VIII. ZNACZENIE AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ I JEJ MIEJSCE W WYCHOWANIU FIZYCZNYM

1. Jakie jest miejsce aktywności ruchowej w procesach wychowania i kształcenia fizycznego?

- w procesach wychowania i kształcenia fizycznego istotną rolę odgrywa kształtowanie dyspozycji kierunkowych, gdzie odwołujemy się do świata postaw, nastawień, wyobrażeń, pojęć i idei, a więc do czynników społecznej natury ( zob. rozdz. VI )

- trzeba pamiętać o potrzebie równoległego kształtowania dyspozycji instrumentalnych

( m.in. umiejętności ruchowe, zdolności motoryczne, wydolność funkcjonalna, hartowanie ciała, postawa ciała itp. )

- ważne jest zwrócenie uwagi na rolę czynników naturalnych ( biogeograficznych )

- bliższe zaznajomienie z metodami praktycznego stosowania czynników naturalnych

( termicznych, energii promieniowania, mechanicznych, chemicznych, terenowych ) winno również zająć znaczącą pozycję wśród zadań kształcących wychowawców fizycznych

- refleksyjne, sterowane oddziaływanie na organizm poprzez naturalne czynniki fizykalne nabiera wyjątkowego znaczenia w związku z postępującą technicyzacją naszego życia i zaburzeniami równowagi w układzie: człowiek - środowisko

- w profilaktyce wielu chorób nasila się powaga zagadnienia zwiększenia odporności i sprawności mechanizmów adaptacyjnych ustroju poprzez odpowiednie dobranie i umiejętne dawkowanie czynników fizykalnych, które niosą za sobą słońce, woda, powietrze i wysiłek fizyczny ( Z. Gilewicz, 1964 )

- hartowanie - pojmowane jako proces przystosowania organizmu do znoszenia nie tylko ciepła, zimna czy nadmiernego promieniowania słonecznego, ale również następstw podrażnienia skóry, wytrzymałość na poczucie niewygody, pragnienia i głodu, umiejętność przeciwstawiania się zmęczeniu wywołanemu wysiłkiem fizycznym itp.

- niezależnie zaś od rodzaju działającego na ustrój czynnika, do podstawowych warunków prawidłowego przebiegu procesu hartowania należą: a) stopniowanie, b) systematyczność oraz c) różnorodność bodźców

- należy sobie uzmysłowić niebezpieczeństwo, które tkwi w następstwach wąskiego zapatrzenia się przez wychowawców fizycznych w sam układ ruchowy i dostrzegania jednego godnego uwagi środka fizycznego kształcenia w samych ćwiczeniach ruchowych

- w procesach wychowania i kształcenia fizycznego za podstawowy jednak stymulator rozwoju psychosomatycznego człowieka i główny czynnik fizycznego oddziaływania uznaje się aktywność fizyczną

1. KORZYŚCI WYNIKAJĄCE Z AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ DLA ROZWOJU I ZDROWIA

2. Scharakteryzuj aktywność ruchową z punktu widzenia poszczególnych funkcji, jakie ona pełni w procesie wychowania i kształcenia fizycznego

- znaczenie aktywności fizycznej człowieka, występującej w obrębie WF, trudno przeto wiązać z zaspokojeniem potrzeb biologicznych

- rentowność WF nie da się bowiem wyrazić wyłącznie w kategoriach anatomofizjologicznych, profilaktycznych czy stopnia przystosowania do środowiska naturalnego

- istota działania ruchowego człowieka głęboko wnika w sferę psychiczna i społeczną

- zabawy ruchowe, gry i w ogóle aktywność o charakterze sportowym, ćwiczenia gimnastyczne, marsze i biegi terenowe, turystyka, odbywane w atmosferze dbałości o względy wychowawcze i hedonistyczne, zdolne są sprzyjać wyrabianiu postaw, wzbogacać sferę wewnętrznych przeżyć jednostki oraz stwarzać warunki dla psychicznego odprężenia

- osobnik fizycznie i ruchowo sprawny szybciej przystosowuje się do nowego stanowiska pracy

i ruchowych czynności specjalistycznych, specjalistycznych przy ich wykonywaniu zużywa mniej energii i tym samym później się męczy

- sprzyja temu nastawienie na kształcenie w procesie WF różnorodnych właściwości motoryki

( siła, szybkość, wytrzymałość, zręczność itp. ) oraz wyuczanie podstawowych umiejętności sportowo - utylitarnych ( od pielęgnacji naturalnych form ruchu, poprzez panowanie nad ciałem w ruchach gimnastycznych, na nartach i łyżwach itp. )

- nie można też zapominać o znaczeniu aktywności fizycznej w zaspokajaniu potrzeb natury estetycznej oraz konieczności eksponowania form ruchowych szczególnie użytecznych dla kształtowania trwałych nawyków rekreacyjnych

- znaczenie aktywności fizycznej, która występuje w procesach wychowania i kształcenia fizycznego możemy analizować - praktycznie - z punktu widzenia realizacji każdej z wyróżnionych wcześniej funkcji tegoż procesu ( zob. rozdz. V )

- w latach ostatnich aktywność fizyczną uznano za podstawowy element:

1) zdrowego stylu życia: sposób na dobre samopoczucie i czerpanie radości z życia, szansę na prawidłowy rozwój w dzieciństwie i przedłużenie aktywnego niezależnego życia w starości;

2) zapobiegania chorobom, w tym zwłaszcza układu krążenia, które są główną przyczyną przedwczesnej niepełnosprawności i zgonów ( obniżona aktywność fizyczna jest jednym z głównych czynników ryzyka miażdżycy i chorób krążenia );

3) radzenie sobie ze stresami, których w nadmiarze dostarcza współcześnie codzienne życie;

4) terapia wielu zaburzeń i chorób ( B. Woynarowska, A. Wojciechowska, 1993 )

- zmiany zachodzące na poziomie predyspozycji przede wszystkim:

a) dotyczą właściwości morfofizjologicznych strukturach - wielkości i masa ciała, parametrów somatycznych i proporcji ciała, składników ciała, masy tłuszczowej i ciała szczupłego, ruchomości stawów itp..;

b) dotyczą właściwości morfofizjologicznych funkcjonalnych - ( energetycznych ) - wydzielania wewnętrznego i metabolizmu maksymalnej mocy anaerobowej ( kwasomlekowa i niekwasomlekowa ), zdolności maksymalnego pochłaniania tlenu itp.;

c) dotyczą właściwości koordynacyjnych - ośrodków mózgowych, przewodnictwa nerwowego, propriorecepcji, poczucia równowagi i rytmu, szybkości reakcji, koncentracji i podzielności uwagi, antycypacji, różnicowania ruchów itp.

- zmiany zachodzące wprost na poziomie predyspozycji pociągają za sobą szereg konsekwencji o charakterze już behawioralnym ( w sferze zachowania się ), tj. w szczególności w obrębie:

a) właściwości psychicznych, b) zdolności ( cech ) motorycznych, c) umiejętności motorycznych, d) postawy ciała

3. Z czego wynika potrzeba równoległego stosowania różnorodnych form sterowanej aktywizacji ruchowej, np. poprzez osoby wykonujące pracę zawodową o znacznych wysiłkach fizycznych?

- zmniejszający się obecnie udział wysiłków fizycznych, przy równoczesnym coraz to

pełniejszym uświadomieniem sobie ich znaczenia w kształtowaniu sylwetki biologicznej

człowieka, kieruje uwagę na kwestię należytego rekompensowania powstałych

niedoborów

- służy temu stosowanie różnorodnych form zwiększonej aktywizacji ruchowej, które w dużej mierze oparte są na ćwiczeniach typu sportowego

- potrzeba ta wynika nie tylko z małej ilości energii wydatkowanej w ciągu dnia, ale i z chęci poprawy samopoczucia, odpoczynku po pracy oraz dążenia do zaznania przyjemności i zabawy

- obecnie w bardzo wielu dziedzinach, jeśli nawet praca zawodowa wykonywana jest przy znacznych wysiłkach fizycznych, to z reguły mają one charakter wybitnie jednostronny i przebiegają przy dużym napięciu nerwowym, często w hałasie, zanieczyszczonej atmosferze hali produkcyjnej itp.

- przez to zostaje upośledzona przystosowalność człowieka do zmiennych wpływów środowiska oraz tym samym zwiększa się zapadalność na niektóre choroby, a w szczególnie miażdżycę, chorobę wieńcową, otyłość z wszelkimi jej konsekwencjami, nerwice i inne

4. Jakie są fizjologiczne potrzeby i mechanizmy zwiększonej aktywności ruchowej?

- powszechne jest twierdzenie, że walka i wysiłek fizyczny zmuszające organizm do wyładowania energii i w ogóle pewien poziom przeciwności są konieczne dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania ustroju

- odpowiednio dobrane i systematycznie stosowane ćwiczenia ruchowe prowadzą do poważnych zmian strukturalnych i czynnościowych w tkankach i narządach

- większość populacji nie podejmuje dostatecznej, z punktu widzenia stanu zdrowia, aktywności fizycznej

- po pracy fizycznej, w wyniku ożywionych procesów przemiany materii, w mięśniach wzrasta m.in. ilości glikogenu, potasu i związków fosforanowych

- fosforanowych efekcie zdolność do pracy nie tylko zostaje przywrócona, ale nawet wzrasta

- znacząco zmniejsza się ryzyko chorób układu krążenia, obok nowotworów najpowszechniejszą przyczyną zgonów ( P. O. Astrand, 1987 )

- zwiększa się też intensywność procesów odpornościowych ustroju

- aktywność fizyczna wpływa nie tylko na rozwój somatyczny i wydolność fizyczną ustroju, ale również wzmacnia układ nerwowy oraz zwiększa zdolność do pracy umysłowej

- ćwiczenia i trening powodują lepsze znoszenie stanów napięć nerwowych i stresów, przywracają równowagę neurowegetatywną w układzie sercowo - naczyniowym, wywołują szybsze ustępowanie złego samopoczucia i nastawień kompleksowych

2. NIEDOSTATKI I NADMIAR AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ ORAZ ICH SKUTKI

5. Omów na podstawie wyników badań naukowych niektóre symptomy występowania w populacji polskiej regresu sprawności motorycznej

- zaburzenia w równowadze fizjologicznej, wynikające z ignorowania roli swoistego sprzężenia zwrotnego w układzie „ człowiek - środowisko ”, zaniedbywanie zasad higieny i profilaktyki prowadzą do drastycznego zaniżania wydolności i częstych objawów przedwczesnego starzenia się

- w ostatnich latach w wielu przypadkach odnotowuje się również zjawiska pogłębiającego się regresu sprawności fizycznej

- pojawiają się objawy degeneracji biologicznej, a nawet o niebezpieczeństwie „ wyrodzenia się ” z właściwego populacji ludzkiej toru rozwojowego ( J. Raczek, 1986 )

- wśród tych zjawisk szczególnie niezrozumiałe jest jakie mechanizmy warunkują ujawnienie się zjawisk regresyjnych w obrębie motoryczności ludzkiej, w kontekście dość powszechnie równolegle obserwowanych u współczesnych młodych pokoleń wybitnego przyspieszenia rozwojowego i przyrostu podstawowych cech somatycznych

- pokoleń analizach międzypokoleniowych zmian zachodzących w polskiej populacji właściwie tylko Stefan Pilicz ( 1973 ) odnotował istotny postęp we wszystkich badanych przez siebie cechach funkcjonalnych - ogólną tendencje do zmian pozytywnych

- pozytywnych pozostałych zaś badaniach wskazywano na występujące w różnej mierze zjawiska z jednej strony poprawy, a drugiej regresu w poziomie cech funkcjonalnych

- np. Roman Trześniowski ( 1961 ) odnotował pewien regres - obserwował wpierw pewne obniżenie rezultatów uzyskiwanych w rzucie piłką u dziewcząt i skoki wzwyż u chłopców, a później ( R. Trześniowski, 1981 ) również w gibkości u obu płci i w sile u chłopców

- Maciej Demel i Stefan Pilicz ( 1966 ), badając młodzież akademicką, stwierdzili regres sprawności w próbie rzutu granatem u mężczyzn i kobiet oraz wyłącznie u kobiet w biegu na 100 m

- Zofia Bocheńska ( 1972 ) notowała u starszej młodzieży słabsze rezultaty w skoku w dal i w rzucie dyskiem

- Ludwik Denisiuk ( 1975 ) - obserwował w latach 1963-1973 wydatny regres u młodzieży warszawskiej w przyjętej próbie wytrzymałości

- Joachim Raczek ( 1986 ) - notował duży regres w wydolności fizjologicznej oraz wytrzymałości biegowej

- Jan Szopa i J. Rutka ( 1984 ) stwierdzili istotne obniżenie wyników w zakresie siły, szybkości biegowej i skoczności dziewcząt

- Zdzisław Chromiński ( 1981 ) notował stagnację u chłopców w szybkości ocenianej czasem biegu na 60 m

- do tego z konieczności skróconego rejestru można by jeszcze dołączyć badania współczesnych dzieci przedszkolnych, przedszkolnych których stwierdzono regres na przestrzeni ostatnich lat szybkości, siły i mocy ( Jadwiga Kopczyska - sikorka, Bożena Sekita 1986 )

6. Omów wyniki eksperymetrów prowadzonych nad zjawiskiem wpływu ruchu na organizm

- Wiesław Romanowski i Andrzej Eberhard ( 1972 ) pisali w pracy profilaktyczne znaczenie zwiększonej aktywności ruchowej człowieka - „ zwiększona aktywność ruchowa może spowodować zwiększoną odporność, pełniejszą równowagę neurohormonalną i ów stan wewnętrznej siły będącej wyrazem zrównoważonej funkcji psychonerwowych ”

- niezbędne staje się zatem zahartowanie ustroju wobec działania czynników naturalnych, stworzenie „ rezerwy sił ” i poszerzenie przedziału tolerancji ustroju, jako swoistej warstwy ochronnej przed niekorzystnym oddziaływaniem otoczenia oraz zbyt szybkimi objawami pojawiającego się zmęczenia i znużenia

- źródłem podstawowych informacji o wpływie aktywności ruchowej na rozwijający się organizm są dane bezpośrednie, pochodzące z obserwacji osób o krańcowo zredukowanym ruchu i unieruchomionych ( paraliż, złamanie kości itp. ) oraz spostrzeganie związków między asymetrycznymi funkcjami a budową kończyn

- D. F. Czerbotarew i wsp. - badania 22 osób w starszym wieku - bez dolegliwości - leżały w łóżku, z absolutnym zakazem wstawania - po 2-3 dniach - skargi; po 6 dniach byli chorzy. Wystąpiły u nich bóle mięśni, zadyszka, zawroty głowy, omdlenia - stan ten ustąpił po 1-2 tyg względnej normalnej aktywności - przyczyna: osłabienie wentylacji płuc, pogorszenie pracy serca, pobudzenie kory nadnercza, w bad. laborat. stwierdzono wzrost niedotlenionych produktów i azotu pozabiałkowego we krwi i moczu ( wg. K. Wiśniewska - Roszkowska, 1975 )

- A. G. Panowa, W.S. Łobozina i A. A. Michajlekę - bad. na 22 w pełni sił i zdrowych osobnikach - przebywali w łóżku 70-100 dni - objawy jak u w/w, ponadto zmienny nastrój, rozdrażnienie i wybuchy złości oraz postawę niechęci do personelu. Do najpoważniejszych skutków hipokinezji należały też zaburzenia snu i zespół objawów neurologicznych

( K. Jankowski, 1975 )

- poddani eksperymentom osobnicy w istocie pozbawieni byli nie tylko ruchu, ale i wybitnie zubożona pozostała u nich stymulacja wynikająca z normalnie pełnionych ról społecznych

- eksperymentowanie na organizmie ludzkim w większości przypadków jest niemożliwe - duża część obserwacji pochodzi z doświadczeń prowadzonych na szczurach - m. in. w Instytucie Gerontologii w Sofii - u szczurów w warunkach ograniczonej aktywności wystąpiły starcze zmiany metabolizmu, zjawisko zwolnionego gojenia się ran oraz osteoporoza. Natomiast Natomiast u szczurów trenowanych fizycznie wystąpiły wszystkie objawy biologicznego odmłodzenia

7. Wymień konsekwencje zjawiska hipo - i hiperdynamii

- przytaczając za H. Szwarc. ( 1978 ) ogólne ustalenia, wynikające z wielkiej liczby badań prowadzonych nad skutkami ograniczonej aktywności ruchowej, hipokinezja ( inaczej: hipodynamia ) prowadzi do:

1) atrofii mięśni ( zmniejszenie siły mięśniowej ),

2) atrofii tkanek i narządów ( zmniejszenie objętości serca ),

3) osteoporozy ( łamliwości kości ),

4) obniżenia przemiany materii ( upośledzenia biosyntezy białek mięśniowych ),

5) zwiększenia wydalania wapnia, fosforu, potasu, sodu, azotu i ujemnego bilansu wapniowego,

6) zmiany objętości płynów ustrojowych ( zmniejszenie objętości krwi krążącej i ogólnej ilości hemoglobiny, zmniejszenie objętości płynu pozakomórkowego oraz odwodnienie komórkowe ),

7) zmniejszenia odporności swoistej i odporności nieswoistej ustroju,

8) spadku wydolności fizycznej ( zmniejszenie maksymalnej wentylacji płuc, zmniejszenie pojemności życiowej płuc ),

9) wzrost częstości skurczów serca w spoczynku i po wysiłku ( zmniejszenie objętości wyrzutowej serca, zmniejszenie pojemności minutowej serca w spoczynku i w czasie wysiłku, przedłużenie czasu restytucji i procesów odnowy )

- równie niebezpieczne, jak niedostateczne obciążenie wysiłkiem, jest zjawisko odwrotne - przeciążenie mięśniowego, czyli tzw. hiperkinezji ( inaczej: hiperdynamii )

- istnieją podstawy do obaw, że nadmierne lub zbyt jednostronne obciążenie organizmu w okresie jego wzrastania może prowadzić do nieharmonijnego rozwoju ciała, powstania wad postawy, a następnie nawet kalectwa

- u dzieci wiejskich, zaangażowanych w pracę w gospodarstwie i pokonujących sporo kilometrów w drodze do szkoły, odmiennie kształtują się proporcje między szerokością barków i bioder, inaczej formuje się klatka piersiowa, nachylenie mostka, ustawienie kolan ( częściej szpotawe ), wysklepienie stopy itp. - typ ruchu ma wpływ na wytworzenie sylwetki stosunkowo niskiej i krępej - tzw. „ sylwetka dziecka chłopskiego ”

- spośród innych skutków zbyt intensywnych treningów obserwowano obniżenie wydzielania androgenów i glikokortykoidów przez nadnercza oraz zmniejszenie aktywności niektórych enzymów

- hiperdynamia prowadzi do wyraźnego obniżenia odporności ustroju i tym samym przyczynia się do łatwego zapadania na różne schorzenia, a zwłaszcza choroby infekcyjne

- w sporcie wyczynowym - często dochodzi do stosowania zbyt uciążliwego treningu - zjawisko tzw. przetrenowania - objawy subiektywne to: pogorszenie samopoczucia, ogólne rozdrażnienie, stany apatii, bezsenność, osłabienie apetytu; objawy obiektywne to: zaniżona sprawność i wydolność fizyczna, wydłużenie czasu reakcji, spadku ciężaru ciała, zaburzenia w pracy serca itp.

- przyczyny występowania stanu przeciążenia i przetrenowania można doszukiwać się również w czasowo obniżonej wydolności ustroju, wynikającej np. z ubogiego w białka i witaminy odżywiania się czy za wczesnego podjęcia ćwiczeń po pozornie nawet błahych schorzeniach

3. OPTYMALNY POZIOM AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ

8. Scharakteryzuj poglądy na zjawisko wielkości skutecznych z fizjologicznego punktu widzenia obciążeń w lekcji WF

- niepożądane dla organizmu skutki hipo - i hiperkinezji wskazują na potrzebę poszukiwania optymalnej dawki ruchu

- nadmierny ucisk ( pow. 37 g/mm² ) działający za pośrednictwem układu krążenia, jak i zbyt mały ( poniżej 7 g/mm² ) hamują wzrost nasady chrząstkowej ( M. Giser i J. Truta )

- w pełni stymuluje rozwój naprzemienny ucisk w granicach wyznaczonych przez te wartości

- siła mięsni narasta wówczas, gdy obciążenie powoduje co najmniej 0,3 - 0,7 maksymalnego napięcia mięśni

- zgodnie z zaleceniem Światowej Organizacji Zdrowia ( WHO ), każdy dorosły mężczyzna dla utrzymania zdrowia i minimum kondycji fizycznej winien codziennie rześkim krokiem spacerować przez 11/2 godziny, zaś kobieta przez 1 godzinę

- w Polsce Z Cedrowski lansował jako optymalny z punktu widzenia zdrowia i kondycji fizycznej osób dorosłych model treningu zasadę 3 x 30 x 130 ( należy ćwiczyć 3 x w tyg, po 30 min z intensywnością wywołującą około 130 uderzeń na minutę

- z punktu widzenia potrzeb rozwojowych i właściwości fizjologicznych dziecka zasadną wydaje się formuła 5 x 20 x 140 - ćwiczenia winny być wykonywane 5 x w tyg, przez 20 min i z intensywnością ok. 140 uderzeń serca na minutę

- Stanisław Kozłowski sugeruje, że wysiłki mające usprawniać czynność narządów odpowiedzialnych za transport tlenu winny powodować przyspieszenie tętna do poziomu 130-150 uderzeń na minutę

- J. G. Wells i wsp. Podają klasyfikację obciążeń w zależności od częstości tętna podczas pracy - za wysiłek lekki uznają taki, który powoduje tętno do 120/min, wysiłek ciężki powoduje przyspieszenie tętna od 120 do 160/min, a wysiłek bardzo ciężki wyzwala tętno powyżej 160/min ( wg L. Namysłowski, 1973 )

- M. Prasilova ( 1972 ) za korzystny dla organizmu uznaje wysiłek, który podczas części głównej zajęć WF powoduje wzrost tętna w granicach 140-160/min, a z fizjologicznego stanowiska pożyteczne są nawet wysiłki dające tętno ok. 180/min

- badania prowadzone przez J. Raczka ( 1986 ) wykazały, że wymagania wysiłkowe stawiane na typowej lekcji WF w większości są zdecydowanie zbyt niskie i nie sięgają progu skutecznego oddziaływania fizjologicznego

- on też przyjmuje, że skuteczna intensywność obciążeń winna mieścić się w granicach 90% aktualnie najlepszego wyniku uzyskanego przez dziecko w odpowiednim sprawdzianie. Zaś czas trwania tych obciążeń winien mieścić się w granicach 12 - 15 min

- u każdego człowieka ruchliwość podlega określonej ewolucji - zależna jest ona od warunków życia i pracy, osobistych doświadczeń i wrażliwości na podniety, nabytych upodobań i nawyków, stanu odżywiania itp.

- Zygmunt Gilewicz zalecał, aby zjawisku obniżania się ruchliwości przeciwstawiać mocno utrwalone nawyki i zamiłowania ruchowe, porywające wzory społeczne oraz w ogóle uczulić na bodźce mogące wyzwalać aktywność ruchową i świadomość potrzeby czynu

- tylko ruchliwy tryb życia pozwala opóźnić regresywne zmiany w ustroju oraz przedłużyć okres pełnej zdolności do pracy i wysiłku

4. AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA A SZCZEGÓLNE POTRZEBY WF

9. Jaka była istota biologizmu, formalizmu i utylitaryzmu dydaktycznego oraz co oznacza materializm funkcjonalny w WF?

- wychowawca fizyczny interesuje się również tymi konsekwencjami podejmowanych działań, które dotyczą zmian wyrażających się poprzez zewnętrzne efekty, zgodnie z wcześniej przyjętą klasyfikacją, w zakresie: a ) postawy i budowy ciała, b ) zdolności ( cech ) motorycznych, c ) umiejętności ruchowych, d ) sfery psychicznej

- zagadnienie postawy ciała bywa analizowane głównie w aspekcie patologii i subpatologii przez ortopedów, bywa też analizowane w różnych ujęciach biomechanicznych, poszukuje się związków z ogólnym typem budowy ciała

- charakteryzując znaczenie prawidłowej postawy ciała Ryszard Przewęda ( 1973 ) zwracał uwagę na następujące elementy: 1 - jest ona czynnikiem decydującym o stabilności wyprostowanej pozycji ciała człowieka, opierającego się jedynie na wielkich płaszczyznach dwóch stóp, 2 - jest warunkiem ekonomicznego wydatkowania energii ustroju dla zrównoważenia pozycji ciała, 3 - wpływa na właściwe ułożenie narządów wewnętrznych i ich funkcje

- wywieranie poprzez ćwiczenia ruchowe wpływu na efektywne zachowanie motoryczne zajmujące swój wyraz w określonych zdolnościach ( cechach ) motorycznych oraz w konkretnych już umiejętnościach ruchowych

- biologizmem dydaktycznym na gruncie wychowania fizycznego - osiągnęło swój rozkwit w tzw. szwedzkim systemie gimnastycznym - jego twórcy nawiązywali do współczesnego im etapu rozwoju nauk biologicznych i uważali, że nie powinno być stosowane żadne ćwiczenie, którego w świetle wiedzy naukowej ( głównie fizjologii ) uzasadnić bezpośrednio nie można

- formalizm dydaktyczny - zwolennicy tego kierunku wskazywali na wiodącą role tych dyspozycji motorycznych w procesie doskonalenia sprawności fizycznej, a tę ostatnia traktowali jako główny cel wychowania fizycznego

- kolejny kierunek to utylitaryzm dydaktyczny - położył on nacisk na praktyczne znaczenie działalności podejmowanej przez wychowanków - pożyteczne miałoby być tylko to, co jest przydatne w działaniu

- jeśli teoria WF maiłaby dzisiaj przyjąć jakąś nowa teorię kształcenia, to winna to być teoria zbieżna ze współczesnymi kierunkami w zakresie wykształcenia ogólnego - materializm funkcjonalny - teorię tę na gruncie WF można sprowadzić do zalecenia, aby harmonijnie łączyć kształcenie predyspozycji biologicznych z rozwojem zdolności motorycznych oraz z wyuczaniem życiowo przydatnych i twórczo w procesie samokształcenia rozwijanych umiejętności ruchowych

IX. CZYNNIKI NATURALNE ( BIOGEOGRAFICZNE ) JAKO PODSTAWOWE ELEMENTY W PROCESIE WF

1. Jakie jest miejsce czynników naturalnych ( biogeograficznych ) w procesie wychowania i kształcenia fizycznego ?

- na stan równowagi wewnątrzustrojowej i kierunki rozwoju człowieka wywierają wpływ rozliczne działające nań bodźce

- zestroje bodźców płynące ze strony społecznego i fizycznego środowiska człowieka, działające systematycznie i wywołujące przez to mniej lub bardziej nieprzemijające zmiany w dynamice procesów psychiczno - ustrojowych oraz kierunkach aktywności jednostki nazywamy czynnikami

- znajomość znaczenia poszczególnych rodzajów czynników oraz wychowawczych i kształcących korzyści, jakie one przynosić posiada doniosłe znaczenie dla teorii i praktyki WF

2. Scharakteryzuj pojęcie czynników WF i ogólnie usystematyzuj czynniki społeczne oraz czynniki naturalne. Pojęcie środków WF

- Z. Gilewicz ( 1964 ) dostrzegał potrzebę odrębnego traktowania czynników fizycznych

( stojących w bezpośrednim stosunku do fizjologicznych funkcji ustroju ) i społecznych

( działają przez świat wyobrażeń, pojęć, idei i wzorów )

- takie elementy jak: poziom świadomości potrzeb dziecka przez rodziców, różnorodne osobowe wzory społeczne, umiejętności pedagogiczne wychowawców, a dalej przeżycia psychiczne, tradycje i obyczaje kultywowane w danym środowisku stanowią o społecznych zewnętrznych mechanizmach regulacji stosunków człowieka z otaczającym go światem

- równocześnie w związku z lansowaniem w ostatnich latach nowych koncepcji teleologicznych ( ideowych ) w postaci intencjonalnego WF nie maleje rola i potrzeba znajomości oraz odpowiedniego doboru czynników naturalnych ( biogeograficznych )

- Z. Gilewicz ( 1964 ) w rozważaniach szczegółowych konsekwentnie zwracał uwagę na rolę czynników: mechanicznych, termicznych, świetlnych, chemicznych itp.

- na te czynniki - pisał - ustrój ludzki, jest najbardziej wrażliwy, potęgując znaczenie swoich obronnych i przystosowawczych funkcji

- WF jest związane w pierwszej kolejności z oddziaływaniem na psychikę ludzką, a więc za proces na wskroś społecznej natury

- nie oznacza to, aby aktywność fizyczna, i w ogóle czynniki fizyczne, przestały pełnić istotną rolę wśród czynników WF

- czynniki naturalne ( biogeograficzne ) wyłamują się z ogólnej teorii pedagogicznej

- pełna znajomość przez wychowawców fizycznych właśnie czynników naturalnego oddziaływania może w dalszym efekcie przyczynić się do właściwego kształtowania tych wartości, jakie w WF przyjeliśmy za najważniejsze, a więc ideałów, przekonań, upodobań i zamiłowań w zakresie dbałości o ciało i własne zdrowie

- pełne opracowanie teorii i metodyki stosowania czynników naturalnych w procesie WF jest wciąż jeszcze sprawą niedocenianą

- czynniki w procesie wychowawczym mogą być użyte dzięki odwołaniu się do tego co stanowi odpowiadające im specjalne źródła i nośniki, czyli - do środków

- przez środki WF rozumiemy te elementy, które ułatwiają, a nawet wręcz umożliwiają racjonalne użycie właściwych czynników dla wywarcia pożądanych, z góry założonych wpływów

- i tak oddziałujemy na ustrój wychowanka odpowiednim czynnikiem, np. aktywnością fizyczną za pośrednictwem przynależnych jej środków czyli ćwiczeń ruchowych, albo np. działamy energią promieniowania dzięki korzystaniu z kąpieli słonecznych

- w profilaktyce wielu chorób nasila się powaga zagadnienia zwiększenia odporności i sprawności mechanizmów adaptacyjnych ustroju i poprzez odpowiednio dobrane i umiejętnie dawkowane czynniki naturalne, które niosą za sobą słońce, powietrze, zróżnicowanie terenu

• Na czym polega mechanizm tworzenia reakcji przystosowawczej oraz co to jest odczyn progowy, wartość progowa, odczyn ogólny ?

- działające na receptory bodźce wywołują depolaryzację, czyli zmianę aktywności elektrycznej w obrębie zakończeń włókien nerwowych

- dalece zakłócony stan równowagi wewnątrzustrojowej zmusza organizm do wytworzenia odpowiedniej reakcji przystosowawczej ze strony poszczególnych narządów

- odbiorcza sfera naszego układu nerwowego przekształca pierwotne działanie różnych rodzajów energii w odpowiednie wrażenie dotyku, zmiennej temperatury, zapachu, smaku itp.

- ujemny bądź dodatni wpływ, jaki poszczególne bodźce naturalne wywierają na ustrój, jest zależny od ilości energii, czasu jej działania oraz właściwości tkanki i stopnia wrażliwości

- wiele zatem zależy od stanu uprzedniego wyćwiczenia i przygotowania mechanizmów przystosowawczych

- działanie na ustrój bodźców zawsze powoduje nie tylko zmiany w krwioobiegu, ale i zasadniczo wpływa na rozmieszczenie krwi w poszczególnych narządach - tarcie, uderzenie, działanie ciepła - odczyn w postaci rumienia i przekrwienia

- najniższy dający się stwierdzić odczyn tkanki nazywamy odczynem progowym - wraz ze zwiększeniem natężenia i czasu działania bodźców odczyn będzie się stopniowo nasilał, a jego wielkość zależeć będzie od wrażliwości na daną postać energii

- po przekroczeniu tzw. wartości progowej - miara barku możliwości dalszego przystosowania się do bodźca fizycznego, następuje uszkodzenie tkanki - powstały odczyn będzie nosił miano odczynu nieodwracalnego i jest on przeciwieństwem odczynu odwracalnego - ten ostatni po pewnym czasie w pełni ustępuje

- odczyn może występować nie tylko lokalnie w miejscu zadziałania energii, ale również w postaci ogólnej reakcji ustroju

- z odczynem ogólnym mamy do czynienia np. w przypadku podniesienia ogólnej ciepłoty ciała, mimo wyłącznie miejscowego działania bodźców

- rodzaj odczynu w decydującej mierze jest zależny od stanu czynnościowego tkanki i normalnie dale się z góry przewidzieć

- w doborze i dawkowaniu poszczególnych rodzajów energii zawsze obowiązuje zachowanie umiaru i rozwagi

- charakter odczynu skóry jest w istotnej mierze zależny od działania poprzednią postacią energii - jeżeli uprzednio nastąpiło ogrzanie skóry promieniami podczerwonymi powstaje nadwrażliwość na promienie nadfioletowe - i odwrotnie

- wielki obszar pierwotnej recepcji kompleksowo działających na rozwój człowieka czynników stanowi skóra - z niej płyną do CUN sygnały, które niosą informację o naszych przeżyciach zmysłowych

- skóra posiada niezwykle bogatą sieć naczyń i odgrywa poważną rolę w procesach termoregulacji ustroju - decydujące znaczenie posiada tu obecność w niej całego aparatu wydzielniczego gruczołów potowych

4. Pojęcie „ mocnego typu biologicznego ” oraz hartowania wg. Z. Gilewicza. Warunki prawidłowego przebiegu procesu hartowania

- jednym z ważnych celów WF jest uodpornienie człowieka na działanie bodźców ze środowiska zewnętrznego oraz umiejętne wykorzystanie tych bodźców dla sprawnego przystosowania do życia i aktywnego w nim działania

- zadaniem WF staje się regulacja procesów wewnątrzustrojowych

- Z. Gilewicz ( 1964 ) głosił potrzebę wytworzenia „ mocnego typu biologicznego ” - osobnika o szerokiej tolerancji ustroju na skomplikowane warunki bytu i szybkie zmiany otoczenia

- taki zahartowany osobnik charakteryzuje się nie tylko większą odpornością na różne choroby, wyższą zdolnością do pracy oraz lepszymi morfologicznym i czynnościowymi cechami ustroju - staje się bardziej ufny we własne możliwości i potrafi użytkować swoją energię na cele życiowo najbardziej ważne

- hartowanie pojmowano jako proces przystosowania ustroju do znoszenia nie tylko ciepła lub zimna, czy nadmiernego promieniowania słonecznego

- hartowanie rozumiano jako uodpornienie na wszelkie wpływy atmosferyczne, łatwość przeżywania następstw podrażnień skóry, wytrzymałość na niewygody, pragnienie, głód, umiejętność przeciwstawiania się zmęczeniu wywołanemu wysiłkiem fizycznym itd.

- niezależnie od działającego na ustrój czynnika, do podstawowych warunków prawidłowego przebiegu procesu hartowania należą:

a ) stopniowanie,

b ) systematyczność,

c ) różnorodność bodźców

- należy sobie uzmysłowić niebezpieczeństwo jakie tkwi w następstwach wąskiego zapatrzenia się przez wychowawców fizycznych w sam układ ruchowy i dostrzegania jedynego godnego uwagi środka WF w ćwiczeniach ruchowych

- błędy wynikające z nieuwzględnienia pełnego zasobu możliwych do wykorzystania naturalnych czynników otoczenia - odbija się na zdrowiu i rozwoju fizycznym wychowanków

1. CZYNNIKI TERMICZNE

5. Rola czynników termicznych oraz wykorzystanie wysokiej i niskiej temperatury w procesie WF

- jednym z bardziej istotnych bodźców dla ustroju jest przekazywanie drogą przewodzenia, przenoszenia i promieniowania energia cieplna

- przenoszenie energii cieplnej z jednego ciała do drugiego nazywamy wymianą ciepła

- zasadniczym środowiskiem naturalnym bodźców termicznych jest powietrze i woda

- przez znajdujące się w skórze receptory zimna i ciepła, wysyłane są do CUN impulsy informujące o stanie cieplnym otoczenia

- ustrój ludzki posiada zdolność utrzymania stałej temperatury - decyduje o przebiegu zasadniczych czynności ustrojowych

- za termoregulację odpowiedzialny jest zespół mechanizmów fizjologicznych i fizycznych, których rola polega na wytworzeniu oraz oddawaniu ciepła przez organizm otoczeniu ( H. Kociuba - Uściłko, B. Kruk, 1999 )

- oddawanie ciepła zależy od stosunku powierzchni ciała do jego objętości - dlatego gorsze warunki posiadają osobnicy o bardziej korpulentnej budowie ciała

- istotna rolę odgrywają warunki parowania - zależą od stopnia przesycenia powietrza parą wodną - im bardziej suche tym korzystniej

- wychowawcę fizycznego interesować będą tu jednak głównie możliwości wykorzystania przystosowawczych i rozwojowych walorów tej energii

- w wyniku działania energii cieplnej w miejscu jej dopływu następuje odczyn polegający na rozszerzeniu naczyń krwionośnych i limfatycznych

- dostarczanie dużej ilości ciepła, przy barku możliwości jej oddania wywołuje odczyn ogólny ustroju - cecha charakterystyczna - znaczne podniesienie temperatury ciała, czyli tzw. przegrzanie

- w tym stanie włącza się mechanizm termoregulacji, który powoduje znaczne wydzielanie potu ( do 2 litrów przy wysokiej temp. wykonując pracę fizyczną ) - może zaburzać gospodarkę wodną i mineralną ustroju - należy pamiętać aby ćwiczącym podawać napoje mineralizowane lub przegotowaną wodę z mała zawartością soli kuchennej

- bodźce cieplne szeroko wykorzystuje się w fizykoterapii i balneoterapii ( B. Ryżyńska, 1968 )

- źle stosowane i niewłaściwie dozowane ciepło prowadzić może do zapaści naczyniowej, bolesnych kurczów mięśni, objawów ogólnego wyczerpania i udaru cieplnego

- przegrzanie ustroju w znacznym stopniu upośledza wszelką aktywność fizyczną i umysłową

Działanie na ustrój niskiej temperatury - pierwszym objawem oziębienia jest zwężenie obwodowych naczyń oraz zaróżowienie skóry

- przed nadmiernym ochłodzeniem chroni - wzmożona przemiana materii oraz dodatkowe skurcze mięśni szkieletowych ( tzw. drżenie z zimna )

- gdy obniżenie temp. znaczne - zaburzenia w rytmie oddechowym, zbielenie skóry i objawy zastoju żylnego - dalsza konsekwencja to odmrożenie

- wyjątkowej troski wymagają odsłonięte części ciała - nos, twarz, uszy, narażone są też stopy ( ciasne, utrudniające krążenie krwi obuwie )

- stosunkowo łagodne, ale systematyczne oziębianie ustroju z reguły prowadzi do różnorodnych dolegliwości: nieżyt dróg oddechowych, dróg moczowo - płciowych i błon śluzowych, może być powodem schorzeń reumatycznych czy nawet porażeń

- na sprawność mechanizmów termoregulacji nauczyciel WF winien wywierać dwukierunkowy wpływ przez świadomy dobór zróżnicowanych bodźców termicznych

- hartowanie na powietrzu musi być prowadzone systematycznie i stopniowo

- do najbardziej niebezpiecznych momentów należy nagła zmiana temperatury przy gwałtownym opuszczeniu silnie ogrzanego pomieszczenia

- duże znaczenia ma też ubiór

- znacząca rolę mogą odgrywać również zabiegi wodne - woda jest doskonałym przewodnikiem ciepła

- należy pamiętać o ostrożności w stosunku do osób osłabionych, pobudliwych nerwowo, z niedomogami serca i nerek oraz chorych na reumatyzm i gruźlicę

- wychowawcę fizycznego zapewne interesować powinno również i to, że krótkotrwałe całkowite kąpiele zimne wzmagają napięcie, wydajność i siłę mięśni poprzecznie prążkowanych

- wszelkie zabiegi wodne są doskonałym środkiem hartującym, który ma znaczenie uodporniające i chroniące ustrój przed różnymi chorobami

- stosowanie chłodnych kąpieli wodnych ( 15-30⁰C ) oddziaływuje ponadto na przyrost białych i czerwonych krwinek, zwiększa zawartość hemoglobiny, wzmaga czynność nerek i wydalanie moczu, wpływa na wzrost poziomu cukru we krwi oraz zwiększa wydzielanie soków żołądkowych

2. PROMIENIOWANIE SŁONECZNE

6. Promieniowanie słoneczne jako czynnik w WF. Rola promieniowania podczerwonego i nadfioletowego dla procesów rozwoju i zdrowia człowieka ( tworzenie witaminy D, wartości bakteriobójcze ). Higiena i niebezpieczeństwa korzystania z zabiegów słonecznych

- drogocennym źródłem naturalnych bodźców rozwojowych dla ustroju jest słońce

* jego promieniowanie korzystnie oddziaływuje na obustronną regulację przemiany materii, zwiększa odporność na zakażenia, działa przeciwkrzywiczo, pobudza czynności krwiotwórcze poprzez zwiększenie liczby erytrocytów i hemoglobiny, obniża podwyższone ciśnienie krwi, wywiera pobudzający wpływ na wydzielanie tarczycy, przysadki, nadnerczy, jajników i jąder

* energia słoneczna posiada znaczenie w leczeniu, czyli tzw. helioterapii

- na promieniowanie słoneczne składa się w 59-65 % niewidzialne promieniowanie podczerwone, w 33-40 % promieniowanie widzialne i w 1-2 % niewidzialne promieniowanie nadfioletowe

Promieniowanie podczerwone - jest umiejscowione w widmie promieniowania elektromagnetycznego między widzialnym obszarem czerwieni, a krótkimi falami radiowymi

• w leczeniu stosuje się fale do 770 A ( angstrem ) do 15000 A

• źródłem tego promieniowania mogą być wszelkie ciała ogrzane - największe to słońce

• działanie na ustrój promieni podczerwonych pozostaje wyłącznie ciepłolecznicze

• wywołany przez promieniowanie podczerwone rumień cieplny charakteryzuje się stopniowym powiększeniem, już w trakcie naświetlania i stosunkowo szybkim zanikiem po zakończeniu ekspozycji - zaczerwienienie skóry ma postać nierównomierną i plamistą

Promieniowanie nadfioletowe - w widmie promieniowania elektromagnetycznego znajdują się one między obszarem fioletu widma widzialnego, a tzw. miękkimi promieniami rentgenowskimi - długości fali od 2000 do 4000 A

• zdolne są wywoływać w ustroju szereg, tylko sobie właściwych, odczynów oraz skutków chemicznych i biologicznych

• działanie nimi na ustrój powoduje specyficzna odpowiedź w postaci odczynu skóry zwaną rumieniem fotochemicznym - jego mechanizm powstania jest ściśle związany z denaturacją warstwy kolczastej naskórka oraz wytworzeniem się tzw. ciał H ( histaminopodobne ) wykazujące właściwości rozszerzania i zwiększania naczyń włosowatych skóry właściwej - równocześnie zaczerwienienie skóry z jej swędzeniem

• pierwsze objawy rumienia pojawiają się po trwającym 1-6 godzin okresie utajenia, po czym w 6-24 godzin od ekspozycji następuje okres narastania rumienia, a w końcu po okresie trwającym do kilku dni rumień ustępuje, pozostawiając ślady w postaci opalenizny

• do cech charakterystycznych należy też dość jednolity jego wygląd ( nie palmisty) oraz ścisłe ograniczenie powierzchni do miejsc poddanych naświetlaniu

• wyjatkowe znaczenie posiadają tu karnacja skóry oraz wiek osoby poddanej ekspozycji

• bardziej wrażliwi na działanie promieni nadfioletowych są blondyni i rudzi niż bruneci, a także dzieci aniżeli osoby dorosłe czy starsze

• efektem wytworzenia się rumienia staje się zgrubienie i łuszczenie naskórka oraz brunatnienie skóry w wyniku gromadzenia się pigmentu

• skóra przybiera barwę ciemnobrązową nie w wyniku tworzenia się nowego pigmentu, lecz w efekcie przetwarzania tzw. melatoniny, ubogiej w tlen i jasnej, w malaninę bogatą w tlen i ciemną

- cennym następstwem działania promieni nadfioletowych ( o długości fali poniżej 3200 A ) jest zdolność do nieznacznej zmiany struktury cząsteczek związków zwanych prowitaminami D i wytwarzanie witaminy D

• witamina ta wykazuje właściwości zapobiegania i leczenia krzywicy

• zespół kliniczny zwany krzywicą powstaje w wyniku słabego wchłaniania wapnia w przewodzie pokarmowym oraz nadmiernego wydalania fosforu przez nerki - gorsza mineralizacja kości i ich zmiękczenie

• w efekcie tych zmian powstają liczne i poważne zniekształcenia w układzie statyczno - ruchowym na postaci: koślawych kolan, pałąkowatych goleni, skrzywień bocznych kręgosłupa oraz zniekształceń klatki piersiowej

• również wpływa niekorzystnie na rozwój zębów i sprzyja powstaniu próchnicy

• zwykła zawartość witaminy D w pokarmach jest niewystarczająca, korzystanie z dobroczynnych wpływów promieniowania słonecznego staje się w większości przypadków czynnikiem wysoce współdecydującym o prawidłowościach rozwojowych ustroju

- promienie nadfioletowe wykazują też skuteczne właściwości bakteriobójcze, które wykorzystuje się przy wyjaławianiu narzędzi, wody i niektórych pomieszczeń

* w warunkach sztucznych używa się specjalistycznych lamp emitujących silnie promieniowanie nadfioletowe

* drobnoustroje wrażliwe na ten rodzaj promieniowania - pałeczki okrężnicy, duru brzusznego, gronkowce, prątki gruźlicy

Promieniowanie widzialne - charakteryzuje się długością fali od 4000 do 7500 A

* na wielkość jego składa się promieniowanie pochodzące od słońca oraz światło rozproszone

* zwracanie uwagi na właściwe nasłonecznienie jest ważne przy projektowaniu i lokalizacji obiektów sportowych - zapewnienie należytej oceny wzrokowej i ochrona oczu przed szkodliwymi olśnieniami i rażeniami promieniami słonecznymi - np. uszkodzenie wzroku u narciarzy biegowych w skutek stałej wysokiej luminacji śniegu

- w zależności od długości fali światło wywołuje różne wrażenia barw - pobudzający wpływ na sferę psychiczną barwy czerwonej oraz uspokajające właściwości barwy niebieskiej

- Zaleca się nawet niekiedy, aby w jesieni i zimie poddawać sportowców naświetlaniom promieniami nadfioletowymi wytwarzanymi sztucznie

- natężenie promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni ziemi zależy od wielu czynników:

* kąt padania promieni na ziemię - im bardziej ukośny tym przenika przez grubsze warstwy

- tym samym w miesiącach zimowych ilość docierającego promieniowania nadfioletowego jest 6 razy mniejsza niż w czerwcu

* pora dnia - niewielkie nasilenie w godzinach rannych - szczyt w czasie położenia słońca w zenicie i ponownie maleje w godzinach popołudniowych

* położenie nad poziomem morza

- należy przestrzec przed zbyt intensywnym naświetlaniem promieniami słonecznymi

- po przekroczeniu progu tolerancji tkanek zaczynają występować kolejne objawy oparzenia - najpierw silny stan zapalny skóry połączony z obrzękiem i nacieczeniami - następnie pęcherzy ( oparzenie II stopnia ) - w końcu do martwicy tkanek skóry ( oparzenie III stopnia )

- przedawkowanie wywołuje niekorzystne odczyny miejscowe, ale może powodować niebezpieczne odczyny całego ustroju w postaci ogólnego rozbicia, bólu głowy i gorączki

- czas naświetlania winien być zawsze uzależniony od ogólnego stanu zdrowia i wieku oraz takich cech osobniczych , jak karnacja skóry

- w zasadzie nie zaleca się specjalnego opalania dla dzieci do 12 roku życia oraz w ogóle w okresie szczytowej ekspozycji słońca, tj. między godziną 11 a 15. Długotrwałe, silne i powtarzane opalanie się grozi nowotworami skóry, a w łagodniejszych przypadkach jej tzw. przedwczesnym fotostarzeniu się

- należy pamiętać o nakryciu głowy, ochronie oczu, pokryciu skóry specjalnymi kremami, każdą kąpiel słoneczną kończyć zimnym natryskiem

- wyraźnymi przeciwwskazaniami do stosowania promienie słonecznych są również: gruźlica płuc, niewydolność krążenia, stany nowotworowe, nadczynność tarczycy, stany zapalne wysiękowe skóry, nadpobudliwość układu nerwowego oraz zaawansowana miażdżyca

3. CZYNNIKI MECHANICZNE JAKO ELEMENTY NATURALNEGO ODDZIAŁYWANIA

7. Czynniki mechaniczne i umiejętne ich wykorzystanie dla poprawy samopoczucia i zdrowia

- to, co odczuwamy w postaci dotyku, tarcia, ucisku, gładzenia, drapania, uderzenia itp. jest powodowane działaniem czynników mechanicznych

- siłom zewnętrznym towarzyszy tu mechaniczne podrażnienie, a niekiedy nawet uszkodzenie tkanek ciała

- skóra reaguje na wszystkie przeżycia sensoryczne wywołane działaniem bodźców mechanicznych poprzez wytworzenie się lokalnego odczynu w postaci przekrwienia - może to wywołać zbyt ciasne obuwie, niewygodne ubranie, działanie strumienia wody lub powietrza, nacieranie ciała wodą lub ręcznikiem oraz stosowanie masażu

- reakcja naczyniowo - ruchowa skóry zależna jest od siły bodźca i odporności organizmu, a w tym głównie indywidualnej pobudliwości układu nerwowego

- wraz z zwiększonymi zmianami w tkance skórnej współwystępują poważne przemieszczenia w ukrwieniu narządów wewnętrznych ciała

- z negatywnymi skutkami takiego oddziaływania spotykamy się w przypadku różnych urazów, jak: złamanie i zniekształcenie kości, rany itp.

- drastycznym przykładem z zakresu sportu będą głębokie i trwałe zmiany neurologiczne i psychiatryczne u bokserów ( otępienie umysłowe, zmiany charakterologiczne, zburzenia koordynacji ruchów itp. ) spowodowane systematycznymi uderzeniami w głowę - następstwem tego mogą być pęknięcia kości, mięśni lub ścięgien oraz stany zapalne w układzie nerwowym ( J. Moskwa, 1973 )

- poważnym problemem jest zagrożenie hałasem - długotrwałe jego działanie - oprócz uszkodzenia słuchu - powodować może: m.in. obniżenie ciepłoty skóry kończyn, zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi, zawroty i bóle głowy, uczucie ucisku w klatce piersiowej

- czynnikiem szkodliwym jest też wibracja - spowodowana stosowaniem narzędzi pneumatycznych lub narzędzi elektrycznych

* może powodować szereg najcięższych i często nieodwracalnych następstw

* najpoważniejsze dotyczą układu krążenia, kostno - stawowego i układu nerwowego

- umiejętne i racjonalne stosowanie w WF środków, których istotą są bodźce mechaniczne, może mieć równocześnie wpływ na stan samopoczucia psychicznego i hartu ciała

- każdy zdaje sobie sprawę z roli natrysków, regenerujących siły fizyczne i kondycję psychiczną - zyskuje on na walorach hartujących dzięki wpływom ciśnienia uderzającego w ciało strumienia wody, a także ważna jest jego funkcja termiczna i higieniczna

- korzyści uodparniające daje również naprzemienne, w miarę intensywne nacieranie ciała suchym i mokrym ręcznikiem

- w odnowie sił i przywracaniu poczucia sprawności poważne znaczenie odgrywa masaż - powinien znaleźć dalece większe zastosowanie niż wyłącznie do gabinetów odnowy i grup sportowców wyczynowych. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby elementy refleksyjnie stosowanego masażu i automasażu były wykorzystywane również w szkolnym WF

4. CZYNNIKI CHEMICZNE ( ŚRODOWISKA GAZOWEGO )

8. Pojęcie czynników chemicznych w procesie WF. Rola azotu, tlenu, dwutlenku węgla i innych gazów. Metodyka tzw. kąpieli powietrznych i znaczenie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego dla zdrowia i sprawności fizyczne

- wychowawca fizyczny nie może przyjmować lekceważącej postawy również wobec zagadnienia chemicznych oddziaływań ze strony środowiska zewnętrznego

- możliwości swobodnego operowania czynnikami chemicznymi są tu jednak raczej ograniczone, a nawet z reguły dość znikome ( Z. Gilewicz, 1964 )

- na początku należy wymienić znaczenie zmian w chemicznym składzie powietrza, a głównie w jego ciśnieniu i stanie higienicznym

- procentowy skład objętościowy w powietrzu: azot - 78%, tlen - 20,95%, dwutlenek węgla - 0,03%, wodór - 0,0005%, ozon - 0,000008%, a także szereg gazów szlachetnych, jak argon, neon, hel i inne

- główny składnik atmosfery azot jest tzw. gazem nieczynnym, i spełnia funkcję gazu rozcieńczającego tlen

* niekorzystnie działać tu mogą jedynie zmiany ciśnienia cząstkowego azotu - stykają się z tym płetwonurkowie oraz pracujący w kesonach - obserwuje się zaburzenia ruchowe, nadmierną potliwość, zaniki pamięci, halucynacje itp.

- najważniejszym składnikiem atmosfery pozostaje tlen

* swoistym bodźcem dla ustroju jest obniżenie jego ciśnienia cząstkowego, które towarzyszy zwiększeniu wysokości nad poziomem morza

* niedobór tlenu działa tu bodźcowo na układ oddechowy i krwiotwórczy

* pierwszymi objawami hipoksji są: przyspieszenie i pogłębienie oddechu oraz narastanie czynności serca - później następują zmiany w rozmieszczeniu krwi obwodowej, wzmagają się procesy krwiotwórcze w szpiku

* w wyniku głęboko zachodzących przemian w dynamice ustroju dochodzi do zwiększenia liczby czerwonych krwinek z równomiernym przyrostem hemoglobiny, narasta liczba retikulocytów oraz korzystnie zmienia się wskaźnik hematokrytowi ( B. Kamieński, S. Kozłowski, K. Nazar, 1999 )

- z punktu widzenia potrzeby zabezpieczenia prawidłowości rozwoju należy zwrócić uwagę na rolę dwutlenku węgla - spełnia ważną rolę w procesach biologicznych, ponieważ pobudza odruch oddychania - np. w pełnym pomieszczeniu dochodzi do dużego jego stężenia poczynają występować objawy pogorszenia samopoczucia, wyraźnego znużenia i bólów głowy - przeciwdziałać przez otwarcie okien i wietrzenie pomieszczeń

- bodźcowe oddziaływanie na ustrój powietrza wykorzystuje się stosując kąpiele powietrzne - poważne znaczenie fizjologiczne, odgrywa tu skład chemiczny powietrza

* obserwuje się pozytywne zmiany w układzie krążenia i pracy serca, podwyższeniu ulega przemiana materii, pogłębia się oddech i zwiększa wymiana gazowa, korzystne działanie na układ nerwowy, polepsza się sen i wzmaga apetyt

* znajdują dość powszechne zastosowanie w leczeniu gruźlicy płuc, zaburzeniach gruczołów wydzielania wewnętrznego, osłabieniu i wyczerpaniu, otyłości oraz w celach hartowania osób wrażliwych na przeziębienia

* umiarkowane zabiegi - zalecane szczególnie dla słabowitych niemowląt i dzieci z niedokrwistością, krzywicą, gruźlicą węzłów chłonnych i z kilku innymi schorzeniami

- wychowawca fizyczny winien być również uwrażliwiony na niekorzystne oddziaływanie jakie wywierać mogą zawarte w powietrzu zanieczyszczenia o znacznym stężeniu

- według obserwacji prowadzonych przez J. Judę i K. Będzińskiego ( wg B. Kiełczewski,

J. Bogunki, 1972 ) w okręgach o silnie zanieczyszczonym powietrzu atmosferycznym liczba schorzeń wzrasta odpowiednio o 200-250% na krzywicę u dzieci, gruźlicę o 300-500%, pylicę 500-550%, bronchit 300-370%, a wady wzroku u dzieci występują w nasileniu o 400% większym

- zapylenie powietrza może przyczynić się do uszkodzenia śluzówek, występowania egzemy, wyprysków i nadżerek, zakażeń skóry , zakażeń błon śluzowych oczu i jamy ustnej, a także działa toksycznie na drogi oddechowe i płuca

- pył poprzez wpływy pośrednie osłabia działanie promieni słonecznych, zwiększa występowanie mgieł oraz niszczy szatę roślinną

- dla nauczyciela WF płynie szereg wskazań natury higienicznej, a dotyczących jak najdłuższego utrzymania wychowanków na zdrowym powietrzu oraz przestrzeganie aby młodzież nie ćwiczyła w atmosferze zakurzonego boiska szkolnego czy nieczystej sali gimnastycznej

- należy tez uwzględnić specyficzne działanie na ustrój aerozolu morskiego

* w postaci naturalnych inhalacji - wykorzystywany w leczeniu chorób dróg oddechowych

* posiada właściwości przenikania do oskrzeli i oskrzelików, przez co rozluźnia śluz i ułatwia odkrztuszanie

* wdychany z powietrza jod oddziaływuje na błony śluzowe bakteriobójczo, a inny z pierwiastków śladowych sól - reguluje nasilenie procesów osmotycznych

* dla osób zdrowych kąpiele w wodzie morskiej posiadają wyjątkowe znaczenie dla procesów przemiany materii, wywierają silne przekrwienia skóry i posiadają duże walory dla hartowania ustroju ( kąpiele nie dłużej niż 5-15 min )

5. TEREN I KLIMAT

9. Teren i klimat a rozwój i zdrowie człowieka. Klimatoterapia a proces WF. Rola i korzystanie z klimatu nadmorskiego, górskiego i nizinnego

- do czynników WF zalicza się również oddziaływanie na ustrój poprzez dobór terenu oraz czynników klimatycznych o sobie tylko właściwych bodźcach fizycznej i psychicznej natury

- pojęciem terenu obejmujemy zarówno pola, lasy, góry, niziny, przestrzenie wodne, osiedla ludzkie, zakłady pracy, parki jaki i boiska, korty tenisowe, pływalnie itp.

- wychowawcy fizycznemu dobór odpowiedniego terenu pozwala uatrakcyjnić zajęcia, a w większości przypadków wręcz umożliwia mu prowadzenie określonych form działalności ruchowej

- teren pozostaje przy tym źródłem wszechstronnych bodźców o walorach zdrowotnych, higienicznych, sprawnościowych oraz psychicznych

- psychicznych punktu widzenia interesów i potrzeb WF, podobnie jak to czynił Z. Gilewicz

( 1964 ), odróżnić musimy:

1. tereny naturalne ( górskie, nadmorskie, leśne, bagniste, wodne, itd. )

2. tereny przystosowane do ćwiczeń ( boiska, hale i sale do ćwiczeń, pływalnie kryte i otwarte, tory regatowe, place gier i zabaw itp. )

3. tereny zamieszkałe ( zakłady pracy, szkoły, domy mieszkalne, gmachy użyteczności publicznej, ulice, parki, itp. )

- pierwszy z wymienionych rodzajów - teren naturalny posiada sobie tylko właściwe cechy higieniczne i zdrowotne

* może on budzić u uczniów zainteresowania krajoznawcze i rekreacyjne, jak np. wszelkie typy turystyki ( piesza, kolarska, kajakowa, narciarska ), saneczkowanie, atletyka terenowa, marszobiegi

* obcowanie z określonymi terenami sprzyja korzystaniu z kąpieli wodnych, powietrznych, słonecznych oraz na ogół wywiera korzystny wpływ na życie emocjonalne człowieka

- z kolei - teren przystosowany do ćwiczeń stwarza głównie możliwości opanowania form działalności ruchowej

* zasadniczą więc cechą tego rodzaju terenu jest to, że narzuca on niezwykle silne kierunki postępowania, a przede wszystkim wiąże się ze zdobywaniem umiejętności i nawyków charakteryzujących się perfekcjonizmem ruchowym

- do grupy trzeciej zaliczyliśmy - teren zamieszkały

* istnieje tu potrzeba przystosowania do tych warunków motoryki wychowanków

* czynić to może wychowawca fizyczny poprzez uwzględnienie odpowiednich ćwiczeń zwinnościowo - orientacyjnych występujących np. w grach i zabawach ruchowych, a także organizując prowadzone zajęcia poświęcone np. bezpiecznemu poruszaniu się po drogach

- przebieg procesu dostosowania się do zmian środowiska geograficzno - klimatycznego, czyli tzw. aklimatyzacji, jest uwarunkowany poziomem zdrowia, właściwościami konstytucjonalnymi oraz wiekiem danej osoby

- ludzie starsi, schorowani, dzieci mają szczególnie słabe możliwości przystosowania się nowych warunków klimatycznych

- równocześnie należy zwrócić uwagę na, że klimatoterapia uważana jest za jedną z najstarszych metod leczenia, a zmiana klimatu nawet u osób w pełni zdrowych może stanowić cenny środek higieniczny i odnowy sił

- znaczenie dla ustroju terenu naturalnego jest zależne od charakterystyki jego bodźców klimatycznych

- zawsze istotnym jest właściwy dobór miejsca pobytu o odpowiedniej wartości klimatycznej

Klimat nadmorski - na ogół uznaje się za ostro bodźcowy, ze względu na dość obfite opady deszczu, wilgotność i częste wiatry

• posiada cenne walory lecznicze z uwagi na zawartość w powietrzu aerozolu morskim pierwiastków śladowych ( jod, brom, sód )

• Aerozol w postaci naturalnych inhalacji - wykorzystywany w leczeniu chorób dróg oddechowych, a jod działając na błony śluzowe działa bakteriobójczo

• charakteryzuje się małym zanieczyszczeniem powietrza oraz dość dużym nasłonecznieniem

• w wyniku dłuższego przebywania nad morzem - obserwuje się pogłębienie oddechu, wzrost pojemności płuc, wyższą przemianę materii oraz pojawia się dodatni bilans azotowy i następuje przyrost białka w ustroju

• klimatoterapia zalecana jest w różnych chorobach dróg oddechowych, chorobach alergicznych, niektórych chorobach skóry oraz gruźlicy pozapłucnej

• przebywanie w okolicy nadmorskiej może okazać się korzystne w leczeniu bezsenności oraz nerwicy ogólnej

Klimat górski - charakteryzuje obniżenie ciśnienia, wraz ze wzrostem wysokości n.p.m.

( ok. 8 mmHg na 100 m ), zmniejszająca się również wraz z wysokością temperatura ( ok. 0,6 ⁰ C na 100 m ), duże natężenie promieniowania słonecznego oraz znaczne zmiany temperatury i dość suche powietrze

• niższe ciśnienie cząstkowe tlenu powoduje pogłębienie oddechu i pobudza układ krwiotwórczy

• korzystnie wpływa na cierpiących z powodu przewlekłych katarów, w chorobach dróg oddechowych, oddechowych stanach po zapalaniu płuc i opłucnej oraz w ogóle w różnych postaciach rekonwalescencji

• ma duże znaczenie jako czynnik zabezpieczający przez zaostrzeniami i nawrotami w chorobach reumatycznych u dzieci

• nie zalecany dla osób z dużymi zmianami miażdżycowymi, z niewydolnością krążenia oraz zwiększonym ciśnieniem krwi

Klimat nizinno - leśny - cechuje się osłabieniem siły działania czynników meteorologicznych ( temperatura, wilgotność, prędkość wiatru )

• zieleń leśna spełnia rolę filtru dla zapyleń i zanieczyszczeń chemicznych oraz silnie przesyca powietrze olejkami eterycznymi

• zachodzący u roślin proces fotosyntezy jest źródłem tlenu atmosferycznego

• tereny leśne są często niezastąpionym czynnikiem regeneracji sił fizycznych i psychicznych

• klimat ten jest zalecany dla osób wyniszczonych długotrwałą chorobą, cierpiących na dużą chwiejność układu sercowo - naczyniowego oraz w ogóle wskazany jako miejsce wypoczynku dla chorych na nerki i reumatyzm

X. OSOBNICZE I POZAOSOBNICZE UWARUNKOWANIA W PROCESACH WYCHOWANIA I KSZTAŁCENIA FIZYCZNEGO

1. Podaj definicję i klasyfikację warunków w procesie wychowania i kształcenia fizycznego

- warunki procesu wychowania i kształcenia fizycznego stanowią o okolicznościach towarzyszących działaniu i określają sytuacje, od których skuteczność tego działania jest uzależniona. Chodzi tutaj o takie elementy, na które w swej istocie wychowawca fizyczny w ogóle, czy też w danym momencie, wpłyu nie ma i mieć nie może, a które wymuszają na nim potrzebę odpowiedniego doboru środków wychowawczego czy kształcącego postępowanie

- elementy te stanowią jak gdyby tło dla procesu wychowania i kształcenia fizycznego, czy też pewnego rodzaju ramy, w których obrębie się on toczy

- klasyfikacja uwarunkowań WF podzielono najpierw na te, które mówią bezpośrednio o samym osobniku oraz te, których potrzeba uwzględnienia wynika z pozaosobniczych sytuacji i okoliczności ( Z. Gilewicz, 1964 )

- w grupie pierwszej wymienimy: a) wiek, b) płeć, c) konstytucję fizyczną, d) stan zdrowia

- do głównych warunków pozaosobniczych zaliczymy: a) warunki bytu i pracy, b) warunki terenowe i klimatyczne, c) obiekty sportowe, sprzęt i przybory, d) aparaturę diagnostyczno - kontrolną i pomoce dydaktyczne, e) czas przeznaczony na ćwiczenia fizyczne, f) środowisko społeczne

- znajomość uwarunkowań zachodzących w procesie WF ma ogromne znaczenie

- w lekcyjnej formie zajęć rzutują one na tok, strukturę i typ lekcji, a i od nich uzależnia się też zarówno sposób wpływania na podstawy do KF, jak i np. natężenie wysiłku fizycznego

1. Zróżnicowanie pod względem wieku

2. Co rozumiesz przez pojęcie okresów krytycznych i okresów sensytywnych oraz jakie stąd wpływają wnioski do stymulacji cech funkcjonalnych ?

- w zakresie kształcenia cech funkcjonalnych na ogół przyjmuje się, że efekty stymulacji są tym większe, im: a) szybsze jest tempo rozwoju danej cechy, b) mniejszy jest stopień odziedziczalności ( większe „ rozchwianie dziedziczności ” )

- tezę o występowaniu tzw. okresów krytycznych, zgodnie z którymi najskuteczniejszą metodą treningu jest działanie zgodnie z naturalnym kierunkiem rozwoju, sprecyzował A. Gużałowski

( 1977 )

- interesującą próbę wyznaczenia okresów krytycznych dla populacji młodzieży polskiej podjął też H. Sozański ( 1985 ) - doszedł do wniosku, że najłatwiej jest na ogół kształtować sprawność fizyczną w okresie pokwitania, a więc wówczas, gdy najmniejsze jest podobieństwo do rodziców rodziców efekcie wyjątkowo szybko przebiegających procesów rozwojowych

- z kolei J. Raczek ( 1986 ) rozwinął i uszczegółowił pojęcia tzw. okresów sensorycznych sensorycznych okresów krytycznych. „ Okres sensoryczny ” oznacza ten odcinek czasu, który charakteryzuje się szczególną wrażliwością na działanie czynników środowiskowych. Zaś miano „ okresu krytycznego ” odnosi się jedynie do tego odcinka fazy sensytywnej, w którym dana cecha zbliża się do osiągnięcia ( osiąga ) wielkości maksymalnej ( szczytowej ); z tego punktu widzenia jest to ten moment, po przekroczeniu którego trudno już osiągnąć najbardziej pożądany efekt

3. Na jakich założeniach opiera się i na czym polega koncepcja wielostronnej, wybiórczej stymulacji zdolności motorycznych ?

- fakt występowania wyraźnych różnic w zakresie ontogenetycznej zmienności poszczególnych cech implikuje konieczność wybiórczego, selektywnego kształtowania funkcjonalnych możliwości osobnika i populacji z wykorzystaniem znajomości faz sensytywnych i krytycznych

- wynikająca stąd koncepcję „ wielostronnej, wybiórczej stymulacji ” zdolności motorycznych przeciwstawia się obecnie tradycyjnej metodzie tzw. wszechstronnego

( ogólnego ) treningu sprawności fizycznej

- świadome sterowanie procesami rozwoju zdolności motorycznych polega na zsynchronizowaniu procesów naturalnego rozwoju ze zintegrowanym wpływem stosownie dobranych bodźców ruchowych

- przy czym zakłada się, że siła bodźców ruchowych winna wzrastać w miarę zmniejszania się dynamiki zmian rozwojowych

4. Sformułuj główne zalecenia dla procesów wychowania i kształcenia fizycznego dla kolejnych okresów: a) noworodkowego, b) niemowlęcego, c) poniemowlęcego, d) przedszkolnego, e) młodszego szkolnego, f) pokwitania, g) młodzieńczego, h) wieku dorosłego, i) starzenia się i starości

A ) Okres noworodkowy ( od urodzenia do ok. 1 miesiąca życia )

- trudno uznać, aby ingerencja w rozwój ustroju w tym pierwszym okresie życia mogła przybierać znamiona oddziaływania pedagogicznego

- opieka dorosłych nad noworodkiem sprowadza się do zabiegów o charakterze lekarskim i pielęgnacyjnym, których celem jest przystosowanie ustroju do względnie samodzielnej egzystencji

B ) Okres niemowlęcy ( do ok. 1 roku życia )

- E. Piasecki ( 1935 ) uznawał, że wszelką gimnastykę stosowaną dla niemowląt „ należy uważać za zgoła zbyteczny a ryzykowny gwałt zadany naturze ” i dopuszczał możliwość stosowania ćwiczeń ruchowych jedynie w przypadku wyraźnych zaleceń lekarskich

- obecnie - w każdym podręczniku można natrafić na ćwiczenia ruchowe zalecane do stosowania dla dzieci w wieku niemowlęcym

- w Czechosłowacji ( przełom lat 1960-1970 ) zaniepokojono się pojawiającym się opóźnieniami w rozwoju psychomotorycznym niemowląt - opracowano więc system ćwiczeń o charakterze dynamicznym i statycznym, które stosowano już od pierwszych tygodni życia - zwracano uwagę przy ich wykonywaniu, aby dawały one dziecku zadowolenie i ich przebieg łączył się z rozwojem całej osobowości

-w wyniku ćwiczenia zaobserwowano gwałtowne przyspieszenie przejawiania się poszczególnych znamion motoryki oraz cech psychiki

- w Polsce oryginalne poszukiwania nad wpływem systematycznie prowadzonej aktywizacji ruchowej na rozwój psychomotoryczny niemowląt w wieku od 6-12 miesięcy prowadziła

M. Zdańska - Brincken ( 1972 ) - postawiła hipotezę, że aktywizowanie ruchowe niemowląt prowadzi do przyspieszenia występowania poszczególnych faz rozwoju psychomotorycznego, ustępowania zaburzeń w zachowaniu, w postaci skłonności do płaczu oraz zapobiega stereotypii ruchowej

- wyniki badań potwierdziły hipotezę o dodatnim wpływie aktywizacji ruchowej na przebieg procesów rozwojowych

- doświadczenia wskazują, że w WF niemowląt korzystne jest stosowanie już od 3 do 9 miesięcy zabaw ruchowych i różnych sposobów masażu

- w przyspieszeniu opanowania spionizowanej postawy wykorzystuje się takie ćwiczenia, jak: doskonalenie stania bez oparcia, chodzenie za wózkiem, wspinanie się i schodzenie ze schodów z trzymaniem poręczy, przekraczanie różnych przeszkód itd.

- pod wpływem systematycznej aktywizacji ruchowej wzmagają się czynności neuromotoryczne, lepiej pracuje układ sercowo - naczyniowy, poprawia się przemiana materii i czynniki krwiotwórcze

- dla zapewnienia prawidłowości rozwoju i zdrowia niemowlęcia zaleca się również korzystanie z drogocennych wartości, jakie niosą promienie słoneczne oraz przebywanie na świeżym powietrzu

- świeże powietrze wzmaga apetyt i zwiększa odporność na choroby, a promienie słoneczne sprzyjają wytwarzaniu się w organizmie witaminy D

C ) Okres poniemowlęcy ( do ok. 3 lat życia )

- stopniowo doskonaleniu ulegają ruchy lokomocyjne oraz ruchy manualne, czemu sprzyja postępująca mielinizacja komórek nerwowych i rozwój unerwienia mięśni

- mimo dalekich zmian w układzie nerwowym, występują poważne trudności w dłuższej koncentracji uwagi

- jak wskazują doświadczenia czechosłowackie - pozytywne rezultaty w tym okresie mogą dawać wspólne ćwiczenia rodziców z dziećmi

- niezależnie od pozytywnych zmian w rozwoju somatycznym i motorycznym pod wpływem ćwiczeń obserwowano zwiększenie właściwości ukierunkowanej troski o dziecko u rodziców i w ogóle korzystne zmiany w ich nastawieniu wychowawczym

- w formie stymulacji ruchowej stosuje się tutaj również ćwiczenia w wodzie ( niezbędne zachowanie czystości i odpowiedniej temperatury wody )

- w 1962 r na zlecenie Światowej Organizacji Zdrowia prowadzono badania dzieci w wieku od 9-26 miesięcy uczęszczających do żłobka dziennego i porównywano je z dziećmi wychowywanymi w domu rodzinnym - u dzieci wychowywanych w żłobkach rozwój był opóźniony w obrębie psychomotoryki, koordynacji wzrokowo - ruchowej, mowy i dostosowania społecznego

- pamiętając o tym, że dziecko charakteryzuje się relatywnie 2,3 razy większą powierzchnią skóry niż u dorosłego, również w tym okresie prowadzimy rozważne hartowanie ustroju

- mechanizmy termoregulacji, odporność na zmiany temperatury i oziębienia są tu już dość wysoce wykształcone i w pełni umożliwiają utrzymanie stałości środowiska wewnętrznego

- reasumując, im dziecko jest młodsze, tym większego znaczenia nabiera wszelkie stymulowanie jego rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego poprzez czynniki zewnętrzne

- dziecku należy zapewnić możliwość ruchowego wyżycia się

- konieczne jest zachęcanie dzieci do podejmowania zabaw naśladowczych i konstrukcyjnych

D ) Okres przedszkolny ( do ok. 7 lat życia )

- nadal utrzymuje się u dziecka wielka potrzeba aktywności ruchowej zwana „ głodem ruchu ”

- w początkach okresu - w wieku 3-4 lat kształtują się zręby postawy ciała oraz tworzą się podwaliny pod właściwy rozwój układu oddechowego i krążenia

- dziecko potrafi już opanować dość skomplikowane nawyki ruchowe - wykorzystuje przy tym harmonię ruchów lokomocyjnych tzw. „ złoty wiek motoryczności ” ( 4-5 rok życia )

pojawiają się sprzyjające warunki do nauczania takich umiejętności ruchowo - sportowych, jak: jazda na rowerze, jazda na łyżwach, jazda na nartach, pływanie itd. - dziecko bardzo się angażuje i reaguje emocjonalnie

- dzieci, aby potrafiły się uczyć danej czynności muszą być dojrzałe do uczenia się jej - decydujące jest rozeznanie, kiedy wystąpi ów „ moment wyuczalności ”określający dojrzałą gotowość do wykonania zadania

- można sprecyzować następujące trzy główne kryteria określające taką gotowość do uczenia się:

a) zainteresowanie się - dzieci wykazują swoje zainteresowanie nauką poprzez pragnienie, aby je uczono oraz poprzez chęć samodzielnego uczenia się

b) długotrwałość zainteresowań- kiedy dzieci są dojrzałe do uczenia się, wówczas ich zainteresowania będą trwałe, nawet gdy napotkają trudności i niepowodzenia

c) postępy w uczeniu się - dzieci, które wykazują gotowość do uczenia się będą robiły postępy, choćby tylko nieznaczne i stopniowe ( E. Hurlock, 1985 )

- dziecko na ogół samorzutnie dokonuje zmian trybu ruchu i tym samym dozuje też okresy przerwy w wysiłku

- w stosowanych formach ruchowych można odwoływać się do umiejętności łączenia niektórych czynności w ruchy jednoczesne, tj. kombinacji biegu i skoku ( ok. 5 rż ), biegu i kopnięcia piłki

( ok. 4-5 rż ) oraz chwytu i rzutu ( ok. 6-7 rż )

- unikać natomiast trzeba czynności monotonnych, co ma związek ze stosunkowo niską nadal zdolnością do koncentracji na jednej czynności

- pod koniec tego okresu pojawia się zainteresowanie własnymi osiągnięciami i współzawodnictwem oraz zróżnicowanie w postępowaniu ruchowym dziewcząt dziewcząt chłopców

- prezentuje się różne możliwe do użycia sposoby hartowania, a tym samym oswajania dzieci z wodą - zaleca się przebywanie jak najwięcej na świeżym powietrzu oraz korzystanie z różnorodnych brodzików, ogrodowych rozpylaczy oraz dużych balii z wodą nagrzaną w słońcu itp. ( E. Wodniak, 1976 )

- podstawowy sposób wyżycia ruchowego dla dzieci przedszkolnych winna stanowić zabawa

- przebywanie w przedszkolu wywiera pozytywny wpływ na rozwój somatyczny, motoryczny i psychiczny dziecka

- w okresie przedszkolnym tworzą się bowiem podwaliny trwałej potrzeby odczuwania aktywności fizycznej

E )Okres młodszy szkolny ( do pokwitania, do ok. 10-12 lat )

- rozpoczęcie nauki w szkole zbiega się z dość dużą harmonią w rozwoju morfologicznym i funkcjonalnym, dobrą wrażliwością zmysłów oraz wyjątkową odpornością dziecka

- wstrząsowi związanemu z rozłąką z domem i potrzebą dostosowania się do nowego grona rówieśników oraz ograniczeniami wprowadzonymi przez szkołę towarzyszy wielka potrzeba ruchu i wyżycia się, a jeszcze słaba koncentracja uwagi na jednej czynności

- pełne wykorzystanie czasu przeznaczonego na lekcje WF, wprowadzenie ćwiczeń śródlekcyjnych oraz organizowanie czynnego wypoczynku podczas przerw międzysekcyjnych mają dla rozładowania nagromadzonej potrzeby ruchu podstawowe znaczenie

- pełne objawy pełnego przystosowania się do warunków szkolnych pojawia się dopiero po okresie dwuletniego przebywania w szkole

- początek nauki szkolnej jest momentem szczególnie niebezpiecznym dla utrzymania prawidłowej postawy ciała

- wśród czynników zaburzających normalny przebieg posturogenezy wymienia się: zwiększone statystyczne obciążenie spowodowane długotrwałym i nie zawsze poprawnym siedzeniem, noszenie książek w teczce, zmęczenie sprzyjające opuszczeniu głowy i garbieniu się

- przy końcu okresu młodszego szkolnego pojawia się szczególna doskonałośc ruchów, nazywana „ etapem dziecka doskonałego ” ( drugim apogeum w rozwoju motoryczności )

- najbardziej znamienną cechą tego etapu jest wyjątkowa łatwość łatwość nauczaniu nowych ruchów, wynikająca ze sprawności mechanizmów koordynacyjnych

- koordynacyjnych motoryce - bieg jest już w pełni opanowany, rzut staje się coraz bardziej doskonały, rozwijają się umiejętności skoków i wspinania

- przyswojone ruchy charakteryzują się wyjątkową w stosunku do poprzednich etapów celnością dobrym rytmem, elastycznością i ogólną harmonią

- w okresie młodszym szkolnym nie są wskazane intensywne wysiłki związane z pracą o charakterze siłowym, a szczególnie wysiłki statyczne

- kontrowersje budziło do niedawna kształcenie w tym wieku wytrzymałości

F ) Okres pokwitania ( do ok. 17 lat )

- z wychowawczego punktu widzenia okres ten jest bardzo ważny ze względu na gwałtowność zachodzących w organizmie przemian i ich dalekie reperkusje

- najczęściej sądzi się, że wiekowi pokwitania towarzysz obniżenie odporności ustroju i zwiększona wrażliwość na działanie czynników zewnętrznych

- troska o higienę osobistą, należyty tryb życia, racjonalne odżywianie, eliminacja stresów i napięć emocjonalnych, odpowiedni wypoczynek i sen nabierają podstawowego znaczenia

- w okresie tym nie tylko następują znaczne przyrosty wielkości ciała, ale i zachodzą nieustanne zmiany proporcji budowy

- dla zachowań motorycznych ważne jest, że zmiany siły mięśniowej są wolniejsze aniżeli krzywa opisująca przyrost wysokości ciała ( W. Osiński, 1988 )

- wzrost siły jest wspomagany działaniem hormonów kory nadnercza i jąder na układy enzymatyczne i strukturę białek kurczliwych mięśni ( D. R. Wilkie, 1974 )

- skok wzrastania siły mięśniowej występuje u chłopców ok. 14 miesięcy po szczycie krzywej pokwitaniowej, wysokości 9 miesięcy po szczycie krzywej dla masy ciała ( wg J. M. Tannera, 1963 )

- u chłopców właściwości motoryczne, jak statystyczna i dynamiczna siła mięśniow, szybkość biegowa, gibkość kręgosłupa i bieg zwinnościowy wykazują w tym okresie poważną dynamikę rozwoju

- u dziewcząt jednak z reguły już w 11-12 rż obserwuje się widoczne obniżenie poziomu wydolności fizycznej, a od 14-15 rż następuje stabilizacja bądź nawet pojawia się widoczny regres w wynikach takich testów, jak: szybkości biegowej na krótkim dystansie, wyskoku dosiężnego i w biegu zwinnościowym

- te zjawiska mają swój niewątpliwy związek ze znacznym przyrostem u dziewcząt masy nieaktywnej tkanki tłuszczowej, zmianami proporcji ciała, poszerzeniem się bioder, fizjologiczną koślawością kończyn dolnych i w ogóle z tworzeniem się sylwetki kobiety dojrzałej

- w okresie pokwitania nie należy przeciążać młodzieży nadmiarem pracy fizycznej

- w rozwoju somatycznym, motorycznym i psychicznym różnice między chłopcami i dziewczętami zaznaczają się bardzo ostro

- dość znamienne dla tego okresu podwyższenie środka ciężkości ciała oraz nierównomierny rozrost mięśni niekiedy sprzyjają również wystąpieniu pogorszenia się postawy ciała

G ) Okres młodzieńczy ( do ok. 24 lat )

- przy końcu okresu organizm, w zakresie większości funkcji fizjologicznych i struktur somatycznych, osiąga swój szczyt rozwojowy

- osobnik w okresie młodzieńczym wykazuje na ogół słabą wrażliwość na działanie niekorzystnych czynników środowiska oraz charakteryzuje się wysoką sprawnością motoryczną

- w związku z kończącym się procesem rozrostu wady postawy staja się wówczas trudniejsze do usunięcia

- w okresie tym można uzyskać poważną poprawę właściwości fizycznych fizycznych sprawności ruchowe

- obserwacje wykazały, że w czasie pierwszego roku służby wojskowej nastąpił przyrost skoczności, gibkości kręgosłupa, obwodu klatki piersiowej i grubości fałdu skórno - tłuszczowego ( N. Waloński, S. Kozłowski, M. Firsowicz, 1972 )

- na ogół uważa się, że dopiero od ok. 18 rż można rozpocząć bardziej intensywne ćwiczenia siłowe

- przed WF stoi ważne zadanie dotarcia do sporej części młodzieży, która nie przekroczyła 24 lat, a nie jest już objęta systemem instytucjonalnego oddziaływania

- w okresie młodzieńczym znaczna część młodzieży całkowicei poświęca się wyczynowemu uprawianiu sportu

H ) Okres wieku dorosłego i dojrzałego ( do ok. 45-55 lat )

- rozwój somatyczny, motoryczny i psychiczny w tym okresie różni się dalece jakościowo od tego, jaki jest właściwy dziecku

- jest tu znaczna rozbieżność w reakcjach osobniczych na bodźce fizyczne

- przy doborze ćwiczeń dla tych osób bierze się pod uwagę rodzaj wykonywanej pracy, tryb życia, ogólne przygotowanie fizyczne, a także ewentualne doświadczenia sportowe

- w ramach rekreacji fizycznej należy zawsze dostrzegać i w pełni doceniać nie tylko formy organizowane i zbiorowe, ale i rodzące się spontanicznie oraz podejmowane indywidualnie

( codzienna gimnastyka poranna, jazda na rowerze, biegi terenowe, narciarstwo biegowe, piesze wyprawy turystyczne )

- dla zdrowia, psychofizycznej kondycji i właściwego rozwoju układu sercowo - naczyniowego ważne są dyscypliny sportowe o charakterze cyklicznym i dynamiczne

- podejmowanie bardziej intensywnych wysiłków 2-3 razy w tygodniu uznać trzeba za niezbędne minimum

- należy przestrzec, że nagłe i intensywne ćwiczenia, stosowane przez osoby bez należytego uprzedniego przygotowania, mogą wywrzeć wyraźnie negatywny wpływ na samopoczucie, a nawet wywołać objawy ostrego przemęczenia i pewnych niedomogów w stanie zdrowia

I ) Okres starzenia się i starości

- nieuchronny okres starzenia się człowieka uwarunkowany jest czynnikami genetycznymi

- czyni się obiecujące próby opóźnienia czasu pojawienia się oraz zwolnienia objawów tego procesu na drodze wzmożonej higieny żywienia oraz nasilonej aktywności ruchowej

- z prowadzonych obserwacji nad skutkami aktywności ruchowej u osób w tym okresie wynika, że pod jej wpływem następuje rozwój masy aktywnej tkanki i ogólne zahamowanie zmian inwolucyjnych

- doświadczenia wskazują na zwiększenie się u osób ćwiczących wydolności w pracy długotrwałej i maksymalnego pochłaniania tlenu, obniżenie częstości tętna po wysiłku i w spoczynku, zwiększona pojemność wyrzutową i minutową serca, polepszenie ukrwienia mózgu i większą elastyczność naczyń obwodowych

- istnieją jednak dowody wskazujące na to, że u osób w podeszłym wieku „ wytrenowalność” organizmu wyraźnie się zmniejsza, a przystosowanie organizmu do obciążenia pracą wydłuża się o ok. 50% ( N. Waloński, J. Parizkova, 1976 )

- okresowi temu towarzyszą różnorodne schorzenia, i stąd przed przystąpieniem do ćwiczeń konsultacja lekarska jest bezwzględnie konieczna - na jej podstawie można ustalić dobór i nasilenie ćwiczeń

- osobom w starszym wieku zaleca się stosowanie ćwiczeń raczej w wolnym i umiarkowanym tempie, o wyraźnej przewadze ruchów o charakterze cyklicznym - ćwiczenia powinny przebiegać przy stosunkowo niewielkim wzroście tętna i oddychania, ale winny być stosowane możliwie systematycznie

- u osób starszych na ogół nie zaleca się stosowania zrywów i gwałtownych przyspieszeń, podnoszenia znaczniejszych ciężarów oraz tych ćwiczeń, w których występują nagłe zmiany pozycji ciała ( przewroty w przód i w tył, skoki np. do wody itp. )

2. Płeć jako element określający postępowanie wychowawcy fizycznego

5. Opisz kolejno przesłanki biologiczne, motoryczne, psychiczne i społeczno - obyczajowe wskazujące na potrzebę różnicowania procesów wychowania i kształcenia fizycznego w zależności od płci

- za potrzebę zróżnicowania procesu WF w zależności od płci przemawiają w równej mierze przesłanki biologiczne, psychiczne, jak i społeczno - obyczajowe

- wszystkie one związane są głównie z odmiennym przeznaczeniem kobiety i mężczyzny w procesie przedłużania gatunku

- ogólnie rzecz ujmując, dymorfizm płciowy w budowie ciała jest dość mały i dla większości cech ulega on ontogenetycznym wahaniom

- kobiety cechuje: raczej mała głowa, wąskie barki, szerokie biodra, fizjologiczna koślawość kończyn dolnych i górnych, dłuższy w stosunku do kończyn tułów oraz znaczniejsze i inaczej rozłożone otłuszczenie, niżej położony punkt ciężkości ciała, różnice w budowie szkieletu i umięśnieniu oraz odmienności w obrębie aparatu stawowo - więzadłowego nie pozostają obojętne dla sposobu wykonywania przez kobiety czynności ruchowych

- różnice morfologiczne nakładają się na odrębności występujące w sferze fizjologii

- u kobiet stwierdza się wyższą częstość tętna, mniejszą pojemność wyrzutową i minutową serca, niższą zawartość hemoglobiny i czerwonych krwinek krwi, mniejsze maksymalne pochłanianie tlenu oraz niższą pojemność życiową płuc

- równocześnie istnieją podstawy do twierdzenia, że ustrój kobiecy lepiej znosi działanie wielu niekorzystnych bodźców środowiskowych

- spostrzega się, że kobiety fizjologicznie łatwiej znoszą zjawisko „ stresu cieplnego ”, przez co mniej są narażone na utratę płynów ustrojowych, a zewnętrznie wyrazem tego jest mniejsza skłonność kobiet do pocenia się podczas wysiłków

- zjawisko dymorfizmu płciowego w sferze psychicznej jest trudne do uchwycenia

- zachowanie chłopców jest dość gwałtowne, przepojone rozsadzającą energią życiową oraz wręcz nastawione na szukanie przeciwnika

- dziewczynka jest na ogół w swoich dążeniach mniej gwałtowna, wcześnie pragnie zwracać na siebie uwagę swoim wyglądem zewnętrznym i cechuje ją błyskotliwy świat uczuć, gestów i zwierzeń

- inteligencja mężczyzny domaga się dłuższej koncentracji, jest nastawiona na zrozumienie praw rządzących życiem, wewnętrznych mechanizmów zjawisk i dąży do jasnego logicznego poznania rzeczy

- inteligencja kobiety jest inna - działanie jest tu bardziej konkretne, z reguły silniej związane ze sferą uczuć, wrażeń oraz mocno przesycone intuicją ( T. M. Jakubowscy, 1976 )

- szczególnie dla WF interesujący problem różnic płciowych w motoryce człowieka jest dotąd słabo przebadany

- w sporcie obserwuje się, że kobiety uzyskują wyniki najbardziej odbiegające od uzyskiwanych przez mężczyzn w tych konkurencjach, które stawiają wysokie wymagania pod względem siły i wytrzymałości

- natomiast zdają się one nawet zyskiwać przewagę pod względem płynności i rytmu oraz precyzji ruchu

6. Przedstaw społeczno - kulturowe argumenty przemawiające za koedukacją w WF

- poglądy na temat możliwości podejmowania różnych odmian ćwiczeń i wysiłków fizycznych przez kobiety są dość zróżnicowane i niełatwo dokonać systematycznego ich przeglądu

- nierzadko namiętności wyzwalane przez współzawodnictwo sportowe poczynają przesłaniać tu istotne względy wychowawcze, zdrowotne i estetyczne

uprawianie niektórych sportów w ogóle dla kobiet nie jest wskazane - np. boks, podnoszenie ciężarów, rzut młotem, pchnięcie kulą, piłka nożna

- za niezbyt stosowne dla kobiet uważa się ćwiczenia charakteryzujące się znacznym wysiłkiem siłowym

- niepożądane dla ustroju kobiecego może być stosowanie również wszelkich zrywów i silnych wstrząsów, ponieważ sprzyjają one rozluźnieniu słabszych niż u mężczyzn więzadeł trzewiowych

- w WF uwzględnia się fakt, że struktura zamiłowań chłopców kształtuje się w przewadze pod wpływem naśladowania wzorów męskich, a więc: silna wiara we własne siły, zainteresowanie rozwojem mięśni, chęci zaimponowania budową ciała, popisywanie się swoją sprawnością itp.

- stąd występuje w pewnym stopniu uzasadniona tendencja do zdominowania systemu postępowania z chłopcami poprzez ćwiczenia o charakterze sportowym

- w WF dziewcząt poważnych korzyści można się spodziewać przy odwołaniu się do takich elementów, jak znaczenie czystości osobistej, dążenie do zyskania pięknej sylwetki, płynności i wdzięku ruchu, gibkości ciała itp.

- odrębne zasady postępowania dotyczą kobiet okresu menstruacji, a szczególnie okresu ciąży i poporodowego

- w czasie normalnie przebiegającej menstruacji należy zrezygnować jedynie z ćwiczeń powodujących nagły przyrost ciśnienia wewnątrzbrzusznego, gwałtownych zmian położenia ciała ( przewroty ) oraz umiarkowanie stosować wszelkie zrywy, wstrząsy i skoki - bo nasilone krwawienie

- specjalne zestawy ćwiczeń stosuje się również dla kobiet w okresie ciąży i poporodowym

- w ciąży - zwraca się uwagę na poprawę oddychania i przemiany materii oraz elastyczność i wzmocnienie mięśni tłoczni brzusznej, międzyżebrowych i grzbietowych

- od czwartego miesiąca po porodzie - staje się możliwe stopniowe wzmacnianie i bardziej systematycznie stosowanie ćwiczeń rekreacyjnych - wymaga to konsultacji lekarskiej

( W. Fijałkowski, B. Karpińska, 1981 )

- większość teoretyków i praktyków pozostaje zgodna w opinii o potrzebie odrębnego prowadzenia zajęć z WF w szkole z grupami dziewcząt i chłopców

- K. Zuchowa ( 1980 ) jest odmiennego zdania - dostrzega on wręcz paradoksu w tym, że w WF postęp widzi się w opozycji do powszechnej dzisiaj tendencji do wychowania koedukacyjnego

- pojmując WF jako proces wprowadzenia w świat KF, K. Zuchowa sięga - jak sam powiada -

„ po argumenty natury społecznej i kulturowej jako po te, które wyznaczają rzeczywiste granice człowieczego istnienia. Tradycyjne bowiem WF, w którym wszechwładnie panują ambicje sportowe i czego innego uczy się kobietę, a czego innego mężczyznę, słabo wychowuje do rekreacji fizycznej i życia w rodzinie ”

- we wspólnych kontaktach - dowodził - dokonuje się bowiem autentyczne zetknięcie różnych postaw i upodobań życiowych, następuje naturalne poznawanie wzajemnych możliwości fizycznych, tworzą się zdrowe postawy kontaktów społecznych w rodzinie

- tu ścierają się więc dwie orientacje głównie w teorii WF: biologistyczna i humanistyczna

- model WF, w którym wychowanka dostosowuje się jedynie do stawianych przed nim doraźnie, coraz to fizjologicznie wyższych zadań, będzie rygorystycznie podkreślał różnice biologiczne

- natomiast w modelu WF, w którym zadania mają służyć potrzebom, aspiracjom i w ogóle pełnemu przygotowaniu człowieka do życia, będzie się dostrzegać potrzeby koedukacji

4. Konstytucja ( psychofizyczny typ ustroju ) jako warunek w procesie wychowania

i kształcenia fizycznego

7. Scharakteryzuj zagadnienie indywidualizacji w WF oraz omów kwestie konsekwencji różnic w konstytucji psychofizycznych właściwości ustroju

- zagadnienie konstytucjonalnych cech ustroju, jego właściwości strukturalno - czynnościowych

i charakteru reakcji na wpływy zewnętrzne jest stosunkowo nieźle rozeznane z punktu widzenia zdatności poszczególnych osobników do podejmowania krańcowych wysiłków i uzyskiwania rekordowych rezultatów w sporcie

-wychowawca fizyczny stający wobec zadań doskonalenia i wzmagania aktywności człowieka, musi postępować inaczej - w każdym przypadku zmuszony jest poszukiwać możliwości najskuteczniejszego potęgowania dynamiki ustroju, przeciwstawiania się szkodliwym wpływom otoczenia, a nawet kompensowania i korygowania różnych wad konstytucjonalnych ustroju

- kwestia konstytucji i psychofizycznych właściwości ustroju najściślej wiąże się z zagadnieniem indywidualizacji, a więc z potrzebą odrębnego traktowania osobników zaliczonych w obręb jednej z co najmniej trzech grup: 1) uzdolnionych ruchowo, 2) przeciętnych, 3) słabych i zapóźnionych w rozwoju

- z zasady indywidualizacji z jednej strony wypływa konieczność stosowania bodźców dostatecznie silnych, a z drugiej dążenie do uniknięcia niebezpieczeństwa przemęczenia i szkodzenia zdrowiu wychowanków

- proponuje się zatem uruchomienie i rozwijanie szeroko zróżnicowanych i prowadzonych trójtorowo ( odpowiednio do trzech wcześniej wymienionych grup ) form pracy pozalekcyjnej i pozaszkolnej

- postępowanie wychowawcze musi tu być prowadzone nad wyraz ostrożnie

- Z. Gilewicz ( 1964 ) uważał, że: „ wychowawcy najwięcej uwagi powinni poświęcać grupie słabych, typom subnormalnym lub obarczonym cechami dziedzicznymi obniżającymi biologiczną wartość człowieka albo też fizycznie upośledzonym w następstwie przebytych cierpień czy urazów ”

- pośród elementów, które blokują możliwości nieograniczonego wpływu na osobnika oraz modyfikują sposób postępowania wychowawczego wymienić trzeba liczne cechy związane w pierwszym rzędzie z budową somatyczną, tj. z wielkością ciała w ujęciu trójwymiarowym, z proporcjami między długościami poszczególnych części i obfitością umięśnienia różnych okolic oraz ze stosunkami wewnętrznymi między komponentami tkankowymi ciała

- z obserwacji wynika, że u dzieci astenicznych i otyłych należy z góry oczekiwać różnego poziomu rezultatów sprawnościowych oraz planować inne obciążenie ruchem

- warto zwrócić też uwagę na niektóre uwarunkowania genetyczne, które w decydujący sposób ograniczają wpływ treningu: 1) osobnicy o smukłej budowie ciała ( cienki kościec, długie, wąskie mięśnie ) nawet pod wpływem intensywnego treningu siłowego nie przybiorą cech budowy kulturysty; 2) osobnicy o tęgiej budowie ciała ( mocny kościec, wydatne brzuśce mięśni i dobrze rozbudowana klatka piersiowa ) są bardzo podatni na wpływ ćwiczeń, a ich mięśnie łatwo podlegają hipertrofii; 3) osobnicy o wyraźnej tkance tłuszczowej pod wpływem treningu stosunkowo szybko ja tracą, ale i bardzo łatwo ją regenerują przy braku systematycznych ćwiczeń ( H. Milicerowa, 1974 )

- do uwarunkowań procesu wychowania i kształcenia fizycznego musimy zaliczyć również indywidualnie zróżnicowany stan motoryki ( wyrażony choćby poprzez takie jej właściwości, jak: sił, szybkość, wytrzymałość, zwinność itp. ), a także dalece w poszczególnych przypadkach odbiegający od siebie poziom uzdolnień ruchowych

- niezależnie od wyżej wymienionych elementów, w praktyce liczyć się musimy nadto z koniecznością uwzględnienia innych uwarunkowań towarzyszących, np. rodzaj pracy zawodowej, styl spędzania czasu wolnego, wcześniejsze i aktualne doświadczenia sportowe, systematyczność w podejmowaniu wysiłków fizycznych, stopień wypoczęci, stan samopoczucia, poziom zainteresowania działaniem, ewentualnie stosowanie używek czy niektórych leków

5. Stan zdrowia a postępowanie wychowawcy fizycznego

8. W jakiej mierze postępowanie wychowawcy fizycznego określa zróżnicowany stan zdrowia wychowanków ? Jakie są założenia przyjętego w Polsce jednolitego systemu kwalifikacji uczniów pod kątem możliwości podejmowania przez nich określonych ćwiczeń ?

- w przeszłości na ogół uznawano, że w normalnym działaniu w gestii zainteresowań wychowawcy fizycznego nie mieszczą się ani osobnicy przewlekle chorzy, ani ułomni czy kalecy

- we współczesnym wychowaniu fizycznym przyjmuje się, że dziecko przewlekle chore, upośledzone, a nawet kalekie może i winno ( z nielicznymi wyjątkowymi ) uczestniczyć w prawie wszystkich zajęciach ruchowych z rówieśnikami

- wychowawca fizyczny musi więc mieć na względzie wszystkie te osoby, co do których nie ma kategorycznych przeciwwskazań lekarskich do uprawiania przez nie ćwiczeń fizycznych, a uwarunkowane, w takiej czy innej formie, stosowanie ruchu może być wręcz czynnikiem niezastąpionym w podnoszeniu odporności, sprawności i wydolności ustroju oraz budzeniu wiary we własne siły

- poprzez nieracjonalne działanie jednostkom tym można szkodzić na zdrowiu, ale z powodu nadopiekuńczości lub lęku rodziców, braku odpowiedniej wiedzy u rodziców, nauczycieli WF, a także lekarzy można doprowadzić do izolacji społecznej, braku normalnych kontaktów z rówieśnikami i wszelkich konsekwencji trwałej hipoaktywności dziecka

- powstaje wówczas klasyczny mechanizm „ błędnego koła ” - tworzy się on w układzie bezpośrednich i pośrednich relacji, jakie zachodzą między chorobą a hipoaktywnością

- w wielu zaburzeniach i jednostkach chorobowych ( np. dychawica oskrzelowa, cukrzyca, padaczka, niektóre choroby serca, hemofilia, upośledzenie umysłowe, otyłość ) najczęściej nie ma żadnych wskazań do ograniczania aktywności fizycznej dziecka

- ścisłą współpracę wychowawcy fizycznego z rodzicami i lekarzem szkolnym oraz porozumiewanie się co do możliwości podejmowania konkretnych ćwiczeń i wysiłków fizycznych uznać należy za czynności niezbędne

- zbyt pochopne, długotrwałe zwalnianie z zajęć może prowadzić do pogłębienia się dysproporcji, niewłaściwego rozwoju czynności wielu narządów i układów zwiotczenia mięśni, ogólnego osłabienia ustroju oraz pogorszenia samopoczucia z racji swego upośledzenia

- w wielu przypadkach zajęcia muszą być prowadzone w sposób wyjątkowo przemyślany, z dostosowaniem do potrzeb i możliwości danej osoby i przy stopniowym zwiększaniu trudności

- specjalne zasady dotyczą dopuszczania do ćwiczeń ozdrowieńców po przewlekłych chorobach

- wychowawca fizyczny winien być szczególnie uczulony na wszelkie objawy nasuwające podejrzenie występowania jakiegoś cierpienia u rekonwalescenta, złego jego samopoczucia czy nadmiernego zmęczenia

- poszukiwać trzeba ćwiczeń, które mogą stać się powodem do radości i sukcesu oraz sprzyjać będą trwałej satysfakcji z uczestnictwa w grupie rówieśniczej

- zagadnienie ustalenia konkretnych wskazań i przeciwwskazań w okolicznościach występowania najróżniejszych wad, stanów chorobowych i niedomagań jest skomplikowane, a nawet w wielu przypadkach kontrowersyjne

- w 1978 r zaproponowano przyjęcie w Polsce jednolitego systemu kwalifikacji uczniów pod kątem możliwości podejmowania przez nich określonych ćwiczeń ( B. Woynarowska, 1978 ):

I. Grupa A - uczniowie zdolni do zajęć WF bez ograniczeń.

Podgrupa A_s - uczniowie uprawiający sport w szkole lub poza szkołą.

II. Grupa B - uczniowie zdolni do zajęć z ograniczeniami lub wymagający specjalnej uwagi ze

strony nauczyciela WF

Podgrupa B_k - uczniowie zdolni do zajęć z ograniczeniami, wymagający dodatkowo zajęć:

k₁ - korekcyjnych ( korektywa ortopedyczna )

k₂ - kompensacyjnych ( ćwiczenia wyrównawcze )

k₃ - korekcyjno - kompensacyjnych ( korektywa ortopedyczna oraz ćwiczenia

wyrównawcze

III. Grupa C - uczniowie niezdolni do zajęć WF w szkole i innych form aktywności ruchowej -

- trwale lub czasowo

Podgrupa C₁ - uczniowie niezdolni do zajęć WF w szkole, ale uczestniczący w gimnastyce

leczniczej lub zajęciach rehabilitacyjnych w placówce służby zdrowia

- klasyfikacja ta umożliwia zaszeregowanie przez lekarza każdego dziecka do odpowiedniej grupy lub podgrupy, co podlega odnotowaniu w karcie zdrowia ucznia ( S. B. Radiukiewicz, 1987; B. Woynarowska, A. Wojciechowska 1993 )

- dokonane pod koniec lat siedemdziesiątych pogłębione bilanse zdrowia dostarczyły interesujących danych o odsetkach uczniów kwalifikujących się według przyjętych kryteriów do poszczególnych grup ćwiczebnych ( ćwiczebnych. Serejski, 1981)

XI. WSPÓŁCZESNE TENDENCJE ORAZ PROPOZYCJE MODERNIZACJI WF

1. Jakie obecnie występują podstawowe tendencje w szkolnictwie i systemie wychowawczym ?

- przesycona humanistyczną troską walka o unowocześnienie WF przebiega równolegle z przejawami reformatorskiego działania w całym szkolnictwie i systemie wychowawczym

-współcześnie wzmożona uwagę kieruje się na aktywizację uczniów, tempo kształcenia, samodzielność myślenia i działania, rozwój uzdolnień i zainteresowań, tempo wprowadzania nowych technik dydaktycznych, wdrażanie do samokontroli i samooceny, zapewnienie równego startu dzieciom z różnych środowisk itp.

- edukację traktuje się dzisiaj jako proces rozciągający się na całą egzystencję człowieka i dalece wykraczający poza obręb murów szkoły

- wykształcenie przestano ujmować wyłącznie jako przekazywanie określonego zasobu wiedzy, a widzi się w nim zespół regularnie po sobie następujących zjawisk prowadzących do „ stawania się człowiekiem ”

- wiele nadziei wiąże się z propagowaną koncepcją „ szkoły otwartej ”, która jest konstruktywną ofertą postulującą zerwanie z tradycyjnym klasowo - lekcyjnym modelem nauczania i wychowania

- wzmożone zadania, jakie stawia się dzisiaj prze WF wynikają nie tylko z generalnych tendencji oświatowych, ale ścisłych związków z rozwojem całej cywilizacji techniczno - przemysłowej, która obok wielu niewątpliwych zalet i udogodnień życia, niesie ze sobą sporo skutków negatywnych

- niespotykane w przeszłości tempo życia, częste objawy przepracowania, mechaniczne wykonywanie narzuconych funkcji, osłabienie więzi społecznej, praca przebiegająca w trudnych warunkach powoduje, że zwiększa się znaczenie systematycznych zabiegów o charakterze adaptacyjno - stymulującym i kompensacyjno - korektywnym

- obawy czy tradycyjny model WF jest w stanie sprostać tym wzmożonym zadaniom, narastały przez lata

- podkreślano jego liczne wady i niedostatki przejawiające się głównie w braku spójności działań na rzecz trwałej przebudowy świadomości ludzi oraz wysuwano różnokierunkowe propozycje modernizacji

- w efekcie długotrwałych dyskusji podjęto trud opracowania nowego programu szkoleniowego

( tzw. program KF )

A ) Główne tezy krytyki tradycyjnego modelu:

2. Jakie były główne głosy krytyki ( ewentualnie - ich autorzy ) w dyskusji nad tradycyjną doktryną WF ?

- narastające głosy krytyczne wobec tradycyjnego modelu WF swoją niewątpliwą kulminację osiągnęły w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych

- w sporze o współczesny kształt WF linia podziału przebiegała między wyznawcami koncepcji wyraźnie nowatorskich a zwolennikami jedynie drobnych korekt i upośledzeń, głoszonych najczęściej na gruncie wszechpanującego przez lata suchego formalizmu i natrętnego dydaktyzmu

- opowiadający się za głęboką reformą całego modelu WF wskazywali, że niewiele pomogą nie kończące się narzekania na niedocenianie WF, małą liczę godzin, braki bazowe i sprzętowe itp.

- WF krytykowano, i krytykuje się, z punktu widzenia różnych stanowisk i orientacji teoretycznych

- negowano bądź to założenia całej generalnej koncepcji ( a nawet wskazywano na całkowity brak jej jawnej precyzji ), bądź też poszczególne punkty w jej rozwinięciu programowym

- podejmując batalię o nowoczesność, akcentowano przede wszystkim potrzebę odejścia od funkcjonującego w praktyce sposobu myślenia o WF wyłącznie w kategoriach klasowo - lekcyjno - przedmiotowych

- Mieczysław Krajeński ( 1971 ) - zakwestionował i uznał za dziwoląg językowy, występujące w programie szkolnym sformułowanie: „ WF jako przedmiot nauczania ”

- w WF widzi się dzisiaj proces daleko wykraczający poza bramy szkoły i zmierzający do ustawicznego, a więc nie kończącego się doskonalenia człowieka w określonej dziedzinie postaw i wartości

- Andrzej Wohl ( 1955 ) - ostro występował przeciwko powszechnej biologizacji WF

- Wincenty Okoń ( 1965 ) - zauważał, że działanie oparte na naśladowaniu ruchów pozbawione jest wszelkiej inwencji, a uczeń w niewielkim tylko stopniu zdaje sobie sprawę z tego po co ćwiczy, czemu służy i jak wygląda struktura lekcji WF

- Maciej Demel ( 1965, 1971, 9173 ) - wypowiadał się w walce o nowe WF najszerzej i najbardziej przekonywująco. Materiał programowy - mimo, że w założeniach stawia przed WF zadania w postaci trwałych nawyków, wiedzy i postaw - w istocie nie zawiera środków zabezpieczających takie efekty, a jedynie gwarantuje realizację celów sprawnościowych

- nie ma tez w szkole polskiej planowego powiązania treści programowych WF z innymi przedmiotami, przedmiotami nawet z nauką o człowieku i higieną

- poza zasięgiem programu szkoły lub w postaci zubożonej i skurczonej do granic pozostają tak ważne dla współczesnego człowieka sprawy, jak metody dbałości o zdrowie, sprawność i urodę, a także dietetyka, hartowanie, higienizacja trybu życia oraz umiejętność wypoczynku

- Krzysztof Zuchowa ( 1974 ) - dopominał się o upodmiotowieniu ucznia

- WF winno być bez reszty zwrócone na wychowanka; on jest podmiotem działania i celem najważniejszym. Cały bogaty arsenał środków i metod służy autentycznym zainteresowaniom i potrzebom wychowanka

- wyraźnym niedopatrzeniem ze strony szkoły jest pomijanie kwestii budzenia i kształtowania motywacji do działalności sportowo - rekreacyjnej

- szkoła traktuje ją na ogół jako mało ważną bądź też jako taką, która wyzwoli się samorzutnie, niejako przy okazji

- Teresa Walońska ( 1973 ) - doszła do wniosku, że zalecenia programowe ujmujące zagadnienia „ wychowania do rekreacji ” pozostają jedynie w sferze życzeń i postulatów. W nauczaniu winno się akcentować te formy działalności ruchowej, które uczeń może z powodzeniem realizować również sam - po nauce, a w przyszłości - po pracy

- Krzysztof Zuchowa ( 1974 ) - wystąpił przeciwko fetyszyzacji testów sprawności fizycznej, zbędnemu czynieniu z nich treści programu dydaktycznego oraz synonimu nowoczesności i naukowości. „ Narzędzie ” ( testy ) - wypowiadał się - podniesiono do rangi celu, kładąc nacisk zamiast na umiejętności ruchowe na sprawność fizyczną

- w pracach ukazujących się na Zachodzie Europy wskazuje się na małą trafność i obiektywność testów oraz na to, że tylko w niewielkiej mierze bazują one na podstawach fizjologicznych, a rezultaty są w niewielkiej mierze zależne od motywacji

- wskazuje się na małą użyteczność testów dla koncepcji H - RF ( Health - Related Fitness, tj. sprawność służąca zdrowiu ) oraz na trudność interpretacji wyników w związku z różnym tempem dojrzałości, odmiennymi zdolnościami genetycznymi i w ogóle różnym torem wzrastania u dzieci ( N. Armstrong, 1987 )

- WF wielokrotnie krytykowano za jednostronne zapatrzenie w sam układ ruchowy i sprowadzanie problemu wyłącznie do spraw ćwiczeń ruchowych - dostrzegł to Zygmunt Gilewicz ( 1964 ) - takie środki jak światło, klimat, woda, odżywianie się itp. wyślizgują się z zakresu kompetencji wychowawcy fizycznego i stanowi dlań raczej przedmiot platonicznych pożądań niż dyspozycyjny środek oddziaływań

- najtrudniej scharakteryzować spór, jaki wznieca się od lat nad miejscem i zadaniami sportu w szkole

- Roman Trześniowski ( 1981 ) - przekonywał, że nadmierna tendencja do propagowania form sportowych wiąże się nie tylko z jednostronnością bodźców rozwojowych, ale przede wszystkim w blasku sukcesów uczniów - sportowców szarzeją wyniki słabych i przeciętnych

- Ryszard Przewęda ( 1974 ), który dostrzegał potrzebę pilnego zastąpienia tradycyjnych ćwiczeń ruchowych poprzez formy sportowe

- Napoleon Waloński ( 1974 ) - podał w wątpliwość realność oraz dostrzegł potrzebę dokonania lepszej precyazcji niektórych z proklamowanych przez WF celów i zadań

- Mria Bukowiec ( 1990 ) - szczególnej krytyce poddała funkcjonujący w polskiej szkole - system klasowo - lekcyjny

- w świetle przytoczonych głosów krytycznych widać, jak głęboko obnażono wielostronne słabości i niedociągnięcia tradycyjnego modelu WF

B ) Zasadnicze przesłanki nowoczesności:

3. Z punktu widzenia jakich stanowisk i orientacji podjęto się budowy przesłanek nowego modelu WF ?

- front walki o nowe WF przebiegał na tle wzajemnego ścierania się kilku koncepcji o różnorakiej podstawowej orientacji: koncepcja sportowa ( celem głównym jest podnoszenie wydolności i usprawnienie, koncepcja biomedyczna ( celem głównym jest sterowanie procesami rozwoju ), koncepcja terapii przez ruch ( celem głównym jest wyrównanie braków aktywności ruchowej i oddziaływanie lecznicze na ustrój ) i koncepcja pedagogiczna ( celem głównym jest zmiana przez wychowanka stosunku do swego ciała )

- w konsekwencji zakwestionowano zasadniczość propozycji unowocześnienia, które były głoszone na bazie samych metodycznych usprawnień, jak np.: zwiększenie intensywności zajęć, wprowadzenie ćwiczeń rytmu i improwizacji ruchów, ograniczenie naśladownictwa i pokazu czy szersze stosowanie przyborów

- WF powinno wprowadzać w świat KF i być jej kursem propedeutycznym, a kierunek modernizacji wyznaczają tendencje i przemiany zachodzące w całej oświacie i wychowaniu

- przejrzyście wyraził to M. Demel ( 1973 ) - edukacja permanentna, prospekcja, autoedukacja, intelektualizacja, humanizacja, indywidualizacja oraz szkoła przedłużona i środowiskowa

4. Omów hasła: a ) edukacji permanentnej, b ) prospekcji, c ) autoedukacji, d ) intelektualizacji,

e ) humanizacji, f ) indywidualizacji, g ) szkoły przedłużonej i środowiskowej

- Edukacja permanentna - w świetle tej zasady ustawiczności okres przebywania w szkole podstawowej, średniej czy wyższej nie stanowi całości zamkniętej, odizolowanej. W tym układzie kształcenia nieustającego zasadniczy fundament stanowi szkolne WF. Daje ono podstawy umiejętności i wiedzy, wzbudza aspiracje do wzbogacania siebie oraz wdraża zarówno do instytucjonalnie organizowanego, jak i samodzielnego kształcenia swego ciała i rozwoju sił

- Prospekcja ( wychowanie dla przyszłości ) - uwzględniono tu, że życie do którego przygotowujemy nieustannie się zmienia, stawiając stale nowe i z reguły coraz trudniejsze zadania. Z prospekcją wiąże się problem rozbudzania zamiłowań do ruchu i zmęczenia wywołanego WF

- Autoedukacja - zasadnicze miejsce powinny znaleźć te metody nauczania i wychowania, które pobudzają do samodzielnego działania i myślenia. Jedynie na tej drodze można wytworzyć subiektywnie odczuwane potrzeby afirmacji swojego ciała. Zachodzi więc pilna potrzeba tworzenia w procesie WF odpowiedniego klimatu społeczno - moralnego, ze szczególnym zwróceniem uwagi na życzliwy stosunek do drugiego człowieka, akceptujący indywidualne różnice i podnoszący poziom wzajemnego zaufania w układzie: nauczyciel - uczeń

- Intelektualizacja - efektywność działania jest w znacznej mierze pochodną wzbudzonych w procesie WF zainteresowań oraz kolorytu i siły przeżyć emocjonalnych. Aby to osiągnąć, uczeń powinien wiedzieć po co ćwiczy i jakie są potrzeby jego organizmu. Oznacza to konieczność wzbogacania WF o wartości intelektualno - poznawcze

- Humanizacja - WF wymaga nowej, bardziej humanistycznej orientacji i nastawienia na lepsze zrozumienie sfery przeżycia ludzkiego. Chodzi o zmianę postaw i zorientowanie poczynań na emocjonalne „ potrzeby przezywania ” cielesności. Humanizacja wymaga przezwyciężenia, pokutującej od czasów średniowiecznych, tradycyjnej gradacji wartości eksponującej ducha i upośledzającej ciało

- Indywidualizacja - panuje dość powszechna zgoda, że system klasowo - lekcyjny nie ułatwia zróżnicowanego, więc w zależności od potrzeb i zamiłowań, traktowania poszczególnych uczniów. Dlatego szansę na zrealizowanie postulatu indywidualizacji widzi się głównie w zajeciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych. Spełnienie postulatu indywidualizacji wymaga dostrzeżenia wyłaniających się przynajmniej trzech grup młodzieżowych: a) szczególnie uzdolnionych ruchowo ( nieuchronna selekcja ) - droga przez „ specjalizację ” sportową do KF; b) przeciętnie uzdolnionych ( średniaków ) - droga przez rekreację fizyczną: c) opóźnionych w rozwoju i defektywnych - droga przez rehabilitację ( szkolne i międzyszkolne grupy dyspanseryjne )

- Szkoła przedłużona i środowiskowa - realizacja nowych zadań WF wymaga wyjścia szerokim frontem poza system klasowo - lekcyjny i rozwinięcia form działalności pozalekcyjnej i pozaszkolnej. Konieczność ta wynika ze skromnego budżetu czasu przeznaczonego na lekcję, znacznej liczebności ćwiczących oraz zróżnicowania pod względem potrzeb i zamiłowań. Poza tym szkoła bliskiej przyszłości winna stać się swoistym ośrodkiem autentycznego szerzenia KF, promieniując swoimi wpływami już nie tylko na dzieci i młodzież, ale także na dorosłych

Drogowskazem wytyczającym całokształt poczynań i działań wychowawcy fizycznego będą:

a) świadomość, b) postawy i motywacje, c) potrzeby i nawyki, d) umiejętności i sprawności. To niewątpliwie współczesne ujęcie celów WF z całą pewnością rzutuje na kierunki podejmowanych poszukiwań i propozycje nowych rozwiązań modelowych

C ) Propozycje modernizacji:

5. Ukaż główne założenia wymienionych propozycji modernizacji modelu wychowania fizycznego

- w trzech niżej nakreślonych odrębnych propozycjach rozwiązania można doszukać się zasadniczego punktu zbieżnego - jest nim rezygnacja z tradycyjnego czynienia z programu WF „ ewidencji ćwiczeń ruchowych do przerobienia ” i wspólne dążenie do dokonania głębokich zmian w dziedzinie postaw, przekonań, poglądów i aspiracji; słowem - w osobowości wychowanków

1) punkt wyjścia pierwszej z zarysowanych propozycji modernizacji modelu WF - autorem jest Maciej Demel ( 1973 ) - stanowi treść programowa. Składają się na nią: a) określona suma wiadomości ( stosownie do stopnia rozwoju ucznia ); b) konkretne umiejętności z zakresu pielęgnacji ciała oraz władania ciałem ze szczególnym akcentem na umiejętności ruchowe;

c) ogólne usprawnienie ruchowe ( w kategoriach cech motorycznych ) oraz sprawność specjalna ( począwszy od okresu pubertalnego ); d) hartowanie na bodźce środowiskowe ze szczególnym uwzględnieniem tolerancji wysiłkowej ( wydolność ); wydolność) kształtowanie trwałych potrzeb i nawyków, zwłaszcza potrzeby i nawyku aktywności ruchowej; f) formowanie postaw intelektualno - emocjonalnych, tj. właściwego stosunku do organizmu i jego potrzeb

- w metodach pracy przyjęto następujące linie kierunkowe: a) upodmiotowienie ucznia

( autoedukacja ), b) intelektualizację, c) intensyfikację

- w myśl tych założeń specjalną uwagę zwrócono na potrzebę teoretycznej podbudowy WF - samokontrola i samoocena, wprowadzenie podręcznika WF dla ucznia i zadań domowych z WF

- po rozstrzygnięciu kwestii treści programowych i zaprezentowaniu metod pracy omówiono strukturę organizacyjną - zaproponowano, aby scalić w jeden blok problemowo - przedmiotowy: a) lekcje WF, b) pozalekcyjne formy WF, c) działalność szkolnej służby zdrowia, d) oświatę zdrowotną w szkole, e) lekcje higieny i nauki o człowieku

- funkcję koordynatora tego bloku winien pełnić nauczyciel WF

2) inną wersję programową - unowocześnienia WF poza ramami tradycyjnej koncepcji generalnej - zaproponował Zygmunt Jaworski ( 1974, 1977 ) - istotę jej stanowił zamysł kompleksowego ujęcia treści pokrewnych i uzupełniających się, a które w dotychczasowym systemie szkolnym były rozproszone i nieskorelowane

- nowy dział pracy dydaktyczno - wychowawczej nosił miano „ propedeutyki kultury zdrowotnej i fizycznej ” i integrował sfery występujące pod pojęciami: WF, wychowanie zdrowotne, higiena ogólna, osobista, żywienia, pracy i wypoczynku oraz rekreacja, sport itp.

- centralny punkt projektu modelu propedeutyki zdrowotnej i fizycznej stanowił program - wyróżniono w nim dwie zasadnicze części: a) część pierwszą ( obowiązkową ) - mającą zapewnić podstawy wiedzy z zakresu kultury zdrowotnej i fizycznej, przekazywane według hasłowo podanych w ujęciu tabelarycznym treści. Ta część byłaby określana centralnie i jednolita dla całego kraju b) część drugą ( do wyboru ) - stanowił ją program aktywności ruchowej, na który składały się treści różnych dyscyplin sportowych

- wybór konkretnych części dokonywany miał być przez nauczycieli oraz pracowników szkolnej służby zdrowia oraz czasu wolnego dzieci i młodzieży

- w programie aktywnie współuczestniczyć mieli uczniowie, rodzice, szkolne organizacje młodzieżowe

- zajęcia w zakresie aktywności ruchowej odbywają się w dwu grupach uczniów - zależnie od stanu ich zdrowia i rozwoju

- worem innych krajów - organizowanie 1-2 tygodniowych obozów szkoleniowo - rekreacyjnych

- wśród metod pracy - głównie takie sprawy jak: indywidualizacja, nauczanie programowe, współzawodnictwo i samoedukacja

3) tezy zawarte w trzeciej propozycji miały charakter jedynie cienką linią skreślonych ram problemu - jej autor Krzysztof Zuchowa ( 1980 ) - postulował, aby elementami programów uczynić: a) gry i zabawy, b) wychowanie zdrowotne ( w odpowiednim zakresie ), c) rekreację,

d) turystykę, e) sport

- w każdej z tych odmiennych sfer KF prowadzić miano by inną grupę wychowanków, zmierzając odmienną drogą do tego samego celu

XII. O PEDEUTOLOGII ORAZ DOBORZE NA STUDIA, KSZTAŁCENIU I PRZYGOTOWANIU DO PRACY W DZIEDZINIE KULTURY FIZYCZNEJ

A ) Pedeutologia oraz nauczyciel jako jej integralny przedmiot badań:

1. Poglądy klasyków pedeutologii na istotę sukcesu nauczyciela ( J. W. Dawid, Z. Mysłakowski, S. Szuman, M. Kreutz ) i ich krytyczna analiza

- zagadnienia dotyczące nauczycieli, ich osobowości, doboru do zawodu, kształcenia i doskonalenia, oraz w ogóle ich pracy zawodowej, są przedmiotem badań specyficznej subdyscypliny pedagogicznej zwanej pedeutologią

- na gruncie polskim pierwszą pracą pedeutologiczną była wydana w 1912 r rozprawa J. W. Dawida - „ O duszy nauczycielstwa ”, w której sformułowano przede wszystkim pytania o istote samego nauczycielstwa

- J. W. Dawid przyczyny wyraźnego lub słabego wpływu na wychowanka, znajdował nade wszystko w emocjonalnym stosunku do dziecka - „ miłość dusz ludzkich ” - tzw „ powołanie nauczycielski ” - wrodzone dyspozycje psychofizyczne

- późniejszy pedagog Z. Mysłakowski podkreślał rolę takich osobistych cech, które nazwał „ kontaktowością ” i „ talentem pedagogicznym ”

- z kolei S. Szuman zwracał uwagę na złożoność problemu i podkreślał, że nie istnieje jakiś specjalny typ psychiczny ludzi - tzw typ wychowawcy

- wg Niego wszystko ma zależeć od „ splotu czynności zewnętrznych i cech osobistych ”

- inny wybitny pedagog M. Kreutz pisał, że niezbędne dla skutecznej pracy wychowawcy jest posiadanie: ( 1 ) miłości do ludzi, ( 2 ) skłonności do społecznego oddziaływania,

( 3 ) zdolności sugestywnej

- właśnie owej „ sugestywności ” przypisywał rolę wyjątkową ( wg Okoń, 1962 )

- Polski dorobek - zwrócono uwagę, że to właśnie nauczyciel jest głównym elementem i czynnikiem procesu nauczania i wychowania

- w kolejnych badaniach szczegółowo oceniano relacje między efektami pracy nauczyciela a jego uzdolnieniami, cechami osobowości oraz przyjmowanymi zespołami technik i czynności pedagogicznych

- jednym z kluczowych elementów jest spór nad motywacją do pracy w zawodzie nauczycielskim

B ) Nauczyciel WF - dobór i specyfika zawodu:

2. Tradycyjne i współczesne poglądy na dobór i specyfikę zawodu nauczyciela WF ( W. Osmolski, E. Piaseczki, M. Demel ). Rola doświadczeń sportowych w sukcesie pedagogicznym

- nauczyciel WF jest wpierw nauczycielem i wychowawcą w ogóle, a dopiero w dalszej kolejności specjalistą w swojej dziedzinie

- E. Piasecki ( 1927 ) - „ O zawodzie WF ” - w WF wychowanie i kształcenie splecione są silnie

- w szkole WF to nie tylko formalny przedmiot nauczania, ale przede wszystkim jeden z kluczowych ( obok: wychowania intelektualnego, moralnego i estetycznego ) dział wychowania człowieka

- dzisiejsza teoria dostrzega wychowawcę fizycznego jako światłego doradcę i przyjaciela młodzieży, który uczy „ teoretycznie i praktycznie, jak żyć zgodnie z normami higieny, jak dzielić czas między pracę i wypoczynek, jak kształtować ciało, doskonalić zdrowie, pielęgnować urodę ” ( M. Demel 1973 )

- sposób postrzegania przydatności do pracy w zawodzie nauczyciela WF jest zawsze pochodną szerszego światopoglądu na całą doktrynę WF

- W. Osmolski ( 1927 ) pisał, że ideałem wychowawcy fizycznego byłby co prawda „ inteligentny gimnastyk ”, ale - z powodu trudności w znalezieniu stosownej liczby takowych - można dawać pierwszeństwo „ typowi sprawnościowemu ”, to w istocie było to jawne zrównanie i utożsamienie WF z „ ćwiczeniami cielesnymi ”

- nie mógł się z tym zgodzić E. Piasecki ( 1927 ), i pisał: „ kto ma zdolności i zamiłowania sportowe, ale nie ma równocześnie koniecznych dla danej gałęzi zdolności i zamiłowań intelektualnych i społecznych, ten nie powinien oddawać się zawodowo WF ”

3. Główne wyniki badań naukowych nad doborem do studiów i pracy w dziedzinie WF ( H. Grabowski )

- od lat trwają spory nad znaczeniem różnych cech osobowości w pracy nauczyciela WF, tak również dyskutuje się nad rolą jego indywidualnego poziomu sprawności i wcześniejszych doświadczeń ( kariery ) sportowych

- dzisiaj wiemy, że żadna z cech z osobna, ani osobista atrakcyjność, ani empatia, ani też dyspozycje intelektualne czy wysoka sprawność, a tym bardziej przeszła kariera sportowa nie stanowią gwarancji sukcesu w jakiejkolwiek pracy pedagogicznej

- nie należy też wyciągać wnioski, że wcześniejsze doświadczenia sportowe muszą stać w ostrej kolizji z nauczycielskim „ powołaniem ”

- H. Grabowski ( 1997 ) pisał, że „ istnieje pewna wewnętrzna sprzeczność między osobowością zorientowaną na perfekcyjne doskonalenie samego siebie ( dominująca wśród sportowców ) a osobowością nastawioną na doskonalenie innych ( pożądana wśród nauczycieli ) ”

- mimo wieloletnich doświadczeń i prowadzenia badań jakże licznych cech w doborze na studia WF, dotąd niewiele udało się uzasadnić tu z całą pewnością

- H. Grabowski ( 1997 ) podaje, że dotychczasowe badania naukowe, prowadzone nad doborem do studiów i pracy w dziedzinie WF, pozwoliły na ustalenie jedynie następujących prawidłowości:

1. lepszy uczeń szkoły niższego szczebla będzie osiągał lepsze rezultaty w szkole wyższego szczebla

2. powodzenie w pracy na rzecz WF warunkuje cały syndrom ( zespół ) cech, przy czym do pewnego stopnia słabsze elementy mogą być rekompensowane „ nadmiarowością ” w innych ( np. niższa sprawność walorami intelektu )

3. Optymalnym modelem dla kandydata na studia, studenta i absolwenta WF jest osobowość wszechstronnie aktywna

C ) Role społeczne, warsztat pracy i przygotowanie do pracy nauczyciela WF oraz w innych obszarach KF:

4. Ideał nauczyciela WF wg S. Strzyżewskiego

- tradycyjnymi metodami nie jest możliwe osiągnięcie współcześnie stawianych przed WF celów, tak również tradycyjnie przygotowany, nawet najbardziej perfekcyjnie, nauczyciel nie jest w stanie tych celów osiągnąć

- taki nauczyciel tradycjonalista do realizacji tych celów nie tylko w ogóle nie jest przygotowany, ale również owe cele WF zupełnie inaczej pojmuje

- trwają liczne dyskusje nad przygotowaniem do zawodu nauczyciela WF w nowym zreformowanym modelu edukacji ( H. Grabowski 1999, T. Maszczak 1999, W. Osiński 1999 )

- S. Strzyżewski ( 1975 ) formułując swego czasu ideał nauczyciela WF, i pragnąc go zbliżyć do praktyki, podawał i opisywał pięć następujących podstawowych ról, które ów ideał powinien spełniać:

1. Nauczyciel - człowiek

2. Nauczyciel - żywy wzór KF

3. Nauczyciel - wychowawca

4. Nauczyciel - dydaktyk

5. Nauczyciel - społecznik

- równocześnie S. Strzyżewski podkreślał, że model „ doskonałego nauczyciela WF ” nie kształtuje się samoistnie oraz akceptował wyjątkową rolę idei i wzorów przyjmowanych i przekazywanych w uczelniach WF

- szczególne niebezpieczeństwo niesie, wiecznie żywe, uparte lansowanie wzorów wywiedzionych z tzw. orientacji technologicznej, i tym samym w praktyce przygotowywanie absolwentów niemal wyłącznie do procesu usprawniania ciała i tradycyjnie pojętego wychowania ( karność, koleżeńskość itp.)

- ta orientacja przejawia się tym, że miarą nauczycielskiej doskonałości staje się opanowanie coraz większej liczby metod treningowych i nauczania czynności ruchowych

- obecnie postępu poszukiwać trzeba na drodze tzw. orientacji funkcjonalnej, która w efekcie sprowadza się do tworzenia pewnej harmonijnej całości między wiedzą teoretyczną, umiejętnościami praktycznymi wychowania ( w szczególności motywowania wychowanków do prospektywnej aktywności ) i fizycznego kształcenia oraz systemem wartości

5. Definicja i elementy warsztatu pracy nauczyciela WF wg M. Demela. Krytyka ujęć tradycyjnych

- M. Demel ( 1973 ) pisał, że przebudowy i modernizacji wymaga również warsztat pracy nauczyciela WF

- „ przezwyciężać trzeba zwulgaryzowane rozumienie tego warsztatu jako sumy urządzeń sportowych, sprzętu i przyborów ”

- wśród zaś elementów niezbędnych i składających się na nowoczesny warsztat pracy nauczyciela WF wymieniał:

1. aparaturę diagnostyczno - kontrolną ( w tym instrumentarium do badań morfologicznych i czynnościowych, zestaw testów motorycznych itd. );

2. materiały dla celów poradnictwa oraz do eksponowania profitów indywidualnych i grupowych

( morfogramów, motogramów itd. )ważnych dla rodziców jako informacja oraz dla samych uczniów jako wskazówka i bodziec w procesie ich świadomej pracy nad sobą;

3. pomoce dydaktyczne do nauczania higieny, somatologii oraz do prowadzenia ćwiczeń

( płytoteka, filmy, slajdy, tablice itd. );

4. obiekty sportowe, sprzęt i przybory, ze szczególnym uwzględnieniem pierwiastków nowatorstwa w zakresie budowy, konserwacji, magazynowania i użytkowania

- było to zgodne z widzeniem nauczyciela WF nie jako ogólnego specjalisty od nauczania i demonstracji kolejnych ćwiczeń ruchowych, ale jako tego, który staje się powiernikiem młodzieży, uczy życia i wprowadza w świat KF

- taki typ nauczania kształtuje się dzisiaj po 30 latach od wydrukowania w/w tekstu w praktyce szkolnego WF

6. Rola i poziom przygotowania sprawnościowego, metodycznego i teoretycznego w pracy nauczyciela WF oraz w innych obszarach kultury fizycznej. Rola i możliwości uczelni wyższej

- jednym z częściej podejmowanych problemów jest: w jakiej mierze studia przygotowują do pracy w zawodzie nauczyciela WF ?

- z reguły oczekiwania są bardzo dalece idące, ale mało przejrzyste i jeszcze częściej nietrafne

- najczęściej utyskuje się na niedobór przygotowania praktycznego i nadmiar teorii

- obszar niekompetencji jest rozległy i dotyczy, bynajmniej nie wyłącznie sfery sprawnościowej, co również intelektualnej i systemu wartości nauczyciela WF

- w istocie żadne studia nie są w stanie dostarczyć kwalifikacji i kompetencji gwarantujących pełne i stałe, na całe życie, powodzenie w pracy zawodowej

- dobra teoria - jest w stanie wpierw ukazać kierunek i ogólną strukturę, a później to w niej należy szukać odpowiedzi na to, czy dany nowy element ( w zakresie: postaw, wiedzy, sprawności czy umiejętności ) jest z całością spójny, pożądany, w ogóle wartościowy i wart zachodu

- w latach 1991-1993 prowadzono badania ponad 60 uczelni w 22 krajach europejskich - celem badań było określenie głównych europejskich trendów w kształceniu nauczycieli WF - konkluzje:

1) trudności ze znalezieniem zatrudnienia po AWF

2) zapewnienie studentom możliwie dużej liczby specjalizacji ( kompetencji )

3) liczba szkół kształcących zmniejsza się - integracja instytutów ( uczelni ) z uniwersytetami

4) większość programów wymaga 4 lat studiów ( 8 semestrów ) semestrów 3500 godzin

5) występuje tendencja zwiększania proporcji teorii do praktyki

6) wiele krajów preferuje kształcenie dwuprzedmiotowe, redukując program WF do 1500 godzin, a resztę przenosząc na drugi przedmiot

- współczesny model przygotowania na studia WF liczyć się także winien z tym, że absolwent kierunku WF podejmuje pracę nie tylko w szkole, ale również w przedszkolu, studium WF i sportu różnego typu uczelni wyższej, wojsku, policji, centrum typu „ fitness ” dla młodzieży i dorosłych, prowadzi zajęcia dla niepełnosprawnych oraz rekreację na obozach i wczasach, naucza pływania, tenisa, jazdy na nartach itp. oraz prowadzi wiele innych form, do których często nie był przygotowywany w uczelni

- absolwent uczelni spotyka się bowiem wówczas nie z obligatoryjnością - jak w lekcji WF - a musi wręcz zabiegać o udział w zajęciach - nie już mniej czy bardziej zdyscyplinowanego - ucznia szkolnego, ale często po prostu pozyskać - bardziej niekiedy wymagającego - klienta

- daleko idącą specyfiką charakteryzuje się kształcenie kadr trenerskich ( Sozański, 19993 ) oraz dobór na studia, osobowość i praca specjalistów rehabilitacji ruchowej ( Kabsch, 1993 ), rekreacji ( Winiarski, 1993 ) oraz turystyki ( Zdebski, 1993 )

D ) Nauczyciel WF, trener oraz specjalista rekreacji jako żywy wzór KF:

7. Nauczyciel, trener, specjalista rekreacji jako „ żywy wzór kultury fizycznej ”. Rola uczelni wyższej i odpowiednich wzorów dla sukcesu pedagogicznego w zakresie promocji KF.

- nawet najbardziej perfekcyjne opanowanie wiedzy, metod kształcenia i wychowania nie doprowadzi nigdy do osiągnięcia pożądanych celów bez odpowiednio ukształtowanych cech osobowości nauczyciela, trenera czy instruktora rekreacji

- mają tu zastosowanie podstawowe zasady pedagogiki

- zgodnie z nimi proces socjalizacji jednostki składa się - oddziaływanie nie tylko domu rodzinnego i szkoły czy uczelni, ale i wpływ niezliczonej ilości podmiotów i sytuacji, które bezpośrednio lub pośrednio na człowieka oddziaływają

- w uczelni nie jest to tylko proces kształtowania osobowości związany z pobytem podczas planowych zajęć na sali wykładowej, pracowni czy sali sportowej, ale również to co dzieje się na obozach letnich i zimowych, praktykach pedagogicznych i kolonijnych, w domach i klubach studenckich

- studia WF mają również zadanie w rozwoju swoistych cech pracownika KF

- tu obowiązuje zasada: aby skutecznie wychowywać innych trzeba wpierw być samemu dobrze wychowanym ”

- punktem wyjścia do opisu takiego „ żywego wzoru KF ” będą następujące cechy:

1. prowadzi racjonalny ( higieniczny ) tryb życia. Unika alkoholu i używek, nie pali, przestrzega reguł wypoczynku i dba o higienę ciała, podejmuje gimnastykę poranną ( jako część porannej toalety )

2. utrzymuje co najmniej zadowalający poziom, świadomie w celach zdrowotnych, sprawnościowych i wypoczynkowych, podejmowanej aktywności fizycznej

3. dba o zachowanie zdrowia fizycznego i psychicznego

4. zna reguły i stosuje je na co dzień w zakresie zdrowego odżywiania

5. jest doradcą i organizatorem różnych form zdrowej aktywności fizycznej dla innych, a w szczególności własnej rodziny i przyjaciół

6. jest propagatorem i kulturalnym odbiorcą widowisk sportowych i potrafi do takiego odbioru zachęcić innych

- zagadnienia osobistej KF nauczyciela WF, trenera, instruktora rekreacji niemal nie sposób przecenić

- wielu specjalistów KF znajdzie „ obiektywne ” przyczyny, które rzekomo usprawiedliwiają stronienie, często nie tylko od aktywności fizycznej, ale przecież również aktywności kulturalnej, intelektualnej czy społecznej

E ) Nauczyciel akademicki jako ważny element w przygotowaniu do zawodu nauczyciela WF:

8. Nauczyciel akademicki przygotowujący do pracy w zakresie KF. Zadania naukowe i dydaktyczne. Czynniki przesądzające o sukcesie w pracy ze studentami oraz w pracy naukowej

- zgodnie z ustawowym zapisem nauczyciele akademiccy są zobowiązani: (1) prowadzić badania naukowe, rozwijać twórczość naukową albo artystyczną oraz ponosić swoje kwalifikacje, (2) kształcić studentów oraz innych uczestników studiów i kursów prowadzonych przez uczelnię, (3) uczestniczyć w pracach organizacyjnych uczelni

- nauczyciel akademicki pracujący na uczelni WF - ma on przygotować studenta przede wszystkim do działalności praktycznej( WF, sport, rekreacja, fizjoterapia, podobnie jak nauki techniczne, rolnicze czy medyczne to działalność praktyczna! ) w dziedzinie dotyczącej umiejętności oddziaływania równolegle na ciało i osobowość

- na uczelniach pracują jako nauczyciel akademiccy osoby o bardzo zróżnicowanym rodowodzie zawodowym

- powstaje mozaika zdezintegrowanych treści, często luźno złączonych jakąś wspólną i spójną ideą - do tego scentralizowania idei, zadań i treści potrzebna jest właśnie teoria WF

( M. Demel 1973; H. Grafowski 1989, 1993 )

- odrębny problem stanowią naukowe i dydaktyczne kwalifikacje nauczycieli akademickich prowadzących tzw. przedmioty praktyczne ( metodyczne )

- praktyka - jest punktem wyjścia; ona ostatecznie weryfikuje kwalifikacje i przydatność absolwenta

- nazbyt praktyczny punkt widzenia grozi niebezpieczeństwem zepchnięcia, mającego swoje tradycje akademickie kształcenia, na pozycje typowe dla klubu sportowego, z wszystkimi tego stanu rzeczy konsekwencjami

- nauczyciel akademicki specjalista w zakresie zespołowych gier sportowych, lekkiej atletyki, pływania, gimnastyki itd. winien mieć dobrą orientację w tym co ogólne, a co szczegółowe, co stanowi cele, a co jest jedynie środkiem działania

- musi on być w szczególności przygotowany do tego aby w oparciu o współczesny mu dorobek nauk przyrodniczych, humanistycznych, kierunkowych dyscyplin tzw. średniego zasięgu ( teoria WF, teoria sportu, teoria rekreacji \0 wnieść istotny postęp w budowanie teoretycznych i praktycznych ( tradycja i trening, technika, metodyka itd. ) postaw, owej jemu przynależnej, dyscypliny szczegółowej

- ta grupa nauczających jest w uczelniach WF szczególnie cenną z uwagi na to, że wszyscy mieli kontakt z rzeczywistością, do której przygotowują studentów

- poważne badania dotyczące rozwoju kadr naukowych uczelni WF prowadził H. Grabowski

( 1989, 1993 ) - niezależnie od uprawianej naukowej dyscypliny, o rozwoju młodych kadr naukowych decydują pewne wspólne czynniki

- do zweryfikowanych empirycznie czynników, które już w początkowym okresie naukowego rozwoju przesądzają o późniejszej karierze akademickiej ( profesorskiej ) H. Grabowski

( 1993 ) zaliczył:

1. aktywność twórczą wyrażającą się publikowaniem średnio przynajmniej jednej pracy rocznie,

2. ogłoszenie drukiem ( w całości lub streszczeniu ) pracy doktorskiej

3. posiadanie „ mistrza ” w postaci konkretnego wzoru osobowego pracownika nauki

4. pozytywną samoocenę systematyczności pracy naukowo - badawczej

- najbardziej krytyczne studium postaw nauczycieli akademickich pracujących w uczelniach WF przedstawił A. Pawłucki ( 1997 ) - utrwalają oni w świadomości wizerunek nauczyciela WF jako „ bioinstruktora sportu ”, a całej koncepcji WF jako „ prostej procedury szkolenia sportowego ”

- dalej wskazywał, że student nie jest przygotowany do roli nauczycielskiej, a winą za to obarczał przede wszystkim nauczycieli akademickich wywodzących się z kręgów sportowych

- wg Niego student uczestniczy w „ w programowanej mistyfikacji ” i jest przygotowywany, w stosunku do współcześnie oczekiwanej rzeczywistej roli, jakby „ nie na temat ” - powodem tego jest lansowanie przez nauczycieli akademickich biotechnologicznej orientacji w WF i uparte, świadome przygotowywanie studenta do roli wyłącznie instruktora ćwiczeń, który ma powodować zmiany sprawnościowo - fizyczne w ciele ucznia

10

---