Funkcje literatury w społeczeństwie to ogólne zadania i cele, dla których literatura jest wytwarzana, rozpowszechniana i odbierana przez społeczeństwo - oraz rzeczywiste skutki społeczne odbioru literatury, zarówno uświadamiane, jak i nieuświadamiane.
Funkcje postulowane i realizowane przez publiczność literacką, sugerowane przez twórców, a także określane przez znawców jako naturalne dla literatury, składają się razem na ogólny rejestr społecznych funkcji literatury.
Funkcje literatury w dziejach:
Waples, Berelson, Rogers - instrumentalne, prestiżowe, autoweryfikacyjne (potwierdzanie własnych poglądów), estetyczne, relaksowe;
Hatt - relaks, kompensacja, prestiż, potwierdzenie przynależności grupowej, weryfikacja opinii i wartości;
Andukowicz - funkcje jako motywy: emocjonalne, poznawcze, rozwojowe, prestiżowe, zastępcze, rozrywkowe;
Wnuk-Lipińscy - estetyczne, tożsamości, wzorów zachowań, informacji o świecie zewnętrznym, akceptacji społecznej, kompensacji, rozrywki;
Siekierski - filozoficzno-społeczne, instrumentalno-wychowawcze, estetyczno-kontemplacyjne, emocjonalne, werystyczne, poznawcze;
Głowiński - funkcje jako style odbioru: mityczny (autoweryfikacja), alegoryczny (w dwuwymiarowym układzie znaczeń dzieła, pierwszy wymiar „przezroczysty”), symboliczny (niejasne relacje obu wymiarów), instrumentalny (dzieło jako środek oddziaływania), mimetyczny (naśladowanie rzeczywistości), ekspresyjny (dzieło jako syndrom osobowości autora), estetyzujący.
Roboczy spis społecznych funkcji literatury wg Wojciechowskiego:
Funkcja filozoficzno-społeczna - intelektualna, ideologiczna, refleksyjna - polega na wszechstronnej konfrontacji światopoglądu przekazu literackiego ze światopoglądem odbiorcy; celem jest twórcza refleksja problemowa oraz wzbogacenie czytelniczych wyobrażeń, sądów, opinii, przemyśleń, wniosków, indywidualnego myślenia i działania; wynika z potrzeb samorealizacji i recepcji kultury.
Funkcja estetyczna - poetycka, autoteliczna - dzieło/literatura nie tylko przekazuje treści, ale także zwraca uwagę na własną organizację wewnętrzną i zewnętrzną, a także sam sposób przekazu; funkcja utożsamiana jest z bezinteresowna satysfakcją wywołaną kompozycją artystyczną, w której żadna zmiana nie wydaje się już możliwa; jej formułę stanowi wywoływanie zachwytu, wstrząsu, wzruszenia także negatywnych; wynika z potrzeb estetycznych.
Funkcja wychowawcza - kierunkowe oddziaływanie ideowe i moralne struktury świadomości odbiorcy; proces rozbudzania wyobraźni, kształcenia wrażliwości, umiejętności wartościowania, inicjowania myślenia twórczego; proces zindywidualizowany, wielokierunkowy, wieloaspektowy; ma źródło w postawach badawczo-twórczych, systemu orientacji, systemu wartości oraz programów myślenia i działania; wynika z potrzeb wychowawczych i samorealizacji.
Funkcja poznawcza - nastawienie na treści pozajęzykowe i pozaliterackie; forma odwołania się do świata rzeczywistego; jest funkcją finalną - realizowana jest przez wszystkie inne funkcje - polega na wszechstronnym i twórczym wzbogaceniu świadomości w ogólnym wyniku procesu lektury; wynika z potrzeb informacji, samorealizacji i innowacji.
Funkcja emocjonalna - polega na uczuciowym zaangażowaniu odbiorcy, wywołaniu napięcia uczuciowego wobec jakości zawartych w tekstach; jest niesłusznie lekceważona przez badaczy; może dotyczyć napięcia wywołanego konfrontacją wartości intelektualnych; wynika z potrzeby więzi emocjonalnej.
Funkcja werystyczna - nazwana od XIX-wiecznej odmiany włoskiego naturalizmu - polega na dostarczeniu przez działa literackie bezpośredniej, dosłownej i logicznej wiedzy o rzeczywistości; treść potwierdza wyobrażenia odbiorcy o konkretnym fragmencie rzeczywistości realnej lub uzupełnia je o wyobrażenie innego fragmentu rzeczywistości, nie znanego bezpośrednio; motywacje: potrzeba informacji o świecie rzeczywistym; kontakt literatury z realnym światem nie można sprowadzać do odzwierciedlenia rzeczywistości, a wnioskowanie bezpośrednie w rzeczywistości na podstawie literatury jest niedopuszczalne; mimetyczny styl odbioru.
Funkcja rozrywkowa - rekreacyjna, wczasowa, ludyczna, zabawowa - jej istotę stanowi przyjemność, zabawa, niekiedy po prostu wypełnienie wolnego czasu, odpoczynek, pobieżne śledzenie fabuły, odkrywanie tego, co w tekście zaskakujące, swojskie; wynika z potrzeb ludycznych i rekreacyjnych.
Funkcja substytutywna - kompensacyjna - jej istotę stanowi wykorzystanie dzieł literackich dla rozładownia napięć i niepokojów; często następuje przez zastąpienie osób z otoczenia postaciami fikcyjnymi lub rozpoznanie w strukturze postaci literackich cech własnych, dla poprawy wyobrażeń o sobie; polega na zachowaniach zastępczych oraz realizacji zastępczych celów; sugestywność dzieła może służyć marzeniom na jawie, realnej iluzji, czyli utożsamieniu się z bohaterami utworu dla uzyskania poczucia przynależności społecznej lub dla osiągnięcia (w wyobraźni) celów praktycznie nieosiągalnych; polega także na utożsamianiu losów własnych z pomyślnymi losami bohaterów lub skontrastowaniu z losami niepomyślnymi, dla poczucia bezpieczeństwa lub potwierdzenia własnej wartości; też jako czytanie nawykowe dla osiągnięcia prestiżu i społecznej akceptacji.
2