PODSTAWY PSYCHOLOGII
Psychologia jako nauka.
Przedmiot i zadania psychologii
Termin psychologia pochodzi z języka greckiego od dwóch wyrazów: psyche - dusza - i logos - słowo, nauka. Zadaniem psychologii jest poznanie człowieka jako podmiotu zachowania się, człowieka żyjącego w swym naturalnym środowisku przyrodniczym i społecznym i oddziałującego przez swą działalność na świat zewnętrzny, zmieniającego swe otoczenie. Nie wszystkie rodzaje zachowania się człowieka interesują psychologię w jednakowej mierze. Istnieją formy zachowania się stosunkowo proste, które można obserwować u wszystkich żywych organizmów w sytuacjach stereotypowych, których przebieg wyznaczony jest przez bodźce; jest to tzw. zachowanie się reaktywne. Natomiast w sytuacjach zmiennych, niestereotypowych, człowiek przejawia zachowanie się celowe. Jest ono zorganizowane na wyższym poziomie i skierowane na rozwiązanie problemu powstałego w nowej sytuacji. W przebiegu zachowania się celowego wyróżnia się poszczególne jednostki funkcjonalne, zwane czynnościami. Głównym przedmiotem psychologii są właśnie zachowania się celowe, złożone z czynności. "A zatem psychologię można określić jako naukę o czynnościach człowieka i o człowieku jako podmiocie tych czynności" (Tomaszewski).
Główne dziedziny psychologii
Metody stosowne w psychologii
Metoda jest to sposób, w jaki rozwiązujemy problem badawczy. W psychologii można wyodrębnić metody heurystyczne i diagnostyczne. Metody heurystyczne stosowane są w celu poznania ogólnych prawidłowości rządzących czynnościami człowieka i procesami psychicznymi. Metody diagnostyczne służą do opisu zachowania czy też zaburzeń w zachowaniu jednostki. Wiele metod psychologicznych wywodzi się z dwóch podstawowych: obserwacji i eksperymentu. Obserwacja polega na świadomym, planowym i celowym spostrzeganiu zachowania się człowieka i rejestrowaniu przebiegu zjawisk i zdarzeń. Przedmiotem jej są działania i zachowania sytuacyjne. Istnieje kilka reguł, których spełnienie jest konieczne dla przeprowadzenia prawidłowej obserwacji. Najważniejszymi cechami dobrej obserwacji są celowość, systematyczność, planowość i selektywność. Metoda obserwacji może być stosowana w różny sposób. Istnieje kilka rodzajów technik obserwacyjnych. Najstarszą z nich jest dziennik obserwacji. Inną techniką obserwacyjną jest technika obserwacji fotograficznej. Oprócz tego próbki czasowe i próbki zdarzeń.
Eksperyment jest metodą stosowaną przez wiele dyscyplin naukowych. U podstaw eksperymentowania leży możność takiego operowania zmiennymi, aby można się przekonać, jak wzajemnie na siebie oddziałują i od czego zależy końcowy efekt doświadczenia. Każdy eksperyment może być przeprowadzany wielokrotnie. Można sprawdzać jego wyniki, kontrolować warunki, w jakich przebiega. Specyficzne dla eksperymentu psychologicznego jest to, że za jego pomocą próbujemy określić zachowanie się człowieka. Wyróżniamy dwa rodzaje eksperymentów psychologicznych: laboratoryjny i naturalny. Wyróżnia się trzy rodzaje eksperymentu naturalnego: diagnostyczny, wychowawczy i terapeutyczny. (diagnoza zachowania się jednostki w stworzonej wcześniej sytuacji eksperymentalnej). Testy psychologiczne, wywiad, ankieta, kwestionariusz, analiza działania i jego wytworów.
Procesy poznawcze.
Pojęcie procesów poznawczych
Spostrzeganie.
Proces spostrzegania jest procesem tworzenia reprezentacji przedmiotu na podstawie informacji otrzymanych z narządów zmysłowych i - w pewnych wypadkach - informacji zawartych w pamięci. Przy opisie spostrzegania wykorzystuje się kilka terminów technicznych, określających różne rodzaje bodźców i ich umysłowe odpowiedniki. Bodziec dystalny, czyli bodziec działający z pewnej odległości, to dowolny bodziec poza organizmem oddziałujący na nasze narządy zmysłowe (np. dystalny bodziec wzrokowy podczas pisania to kartka i długopis, a bodziec słuchowy to muzyka lecąca w tle).
Bodziec proksymalny to bodziec pojawiający się w bezpośrednim kontakcie bodźca dystalnego z narządem zmysłowym.
Uwaga
Pamięć. Cechy pamięci.
Trwałość pamięci jest to zdolność do długotrwałego przechowywania doświadczenia. Trwałość pamięci może się łączyć lub też nie, z szybkością zapamiętywania. Na ogół ten, kto szybko zapamiętuje, również przechowuje długo w pamięci to, czego się dowiedział i nauczył. Gotowość pamięci polega na zdolności o szybkiego odtwarzania doświadczenia. Wierność pamięci ma duże znaczenie zarówno przy uczeniu się jak też podczas stosowania zdobytej wiedzy w praktyce. Przejawem tej cechy jest dokładne odtwarzanie zapamiętanych treści.
Wyobraźnia
Pojęcia
Myślenie i rozwiązywanie problemów
Procesy emocjonalne.
Pojęcie emocji.
Źródłem emocji i uczuć jest obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Człowiek odzwierciedlając otaczającą go rzeczywistość ustosunkowuje się do niej. To przeżywanie stosunku do otoczenia, jak również do siebie samego, nazywamy emocjami i uczuciami. Procesy emocjonalne bywają regulatorami stosunków między człowiekiem a otoczeniem. Dzięki procesom orientacyjnym odzwierciedlamy otaczający nas świat, natomiast ustosunkowując się do świata nadajemy mu zabarwienie emocjonalne.
Cechy procesów emocjonalnych
Źródła procesów emocjonalnych
Wpływ przeżyć emocjonalnych na procesy poznawcze
Klasyfikacja uczuć człowieka
Rola uczuć w życiu człowieka
Kontrola i możliwość modyfikacji procesów emocjonalnych
Osobowość człowieka i jej cechy.
Teoria osobowości Cloningera. Cloninger zdefiniował osobowość człowieka jako: dynamiczną organizację psychofizycznych podsystemów jednostki, które determinują jej unikalny sposób przystosowania do jej niepowtarzalnego środowiska. Wiedza jednostki jest definiowana tu w podobny sposób, jako system "organizacji zachowania" powstały w wyniku indywidualnych doświadczeń. Zatem różnice pomiędzy systemami adaptacyjnymi jednostek wpływają na odbiór, przetwarzanie i przechowywanie informacji o ich doświadczeniu i w ten sposób ogólnie definiują ich osobowość.
Cloninger grupuje wszystkie doświadczenia jednostki w dwie odmienne klasy. Klasy te posiadają własne systemy strukturalne i pamięciowe.
W tym modelu osobowości świadome doświadczenia są reprezentowane przez słowa, wyobrażenia lub symbole faktów i wydarzeń, mających funkcjonalne, wzajemne powiązania oraz jasne znaczenia. Doświadczenia te możemy świadomie odbierać, oznajmiać werbalnie i celowo na nich działać. System ten, zdaniem Cloningera, jest związany z korą nową i to właśnie w niej gromadzone są jego zasoby. Drugą klasę doświadczeń stanowią natomiast nieświadome, niejawne lud proceduralne wspomnienia, które pociągają za sobą procesy percepcji presemantycznej, odkodowujące konkretne wizualno-przestrzenne informacje strukturalne oraz ich wartości afektywne. Takie proceduralne procesy mogą działać niezależnie od abstrakcyjnych, pojęciowych, intencjonalnych lub deklaratywnych procesów. Zdaniem Cloningera, za kierowanie nimi odpowiedzialne są ośrodki związane z układem limnicznym mózgu.
Temperament
Zdolności i uzdolnienia
Zainteresowania
Postawy
Wpływ szkolenia żeglarskiego na kształtowanie osobowości.
Czynniki wpływające na kształtowanie się osobowości - aktywność własna, środowisko społeczne, role społeczne, osoby znaczące, przejmowanie wzorów
Kształtowanie motywacji w procesie wychowania
Wpływ wychowania na postawy jednostki
Przebieg uczenia się.
Etapy czynności uczenia się Uczenie się rozumiane zarówno jako czynność autonomiczna, jak też jako czynność pomocnicza w stosunku do jakiejś dziedziny działalności człowieka przebiega zawsze w czasie, można zatem wyróżnić kolejne etapy tego procesu. Uczenie się rozpoczynamy zwykle od zapoznawania się z danym materiałem, jest to etap recepcji, czyli odbioru informacji. Później następuje przyswajanie owego materiału, połączone z jego opracowaniem, przeróbką oraz utrwaleniem.
Organizacja procesu uczenia się
Wpływ czynników na wyniki uczenia się
Psychologiczne aspekty kształtowania się nawyków.
Pojęcie nawyku.
Nawyk jest to stała skłonność będącą skutkiem dłuższego ćwiczenia. Istnieją nawyki motoryczne, poznawcze, społeczne, powstające przez regularne powtarzanie jakiejś czynności. Jednak powtarzanie nie jest jedynym warunkiem powstawania nawyku. Aby się wytworzył, organizm musi do niego dojrzeć: dziecko nie może się nauczyć chodzić czy pisać, zanim nie osiągnie pewnego stopnia dojrzałości. Nawyk spełnia funkcję ekonomiczną - uwalnia umysł od kontrolowania czynności, które da się zautomatyzować (np. chodzenie, prowadzenie samochodu). Nadmierne uleganie nawykom prowadzi jednak do zubożenia istoty ludzkiej, do zamknięcia się w kręgu automatycznie wykonywanych czynności, do lenistwa i zubożenia emocjonalnego.
Proces powstawania nawyków
Znaczenie nawyków w życiu człowieka
Asertywność.
Podstawy asertywności.
Asertywność to umiejętność pełnego wyrażania siebie w kontakcie z inna osobą czy osobami. Zachowanie asertywne oznacza bezpośrednie, uczciwe, stanowcze wyrażanie swoich postaw, opinii, pragnień lub uczuć, respektując postawy, opinie, pragnienia i uczucia innych osób. Zachowanie asertywne polega na jasnym wyrażaniu swoich potrzeb, poglądów i odczuć w taki sposób, aby nie naruszać praw i godności innych, nie zmuszając ich tym samym do obrony siebie czy kontrataku. Asertywność nie jest cechą wrodzoną, można się jej nauczyć. Można mówić o konkretnych umiejętnościach przeżywania i reagowania, których uczymy się przez całe życie. Nie można w związku z tym powiedzieć, że ktoś jest lub nie jest asertywny. To czy potrafimy odpowiednio zareagować zależy w dużej mierze od tego, z kim mamy rozmawiać i w jakiej sytuacji zmuszeni jesteśmy reagować. Można z wielką łatwością wyrażać swoje uczucia i prawa wobec pewnych osób w pewnych sytuacjach - zaś odczuwać dużą trudność w adekwatnym zachowaniu się wobec innych osób, w innych sytuacjach.
Istnieją oczywiste sytuacje, w których człowiek robi coś, na co nie ma ochoty, ale wcale nie pragnie tego zmienić. Każdy ma prawo do zachowań asertywnych, ale ma też prawo działać nieasertywnie. Istotne jest jedynie, aby robiąc coś, na co nie ma ochoty, wybierał dany sposób zachowania i decydował się na ten wybór - nie zaś czuł się zmuszony, poddany presji otoczenia i bezradny z powodu własnej nieumiejętności obrony.
Techniki budowania postawy asertywnej
Sytuacje trudne - reakcje i zachowanie ludzi.
Stres i radzenie sobie z nim - pojęcie stresu, psychologiczny wymiar stresu, rodzaje stresorów, strategia radzenia sobie.
Stres to obszerny proces obejmujący złożone zjawiska biochemiczne, fizjologiczne, behawioralne i psychiczne, z których wiele ma bezpośredni lub pośredni związek ze zdrowiem. Stres to proces, za pomocą którego czynniki środowiskowe zagrażają równowadze organizmu lub ją naruszają i za pomocą którego organizm reaguje na zagrożenie. Czynniki środowiskowe wywołujące stres nazywamy stresorami. Ich pojawienie się pobudza złożone mechanizmy reagowania fizjologicznego i psychologicznego.
Radzenie sobie stanowi ważną część reakcji stresowej. Co więcej, istnieją setki różnych jego strategii, których można użyć w pokonywaniu stresującego wydarzenia. Cohen i Lazarus wyróżnili wśród strategii radzenia sobie pięć ogólnych kategorii:
działanie bezpośrednie, kiedy osoba próbuje bezpośrednio pokierować lub zmienić relacje łączące ją z sytuacją stresującą
szukanie informacji, kiedy osoba szuka informacji na temat danej sytuacji, aby móc zrozumieć i przewidzieć kolejne wydarzenia
powstrzymanie się od działania, czyli nierobienie niczego w danej sytuacji
wewnętrzne lub uśmierzające strategie radzenia sobie, kiedy dana osoba dostosowuje się do sytuacji poprzez ponowną jej ocenę lub zmianę własnego "środowiska wewnętrznego"
zwrócenie się do innych po pomoc i emocjonalne wsparcie dotyczy uruchomienia systemu wsparcia społecznego, mającego pomóc w danej sytuacji
sytuacje konfliktowe - pojęcie konfliktu, negocjacje jako metoda rozwiązywania problemów
Style kierowania grupami
Teorie przywództwa
Styl autokratyczny
Styl demokratyczny
Rola instruktora jako kierownika zespołu