamicznego rozwoju oświaty, dokonującej się rewolucji naukowo-technicznej, upowszechniania kultury, rozwoju źródeł informacji, demokratyzacji życia społecznego.

Refleksji nad rolą społeczną nauczyciela towarzyszy pytanie, czy i w jakim stopniu społeczeństwo stwarza nauczycielowi wystarczające warunki, by mógł on skutecznie realizować zmieniające się wciąż i wzrastające zadania. W badaniach nad zawodem nauczyciela sporo miejsca w ostatnim okresie poświęcało się statusowi społeczno-zawodowemu nauczyciela, jego prawom i obowiązkom. Zajęto się też statusem i funkcjami tych kategorii wychowawców, którzy nie mają uprawnień nauczycielskich, a którzy dzięki swej działalności spełniają ważne zadania opiekuńczo-wychowawcze.

Szerokim tematem badawczym, który znalazł wyraz w refleksji nad nauczycielem, jest zagadnienie pracy nauczyciela i jej oceny. W warunkach, gdy dostrzegamy znaczne rozbieżności między oczekiwaniami społeczeństwa a efektywnością systemu oświatowego, szczególnie potrzebna staje się refleksja naukowa nad skutecznością pracy nauczyciela i jej uwarunkowaniami. Rdzeniem tego tematu jest sam proces dydaktyczno-wychowawczej pracy nauczyciela oraz czynniki sprzyjające czy też ograniczające jej efekty. Badania w tym zakresie rozwijane są coraz szerzej w wielu krajach. Obserwuje się w nich jednak dużą różnorodność, a nawet rozproszenie metod, technik i procedur badawczych. Istotne zatem będzie zbadanie czynników sprzyjających i hamujących skuteczność pracy nauczyciela, wypracowanie technik i kryteriów pomiarów efektywności pracy dydaktyczno-wychowawczej. Nie chcielibyśmy jednak tego tematu zawężać do warsztatu pracy nauczyciela. Chodzi tu o rozległą problematykę prognozowania kadr nauczycielskich, zatrudniania nauczycieli zgodnie (czy też niezgodnie) z ich kwalifikacjami, procesy selekcji w zawodzie nauczyciela, dynamikę i stabilność kadry nauczycielskiej, typy struktur szkolnych i łączącą się z nimi efektywność pracy nauczyciela itp. Badanie efektywności pracy nauczyciela — chyba ze względu na ich złożoność — są u nas zaniedbane. Aby określić pojęcie efektywności pracy pedagogicznej, trzeba odpowiedzieć na pytanie w czym przejawia się efektywność pracy nauczyciela, sprecyzować jej kryteria i determinanty oraz znaleźć odpowiednie narzędzia pomiaru.

W odniesieniu do zagadnień związanych z oceną pracy nauczyciela przez nadzór pedagogiczny i oceną samego nadzoru pedagogicznego, badania pedeutologiczne dostarczyły wielu informacji stanowiących podstawę decyzji o charakterze administracyjnym. Powstało szereg cennych prac dotyczących oceny nauczycieli i ich pracy

dydaktyczno-wychowawczej. Objęły one problemy obiektywizacji ocen działalności zawodowej z różnych punktów widzenia, a więc dydaktycznego, wychowawczego, organizacyjnego i samokształceniowego. Wskazano na wielorakie uwarunkowania efektywności pracy nauczyciela i konieczność szczególnie rozważnego sposobu podejścia do jej oceny. Uwzględniając konieczność współdziałania z nauczycielem nad rozwiązywaniem trudnych problemów pedagogicznych, badania dostarczyły informacji o granicach kompetencji nadzoru pedagogicznego w zakresie oceny pracy pedagogicznej nauczycieli.

Interesowano się również warunkami pracy i życia nauczycieli. Badano stan zdrowia nauczycieli, warunki i formy ich wypoczynku i rekreacji. Z oczywistych względów istnieje potrzeba kontynuowania dalszych kompleksowych badań nad tą problematyką. (Wyniki dotychczasowych badań informujących o stanie zdrowia nauczycieli, o typowych schorzeniach występujących w tym zawodzie muszą budzić niepokój). Min. podjęto też —jakże przecież doniosłe — problemy nauczycieli wycofujących się z czynnego życia zawodowego oraz zagadnienia związane z aktywnością zawodową osób w wieku emerytalnym, społeczno-kulturalną aktywnością nauczycieli emerytów, ich sytuacją rodzinną, warunkami bytu.

Przeprowadzone badania wykazały istniejące dysproporcje również i w naszym systemie oświaty, powodujące większą atrakcyjność innych zawodów w opinii młodzieży kończącej szkołę średnią, wybór zawodu nauczycielskiego przez młodzież mniej uzdolnioną, odpływ nauczycieli do pracy w innych zawodach, poszukiwanie dodatkowych źródeł zarobkowania poza szkolnictwem — często kosztem pracy dydaktyczno-wychowawczej — oraz inne zjawiska obniżające autorytet, prestiż i pozycję społeczną zawodu nauczyciela.

Istota pracy nauczycielskiej implikuje krytyczny stosunek do postawy biernej, odtwórczej, werbalnej, a wymaga postawy czynnej, poszukującej, twórczej. Zmieniające się potrzeby oświaty i wychowania wymagają gruntownego przyswajania wiedzy pedagogicznej, doskonalenia umiejętności, ale wymagają też, by nauczyciel stawał się w coraz większym stopniu nie tylko odbiorcą wiedzy, ale i (w dostępnych dla siebie zakresach) jej współtwórcą. Właśnie w dociekaniach nad zawodem nauczyciela ten wątek jest zawsze żywy. Pytanie o kształtowanie twórczej postawy nauczyciela znalazło wyraz w szeregu publikacji.

Ostatnio przedmiotem prac badawczych stała się problematyka interpersonalna, występująca w relacji nauczyciel-uczeń, nauczyciel-nauczyciel, nauczyciel-nadzór pedagogiczny. Wynika to zapewne z uświadomienia wpływu omawianych zagadnień na wyniki kształcenia i wychowania. Analizowano takie zagadnienia, jak struktura interakcji w relacji nauczyciel-uczeń, wpływ osobowości nauczyciela na wyniki jego pracy, na postawy i zachowania uczniów, konflikty w zawodzie nauczycielskim itp. Stwierdzono znaczny stopień konfliktowości zespołów nauczycielskich, określono przyczyny tych konfliktów, ustalono kierunki i sposoby działania profilaktycznego. Problematykę interpersonalną analizowano również w układzie nauczyciel-nadzór pedagogiczny. Z przeprowadzonych analiz wynika bogaty rejestr wskazań dla kształtowania stosunków współpracy między nadzorem pedagogicznym a nauczycielem. Wskazano na ważną rolę stosunków międzyludzkich w pracy zawodowej nauczycieli, określono rozmiary i przyczyny konfliktów, określono ich rodzaje i konsekwencje dla pracy pedagogicznej i sytuacji osobistej nauczycieli, określono sposoby i metody zapobiegania konfliktom. Wskazano na istotny wpływ postawy i stylu kierowania dyrektora szkoły na sytuację w zespole nauczycielskim. W tym aspekcie trzeba zwrócić uwagę na postępujący—i to dość intensywnie w ostatnim okresie — proces rozwoju teorii organizacji i zarządzania oświatą, na problematykę struktury zadań i obowiązków pracowników nadzoru pedagogicznego.

W ostatnich dziesięcioleciach rozwinęły się również badania historyczne, prognostyczne i porównawcze. Tylko pozornie wydaje się sztuczne połączenie tych trzech grup tematycznych. Istota badan historycznych, prognostycznych i porównawczych wyraża się w tym, że dają one pełniejszy wymiar aktualnym problemom zawodu nauczycielskiego (mimo że metodologiczne podejście w rozwiązywaniu tych kręgów tematycznych jest przecież różne).

Badania historyczne nad zawodem nauczyciela dotyczyły przede wszystkim rozwoju instytucji kształcenia i doskonalenia nauczycieli oraz działalności nauczycieli w okresie niemieckiej okupacji Polski podczas II wojny światowej. Dużo uwagi poświęca się nauczycielskiej organizacji związkowej, a więc powstawaniu i rozwojowi działalności organizacji nauczycielskich w różnych regionach kraju oraz roli ruchu nauczycielskiego w rozwoju nauki i oświaty. Omawiane badania historyczne mają istotne znaczenie w wykrywaniu prawidłowości rozwoju zawodu nauczyciela, wspierają inne dziedziny w dociekaniach badawczych, wzbogacają metodologiczny dorobek dyscypliny. Są to jednak prace często dotyczące poszczególnych regionów, prace przyczynkarskie, które mogą dopiero stanowić podstawę syntezy.

Potrzebę badań prognostycznych silnie podkreślano w „Raporcie o stanie oświaty...". Akcentowano w nim konieczność ustalenia Jakie muszą być cechy osobowości nauczyciela, jaki zakres wiedzy, jakie metody działania, jakie musi posiadać on umiejętności praktyczne i organizacyjne stawiane przez modernizację i mechanizację nauczania, jaką ma zajmować pozycję w społeczeństwie, jakim musi dysponować dostępem do systemu badań naukowych, stanowiących bazę oświaty, jaki musi mieć stosunek do administracji szkolnej, aby mógł osiągnąć optymalne wyniki w nauczaniu i wychowaniu, współpracy z rodziną i systemem oświaty pozaszkolnej—i na tej podstawie przygotować programy kształcenia kadry nauczającej na różnorodnych poziomach i kierunkach systemu szkolnego".

Intensywne poszukiwania odpowiedzi na wymienione pytania nie dały jeszcze wystarczających wyników. Dotychczasowe publikacje mają charakter raczej spektakularny i w niedostatecznym stopniu oparte są na realnych przesłankach. Trzeba tu jednak odnotować ukazanie się prac dotyczących metodologicznych podstaw opracowywania prognoz kadrowych. Niewątpliwym sukcesem ostatniego okresu (z punktu widzenia rozwoju badań pedeutologicznych i refleksji futurologicznej) jest dokonanie w naszej oświacie charakterystyki ilościowego oraz jakościowego stanu kadr nauczycielskich i administracyjnych. W wyniku kilkakrotnie przeprowadzonej powszechnej ewidencji kadr nauczycielskich udało się zebrać dane dotyczące nauczycieli pełno- i niepełnozatrudnionych według typów i rodzajów szkół, określić strukturę wieku nauczycieli, ich płeć, stopień obciążenia godzinami ponadwymiarowymi, ich kwalifikacje, stopień zgodności zatrudnienia z kwalifikacjami, obciążenie dodatkowymi zajęciami w innych miejscach pracy, płace nauczycieli oraz ich zatrudnienie i kwalifikacje w różnych typach szkolnictwa. Zbierane przedtem na drodze administracyjnej informacje nie dawały tak gruntownej podstawy informacyjnej o zawodzie nauczyciela w naszym systemie oświaty.

Ostatnio coraz częściej odczuwa się potrzebę badań porównawczych, problematyka zawodu nauczyciela wysuwa się bowiem na centralne miejsce w hierarchii spraw wielu systemów oświatowych. Obok problemów specyficznych, wynikających z ustroju społeczno-politycznego, odrębnych cech systemu szkolnego, tradycji i typu kultury narodowej występują też w różnych systemach oświatowych cechy, zjawiska i procesy wspólne. W polskich naukach pedagogicznych istnieje już pewna tradycja i dorobek w ujmowaniu porównawczym poszczególnych zagadnień zawodu nauczyciela, np. systemu kształcenia nauczycieli w innych krajach. Ale wiele jeszcze zagadnień badawczych i praktycznych staramy się rozwikłać nic biorąc pod uwagę rozwiązań tych problemów w innych krajach.

Przegląd badań nad zawodem nauczyciela pozwala zauważyć, że ich problematyka i przedmiot ulegają zmianom i wyraźnemu rozszerzeniu. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem charakterystycznym dla nauk społecznych, których przedmiot badań ulega ciągły dynamicznym przemianom. W przypadku pedeutologii jest to wynik wzrastającej roli społecznej nauczyciela, komplikowania się jego działalności dydaktyczno-wychowawczej, ciągłej zmienności i wzrostu spełnianych przezeń zadań. Następuje też wyraźny proces zróżnicowania specjalizacji nauczycielskich, co stawia badania pedeutologiczne wobec zupełnie nowych problemów. Rozszerzył się zakres czynników warunkujących i wpływających na procesy kształcenia i wychowania.

Problematykę badań nad zawodem nauczyciela modyfikuje wpływ nauki na różne zakresy i poziomy działalności systemu oświatowego i nauczyciela. W tej zmieniającej się sytuacji przemianom ulega rola społeczna nauczyciela, struktura i funkcja tego zawodu, skład osobowy kadry nauczycielskiej i typ zadań wykonywanych przez nauczycieli. Stąd badania nad zawodem nauczycielskim muszą podejmować coraz to nowe ważne problemy, muszą posługiwać się coraz doskonalszą metodologią, coraz poprawniej i szybciej odpowiadać na potrzeby społeczne. Najogólniej określając przedmiot badań pedeutologii, można powiedzieć — zgodnie z dotychczasowymi definicjami — że zajmuje się ona zagadnieniami osobowości nauczyciela i zawodu nauczycielskiego. Ale problematyka jej dociekań — jak przekonaliśmy się już — znacznie wykracza poza tradycyjny krąg zagadnień.

Badania pedeutologiczne obejmują dziś problemy roli i pozycji społecznej nauczyciela, przemiany w funkcjach i strukturze tego zawodu, poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, kim jest, kim staje się i kim powinien być nauczyciel, problemy kształcenia, doskonalenie i samokształcenia nauczycieli coraz częściej ujmowano w perspektywie edukacji ustawicznej, uczestnictwa w kulturze, warunków organizacji i efektywności pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela oraz szeroko rozumianych warunków jego życia i pracy. Trzeba zauważyć, że obszar badawczy pedeutologii ulega widocznemu rozszerzenia. Poszukuje się rozwiązań tych nowych problemów zawodu nauczycielskiego, które wyłaniają się na tle rozwoju i wzrostu zadań społecznych oświaty i wychowania w naszym kraju.

Główne problemy, które znalazły swój wyraz w literaturze pedeutologicznej ostatniego okresu, to:

- krytyczna ocena dotychczasowego dorobku pedeutologii,

- próby precyzowania modelu nauczyciela szkoły powszechnej i zagadnienia pozycji i roli społeczno-zawodowej nauczycieli, zwłaszcza nauczycieli pracujących w środowiskach wiejskich;

- procesy identyfikacji zawodowej;

- kształcenie, doskonalenie i samokształcenie nauczycieli;

- adaptacja zawodowa młodego nauczyciela, trudności jego startu zawodowego;

- sprawa doboru do zawodu nauczycielskiego itp.

Konfrontacja potrzeb w zakresie wiedzy o zawodzie nauczycielskim ze stanem obecnej pedeutologii pozwala dostrzec znaczne dysproporcje. Przede wszystkim poważna część prac obraca się w sferze tych samych problemów badawczych, formułuje te same pytania badawcze, posługuje się jednostronnymi technikami badawczymi, dochodzi do podobnych uogólnień. Zauważa się w prowadzonych badaniach w tej dziedzinie dużo obszarów pustych, przy zbytnim natomiast koncentrowaniu uwagi na terenach badawczo wyeksploatowanych. Ubogo w szczególności prezentuje się w tych badaniach problematyka kształcenia, a szczególnie doskonalenia i samokształcenia nauczycieli. Nie ma badań nad procesami wzbogacania wiedzy i umiejętności zawodowych nauczyciela, procesami starzenia się tej wiedzy i jej renowacji. Skromna jest literatura, traktująca o procesach adaptacji zawodowej nauczycieli rozpoczynających pracę.

Wciąż w literaturze pedeutologicznej rozpatruje się osobę pojedynczego nauczyciela, kiedy w wyniku wzrostu stopnia organizacyjnego szkolnictwa punkt ciężkości już dawno przesunął się na ogół nauczycielski. Dotychczasowe badania koncentrują się w zasadzie na zagadnieniach dotyczących nauczycieli szkół podstawowych, gdy tymczasem nie mniej istotna jest problematyka nauczycieli innych stopni oraz typów szkolnictwa, a nawet różnych specjalizacji zawodowych.

Konkludując wypada stwierdzić, że polska pedeutologia legitymuje się znacznym dorobkiem. Pod wpływem rozwoju różnych nauk społecznych, szczególnie socjologii, oraz nagromadzonego materiału empirycznego, w tym materiału pamiętnikarskiego, rozszerzyła ona swoje pole zainteresowań i wzbogaciła swój dorobek. Problematykę zawodu nauczycielskiego ujmuje się dziś bardziej realistycznie niż w literaturze okresu międzywojennego. Ujecie np. kwestii motywacji jako procesu identyfikowania się jednostki z zawodem, pozwala przezwyciężyć dawną jednostronność ujmowania, polegającą na przypisywaniu głównej roli w postępowaniu motywom altruistycznym.

Zagadnienie przygotowania do pracy zawodowej i rozwoju zawodowego nauczyciela traktuje się dziś jako zagadnienie przede wszystkim odpowiedniej edukacji kadr oświatowych, warunków rozwoju w zawodzie i sposobu spożytkowania czasu wolnego; pełniejszy też wyraz w literaturze pedeutologicznej znajduje kwestia pozycji i funkcji nauczyciela w społeczeństwie.

Rozwój badań nad zawodem nauczycielskim jest ściśle związany ze wzrostem rangi społecznej tego zawodu, przemian dokonujących się w jego strukturze i funkcjach. Prowadzone w ostatnim okresie badania nad zawodem nauczycielskim pozwalają na wyodrębnienie i bliższe określenie czynników utrudniających i hamujących pracę pedagogiczną i rozwój nauczyciela w zawodzie. Pozwalają one też na bliższe określenie dróg i sposobów przeciwdziałania tym czynnikom, występującym zarówno w sferze obiektywnych uwarunkowań, jak i warunków osobistych życia i pracy nauczyciela. Rozpoznanie procesów zachodzących w zawodzie nauczyciela wychowawcy w powiązaniu z przemianami dokonującymi się w oświacie pozwala głębiej zrozumieć istotne problemy tego zawodu, celowo wpływać na charakter i kierunek przemian. Pogłębiona wiedza pedeutologiczna pozwala także kształtować opinię społeczeństwa o zawodzie nauczycielskim, jego rzeczywistej roli, funkcji, znaczeniu.

STANISŁAW KRAWCEWICZ

Literatura:

1. S. BALEY: Psychiczne właściwości nauczyciela wychowawcy (W.) J. Bohucki: Osobowość nauczyciela w świadomości młodzieży. Katomoc 1965;

2. J. W. DAWID: O duszy nauczycielstwa, Warszawa, Katowice 1948, 1965;

3. W. DZIERZBICKA: O uzdolnieniach zawodowych nauczyciela, Lwów — Warszawa 1926;

4. M. GRZEGORZEWSKA: Znaczenie wychowawcze osobowości nauczyciela, „Chowanna" 1938;

5. M. KREUTZ: Osobowość nauczyciela wychowawcy, Warszawa 1947;

6. Z. MYSŁAKOWSKI: Co to jest talent pedagogiczny? (W
Osobowość nauczyciela pod red. W. Okonia, Warszawa 1958;

7. W. OKOŃ (red.): Osobowość nauczyciela, Warszawa 1959;

8. S. PALKA: Teoria pedagogi¬czna a praktyczne doświadczenia nauczycieli, Warszawa 1989;

9. S. SZUMAN: Talent pedagogiczny, Katowice 1947.

1. Na czym polega metoda indukcyjna w pedeutologii? Wskaż przedstawicieli.
2. Jakie są główne założenia i przedstawiciele metody dedukcyjnej?
3. czym charakteryzują się badania historyczno - porównawcze w pedeutologii i kto się nimi zajmował?
4. Wskaż istotę relacji interpersonalnych w pedagogice.

7

---