Funkcja impresywna to nastawienie aktu mowy na odbiorcę, który w pewnych wypadkach stać się może dominującym elementem sytuacji komunikacyjnej; może wyrażać się poprzez różnorodne czynniki językowe, np. intonację, dobór słownictwa, środki składniowe.
Najbardziej wyrazistym jej wykładnikiem są formy gramatyczne wołacza i trybu rozkazującego. Funkcję impresywną pełnią np. przemówienia polityczne, komentarze, recenzje, reklamy (slogany, hasła), pisma urzędowe, wiersze itp. Ze względu na stosowaną technikę nakłaniania możemy wyróżnić następujące typy wypowiedzi nacechowanej funkcją impresywną:
- stanowcze nakazy zachowań (komendy, zarządzenia, ustawy, polecenia służbowe);
- apele do dobrej woli człowieka (podania, instrukcje, poradniki, hasła i slogany);
- próby ukształtowania określonej postawy odbiorcy,mobilizowanie go (publicystyka, przemówienia, poezja).
Współcześnie niezwykle popularne są slogany i hasła. Siła ich oddziaływania kryje się w krótkim, efektownym i jak gdyby oczywistym sformułowaniu, w odwoływaniu się do wartości uznanych przez odbiorcę i w powtarzalności. Znamienne dla sloganów jest posługiwanie się formą 1 os. l. M. Czasowników lub zaimkami “my”, “nasz”. W ten sposób nadawca utożsamia się z odbiorcą zarówno co do samej swojej roli, jak i stosunku do treści hasła. Charakterystyczne jest również zwracanie się do odbiorcy w 2 os. lp. - stwarza
to wrażenie kontaktu osobistego, wypowiedzi skierowanej do tego właśnie odbiorcy, który tekst odczytuje. Budując slogany wykorzystuje się niejednokrotnie przysłowia.
Funkcję ekspresywną (emotywną) charakteryzuje nastawienie na nadawcę, polegające na uzewnętrznianiu postawy “ja” mówiącego wobec przedmiotu wypowiedzi. Może być efektem organizacji różnych warstw wypowiedzi:
- brzmieniowej (akcent, intonacja, iloczas),
- morfologicznej (tryb życzący),
- leksykalnej (wyrazy nacechowane emocjonalnie),
- składniowej (elipsa, inwersja),
- również nie należących do systemu językowego, np. barwy głosu, tempa, siły wydechu.
Dla funkcji tej najbardziej typowe są: reportaż, liryka,
zwłaszcza osobista, pamiętniki, korespondencja osobista, programowe manifesty literackie.
Funkcja fatyczna służąca podtrzymywanie kontaktu zorientowana jest na nawiązanie lub podtrzymanie kontaktu między odbiorcą i nadawcą. Dominuje w takich wypowiedziach, jak telefoniczne: “halo”, “czy mnie słyszysz?”, grzecznościowych formułach typu: “jak leci?”, “co nowego?” itp.
Funkcja estetyczna (poetycka) to nastawienie wypowiedzi na swoją własną organizację, na wewnętrzny układ elementów w planie wyrażania, jak i w planie treści, wprowadzenie orientacji dośrodkowej. Tworząc teksty o funkcji poetyckiej nadawca chce odbiorcę
zachwycić, zaskoczyć lub rozśmieszyć. Przejawia się, wbrew nazwie, również w tekstach przemówień, ale przede wszystkim w prozie poetyckiej lub lirycznej, żartach i kalamburach
oraz w mowie potocznej, korespondencji, żargonach zawodowych i uczniowskich,
zatem wszędzie tam, gdzie dąży się do odświeżenia języka, przełamania szablonów.
Jeżeli celowe przekroczenie norm jest odbierane negatywnie pod względem estetycznym, wówczas mamy do czynienia z kiczem, grafomanią.
Funkcja poznawcza to zdolność do powiadomienia o zjawiskach rzeczywistości pozajęzykowej.
Dominacja tej funkcji właściwa jest wypowiedziom językowym i decyduje o stylu naukowym, w obrębie literatury odgrywa ważną rolę zwłaszcza w utworach epickich. Jej obecność pozwala czytelnikowi odnieść poznawany świat przedstawiony do konkretnej rzeczywistości historycznej czy psychicznej.
Funkcja metajęzykowa z kolei polega na orientacji aktu mowy na system językowy, który występuje jako przedmiot objaśnień czy komentarzy, np. zdanie: “orzeczenie jest główną częścią zdania”. W literaturze odgrywa eksponowaną rolę w utworach, które zawierają wypowiedzi na temat samej poetyki.
Styl to ogół środków językowych charakterystycznych dla konkretnego autora, epoki, utworu literackiego, stosowanych w ścisłych okolicznościach.
Styl naukowy - charakterystyczny dla dzieł specjalistycznych - podręczników, encyklopedii, publikacji naukowych, leksykonów itp. Brak elementów potocznych, figur artystycznego wyrazy, nacechowania emocjonalnego. Charakterystyczne terminy naukowe mogą wystąpić również bez jego udziału np. w esejach.
Wyróżniki:
- Poprawny pod względem gramatycznym;
- Zdania rozbudowane, najczęściej podrzędnie złożone - służą precyzyjnemu, ścisłemu i przejrzystemu wyrażaniu myśli;
- Słownictwo fachowe, specjalistyczne, terminy naukowe, bez znajomości których tekst jest nieczytelny;
- Funkcja poznawcza;
- Obecność wykresów, tabel, przypisów, cytatów, przejrzystość kompozycyjna (rozdziały, akapity);
- Brak środków artystycznych oraz nacechowania emocjonalnego;
- Dążenie do jednoznaczności i precyzji;
- Terminologia naukowa, symbole, wzory itp.;
- Język jest jednoznaczny.
Styl urzędowo-kancelaryjny - odmiana mówiona, oficjalna (także pisana, użytkowa) to styl przepisów prawnych, zarządzeń administracyjnych, okólników i innych pism urzędowych, instrukcji.
Wyróżniki:
- Silna konwencjonalizacja języka (w imieniu, na podstawie przepisów, w związku z, prośbę swą motywuję, zwracam się z...);
- Obecność form grzecznościowych (zwracam się z uprzejmą prośbą, szanowny...);
- Konstrukcje bezosobowe - zarówno w stosunku do odbiorcy, który traktowany jest jako anonimowy członek zbiorowości, jak również jako nadawca (przypomina się, zawiadamia się, składa się, ogłasza się);
- Obecność strony biernej (jest organizowany, działalność prowadzona przez);
- Brak emocjonalności;
- Duży stopień oficjalności języka;
- Swoiste słownictwo i frazeologia;
- Używanie gotowych szablonów, formuł składniowych (podania, obwieszczenia, zawiadomienia, oficjalne prośby);
- Niepoprawne, sztucznie rozbudowane wyrażenia (w miesiącu maju - w maju, w tym okresie czasu - w tym czasie, w oparciu o ...)
Styl retoryczny - Najbardziej zbliżony do stylu artystycznego, najbardziej ozdobny, bo zawierający wyrażenia, wyrazy i zwroty nacechowane emocjonalnie odznaczające się podniosłością. Występuję w odmianie mówionej języka (oficjalnej). Występują w nim sformułowania pozwalające na nawiązani kontaktu z odbiorcą - słuchaczem, ale także środki językowe typowe raczej dla stylu artystycznego, pozwalające wyrazić myśli w sposób kunsztowny. Do środków właściwych temu stylowi należą apostrofy, czyli wołacze, za pomocą których mówca zwraca się do obecnych. Pojawiają się często pytania retoryczne np. przemówienia, kazania itp.
Środki retoryczne = środki stylistyczne
Styl artystyczny - styl dzieła literackiego - dzieła sztuki, które rządzi się innymi prawami niż wszelkie inne komunikaty językowe. Występują ty silne mody stylistyczne i indywidualne upodobnia autorów (odmiana pisana).
Wyróżniki:
- Fonetyczne środki stylistyczne:
- Eufonia - instrumentacja zgłoskowa,
- Onomatopeje - imitowanie zjawisk akustycznych za pomocą dźwięków mowy,
- Rymy - zgodność grupy głosek w wyrazach kończących się na dwa lub więcej okresów poczynając od ostatniej samogłoski akcentowanej,
- Rytm - zależy od liczby sylab powtarzających się w poszczególnych wersach i od sposobu rozłożenia w nich akcentów wyrazowych.
- Morfologiczne środki stylistyczne - formy dawne, archaizmy, zdrobnienia, zgrubienia, formacje o charakterze żartobliwym, neologizmy;
- Składniowe środki stylistyczne.
Styl potoczny - mówiona, nieoficjalna i najswobodniejsza odmiana języka, służąca do porozumiewania się w codziennych sprawach.
Wyróżniki:
- Obecność słownictwa nacechowanego emocjonalnie (zdrobnienia, zgrubienia), ekspresywnie,
- Stałe związki frazeologiczne,
- Występowanie licznych zaimków - ten, tu, ktoś, gdzieś itp.,
- Liczne powtórzenia,
- Swobodna składnia - zdania urywane, eliptyczne, wtrącone, równoważniki zdań, ograniczona liczba spójników, niemal nie występują zdania wielokrotnie złożone,
- Częste występowanie środków językowych służących funkcji fatycznej (nawiązanie i podtrzymanie kontaktu) np. formy wołacza.
Styl publicystyczny - informacja (podanie informacji), publicystyczny (informacja + komentarz).