Marta Joanna Dyrda

Rodzina - różne aspekty.

Oto lista zagadnień, które chciałabym pokrótce omówić, czy zasygnalizować:

1. Czym jest rodzina: definicje, rodzina jako grupa społeczna, rodzina jako instytucja, klasyfikacja funkcji rodziny, typy rodzin

2. Alternatywne formy życia rodzinnego: monoparentalność, rodziny par homoseksualnych.

3. Przemoc w rodzinie: uwarunkowania przemocy wobec dziecka.

Zaprezentuję także dane statystyczne pochodzące z opublikowanego na oficjalnej stronie Głównego Urzędu Statystycznego „Rocznika demograficznego 2008”

**

Bibliografia:

A. Kwak, Rodzina i jej przemiany, Rozdział I - Rodzina podstawowe pojęcia, funkcje i typy, Warszawa, ISNS, 1994

I.Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa, WSiP, 1994

K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko - rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kraków, Nomos, 2002

P. Tomalski, Nietypowe rodziny. O parach lesbijek i gejów oraz ich dzieciach z perspektywy teorii przywiązania., Warszawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2007

http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_rocznik_demograficzny_2008.pdf

1. Czym jest rodzina?

1. Definicje rodziny.

Anna Kwak podaje kilka definicji pojęcia „rodzina”, zaznaczając na początku iż powszechnie przez rodzinę rozumie się parę małżeńska i jej dzieci, że zazwyczaj rodzinę rozumie się albo jako rodzinę nuklearną (rodzice i dzieci) lub wielopokoleniowa, duża rodzinę (łącząca jej członków rozmaitymi stopniami pokrewieństwa). W świetle tego, co powyżej - rodzinę stanowią osoby związane więzami krwi,

Chciałabym przytoczyć cytowane przez p. Kwak określenia pojęcia „rodzina”. Jednak zanim do tego przystąpię ważne jest zaznaczenie, że definicje te można podzielić na dwie grupy:

1. Do pierwszej nalezą definicje, w których na pierwszy plan wysuwa się reprodukcyjna funkcja rodziny - zarówno pod względem biologicznym ( rodzina „dostarcza nowych członków społeczeństwa, zapewnia przetrwanie gatunku) jak i kulturowym (rodzina przekazuje dziedzictwo kulturowe kolejnym pokoleniom)

2. Druga grupa definicji skupia się wokół wzajemnych relacji łączących członków rodziny.

(definicje - str 10)

1. Rodzina jako grupa społeczna

Charakterystyczne cechy rodziny jako grupy społecznej:

• grupa pierwotna

• liczy niewielu członków

• stwarza jednostce pierwsze, podstawowe środowisko społeczne

• członków łączą bezpośrednie kontakty „twarzą w twarz”

• stosunki emocjonalne i społeczne względnie trwałe, nie podlegają zmianom w tym samym stopniu co w innych grupach społecznych

• tworzenie wspólnoty celów i poczucia przynależenia członków do siebie

• każdą rodzina jest odrębną i niepowtarzalną grupą

• w środowisku rodzinnym istnieje możliwość objęcia dziecka indywidualna opieką

• rodzice są pierwszymi osobami znaczącymi

1. Rodzina jako instytucja społeczna

Możemy mówić o rodzinie jako o instytucji, ponieważ posiada ona cechy, jakie przypisuje się instytucjom:

• Jest grupą powołana do realizacji ważnych dla całej zbiorowości spraw

• jest formą organizacyjną zespołu czynności wykonywanych przez członków grupy w imieniu całości

• jest zespołem ról społecznych członków grupy doniosłych dla życia grupy.

Rodzina jest instytucją formalną - przepisy prawa regulują wzajemne uprawnienia i obowiązki jej członków względem siebie oraz członków rodziny w innych zbiorowiskach ze względu na ich sytuacje rodzinną. Rodzina jest formalnie ustanowiona a jej funkcjonowanie powinno być zgodne z normami społecznymi.

Jednym z wyznaczników instytucjonalnego charakteru rodziny są spełniane przez nią funkcje.

1. Klasyfikacja funkcji rodziny.

Istnieje wiele klasyfikacji funkcji spełnianych przez rodzinę, ja wybrałam tutaj jedną z nich - taką, która w moim odczuciu jest najbardziej przejrzysta. Jest to klasyfikacja opracowana przez Martę Zięmską.

Funkcje rodziny:

• prokreacyjne: dostarczanie społeczeństwu nowych członków, zaspokojenie potrzeb seksualnych dorosłych członków rodziny

• produkcyjna: dostarczanie społeczeństwu pracowników - sił wytwórczych, rodzinie zapewnia zaspokojenie potrzeb ekonomicznych

• usługowo- opiekuńcza: zaspokojenie potrzeby troszczenia się o innych jak i potrzeby doznawania opieki

• socjalizująca: rodzina wprowadza nowych obywateli do społeczeństwa, przekazywanie języka, kultury, wzorów zachowań, wartości moralnych obowiązujących w danym społeczeństwie, rodzicom pozwala na zaspokojenie potrzeby rodzicielstwa w sensie społecznym, czyli wychowywania dzieci

• psychohigieniczna: ugruntowanie i kultywowanie zdrowia psychicznego w społeczeństwie, członkom rodziny pozwala na zaspokojenie potrzeb emocjonalnych

1. Typy rodzin.

Rodzina jako grupa społeczna występuje w wielu formach, typologie rodzin tworzone są ze względu na rozmaite kryteria.

Kryterium liczby członków:

• rodzina mała nuklearna

• rodzina poszerzona, wielopokoleniowa

• zmodyfikowana rodzina poszerzona - związek rodzin nuklearnych będących w częściowej zależności od siebie (wymiana usług) zachowujących odrębność ekonomiczną, brak hierarchii władzy

• rodzina poligamiczna: poliginiczna lub polianryczna

Kryterium źródła utrzymania:

• chłopska

• robotnicza

• inteligencka

Kryterium prestiżu i władzy:

• patriarchalna

• matriarchalna

• egalitarna

Kolejny podział:

• rodzina pochodzenia (macierzysta)

• rodzina prokreacji (nuklearna)

2. Alternatywne formy życia rodzinnego.

1. Monoparentalność.

Pojęcie monoparentalnosci nie niesie ze sobą pejoratywnych znaczeń, negatywnych skojarzeń, jak to ma miejsce w przypadku określenia „samotnego rodzicielstwa”.

→ Jest to zjawisko niejednorodne, także ze względu na rożne drogi powstania takiej sytuacji. Warto dodać, że potocznie wizerunek samotnych rodziców zależny od sposobu, w jaki znaleźli się w sytuacji monoparentalniosci - sytuacja pod tym wglądem najkorzystniej przedstawia się dla wdów.

Przyczyny monoparentalności:

• śmierć rodzica

• rozwód lub separacja

• urodzenie dziecka przez samotna kobietę poza małżeństwem

Monoparentalność może wiązać się także ze zjawiskiem kohabitacji, o której mowa będzie osobno, później.

Małżeństwo uważane jest za najkorzystniejsze (czy nadal?), ponieważ monoparentalnośc wiąże się z problemami: opieki państwa nad rodziną, pomocy społecznej, ubóstwa, większego ryzyka problemów wychowawczych

Największą część samotnych rodziców stanowią matki.

Samotne matki: MITEM jest, że większość samotnych matek to kobiety nigdy niezamężne, w rzeczywistości większość z nich stanowią kobiety rozwiedzione, separowane i wdowy ( z czym wiąże się kwestia pojawienia się sytuacji monoparentalnosci w trakcie dzieciństwa lub wczesnej adolescencji dziecka). Sytuacja samotnych matek wiąże się często z koniecznością opieki ze strony państwa oraz instytucji pozarządowych

Samotni ojcowie: lepsze zarobki w porównaniu do kobiet → najczęściej brak problemów ekonomicznych, częściej niż kobiety wchodzą w powtórne związki małżeńskie,

→ Kwestia walki o prawa ojca - po rozwodzie, ale tez kiedy nie poślubili matek swoich dzieci

Problemy ekonomiczne:

pomoc społeczna,

gorsza sytuacja pod względem materialnym od sytuacji rodzin pełnych,

pomoc państwa skierowana głównie w stronę kobiet z dziećmi urodzonymi poza małżeństwem (↔ sytuacja przedstawiona przez dr Murawską na zajęciach z socjologii wychowania: przypadek wsi, gdzie pary bez ślubu wychowywały dzieci i mieszkały razem by wyłudzić od państwa świadczenia, sytuacja niejednostkowa!)

→ państwo (de facto podatnicy) przejmuje ekonomiczną rolę rodzica - to, co Fukuyama nazwał „biurogamią”

Skutki psychospołeczne: rozpatruje się je zależne od podejścia

- brak prawidłowego wzorca rodziny → nauka ról społecznych

- „wyuczona bezradność” dzieci - brak wzoru aktywnego ojca z zasadami etycznymi, bezradna, przepracowana, uzależniona od pomocy społecznej matka

- zaburzenie podstawowych funkcji rodziny: ekonomicznej, usługowo - konsumpcyjnej, socjalizacyjno-wychowawczej, psychohigienicznej

- brak stabilizacji i poczucia bezpieczeństwa

- Fukuyama powołując się na najnowsze badania podważa tezę i tym, że lepiej jest by rodzice rozwiedli się, niż pozostawali w związku pełnym konfliktów → mówi tu, że to skutek indywidualizacji, że to raczej dbanie o potrzeby rodziców niż ich dzieci

Takie wnioski prowadza do analizy monoparentalności w kategoriach dewiacji, rodziny patologicznej

Istnieją także badania ukazujące odwrotną wizję - w ich świetle dzieci w rodzinach monoparentalnych nie różnią się od tych z rodzin pełnych, są szczęśliwe, umieją nawiązywać kontakty z rówieśnikami, a w życiu dorosłym samorealizują się na różnych płaszczyznach życia

To drugie podejście nie stygmatyzuje rodzin znajdujących się w omawianej sytuacji, pozwalałoby zmienić społeczne postrzeganie przede wszystkim samotnych matek, które bywają piętnowane przez społeczności, w których żyją.

1. Rodziny par homoseksualnych.

Tutaj należy zwrócić uwagę na dwie cechy szczególne jeśli chodzi o Polską specyfikę: niską tolerancję społeczeństwa względem osób o orientacji homoseksualnej, oraz brak regulacji prawnych dotyczących osób orientacji homoseksualnych (legalizacja związków jednopłciowych, adopcja dzieci. Jednakże np. w Belgii, Dani i Hiszpanii pary homoseksualne nie tylko mogą zalegalizować swój związek ale także adoptować dzieci. Choć więc nie dotyczy to naszego kraju, warto jednak o tym wspomnieć - także ze względu pojawianie się tej kwestii w publicznej dyskusji.

Postaram się skoncentrować głównie na kwestii wychowywania dzieci przez gejów i lesbijki.

Możemy mówić o dwóch rodzajach rodzin osób homoseksualnych:

1. kiedy pojawiają się dzieci z poprzedniego, heteroseksualnego związku jednego z partnerów

2. kiedy dzieci zostają adoptowane przez parę homoseksualną, lub dochodzi np. do zapłodnienia metodą in vitro

Jedną z istotnych rzeczy na które nie sposób zwrócić uwagi jest to, że orientacja seksualna i potrzeba posiadania potomstwa kształtują się oddzielnie - tzn nie ma podstaw do twierdzenia, że potrzeba zostania matka lub ojcem wiąże się wyłącznie z orientacją heteroseksualną - osoby homoseksualne także jej doświadczają (stąd dążenie nie tylko do legalizowania związków ale także do prawa adopcji dzieci).

Bardzo często w debatach na temat homoseksualizmu, legalizowania związków homoseksualnych itd. pojawia się pytanie o wpływ jaki wywiera na dzieciach dorastanie z homoseksualnymi rodzicami. Jedną z kwestii jest ewentualność „przejęcia” preferencji seksualnych rodziców, a także niepewność identyfikacji z rola płciową. Na pierwsze z tych pytań odpowiada nam w zasadzie sytuacja w jakiej wychowywała się większość osób homoseksualnych - rodzina oparta na heteroseksualnym związku rodziców, w której nie „przejęli” orientacji seksualnej od wychowujących ich dorosłych. Większość badań opisująca tę kwestię była przeprowadzana w Stanach Zjednoczonych. Powołam się teraz na wyniki badań przeanalizowane przez Przemysława Tomalskiego w jego książce poświęconej tym nietypowym rodzinom. Autor ten na podstawie wyników 6 niezależnych studiów wysnuwa następujący wniosek: „dzieci lesbijek oraz gejów (…) nie wykazują większej, aniżeli w grupach porównawczych, częstości zaburzeń identyfikacji płciowej, orientacji seksualnej/preferencji seksualnych oraz zachowań sprzecznych z rolami płciowymi” Także badania funkcjonowanie w sferze emocjonalnej oraz związków miłosnych dorosłych dzieci wykazują „brak różnic pomiędzy grupą badanych a grupą kontrolną w funkcjonowaniu emocjonalnym i poziomie trudności emocjonalnych.” Ogólnie rzecz ujmując przytoczone przez Tomalskiego wyniki badań przeczą poglądowi o negatywnym wpływie homoseksualnych rodziców na wychowywane przez nich dzieci.

Jednakże biorąc pod uwagę wcześniej przytoczone funkcje rodziny łatwo zauważyć, że o ile rodzina założona przez osoby o orientacji homoseksualnej jest w stanie spełniać większość z nich, o tyle funkcja biologicznej reprodukcji nie jest dla nich możliwa - , dlatego warto się zastanowić nad fundamentem definicji rodziny w świetle którego - paradoksalnie - rodzinom gejów i lesbijek nie przysługuje to miano. Czy w świetle hipotetycznej legalizacji związków jednopłciowych i adopcji dzieci przez pary homoseksualne powinniśmy pomyśleć o redefinicji pojęcia rodziny? Co w takim razie, zgodnie z tym rozumowaniem, z heteroseksualnymi, bezpłodnymi małżeństwami adoptującymi dzieci? Oczywiście zdaję sobie sprawę z tego, że obydwu tych przypadków nie można porównywać...

3. Przemoc wobec dzieci.

Przemoc wobec dzieci zawsze wstrząsa. Jest to jeden z tych aspektów życia rodzinnego przy którego opisywaniu nie sposób uwolnić się całkowicie od moralnych osadów i emocjonalnych reakcji.

Przedstawię tutaj 4 nurty teoretyczne tłumaczące przyczyny eskalacji przemocy wobec dziecka oraz proponujące formy działania przeciwko przemocy. Skonfrontuję także teorie z wynikami badań.

Koncepcja psychologiczna:

Przyczyny przemocy:

tkwią w patologicznej osobowości rodzica, lub opiekuna

znęcanie się nad dziećmi wynika z zaburzeń psychicznych rodziców

maltretujący rodzice sami doświadczali zbyt surowego karania w dzieciństwie

Proponowane działania:

nastawione całkowicie na osobę rodzica → terapia analityczna ( psychoanaliza) + edukacja w zakresie podstawowych umiejętności opiekuńczo - wychowawczych (by wzmocnić efektywność działania psychoanalizy)

Teoria a wyniki badań:

badania Pinette'a, Riglera (1972) : mniej niż 10% rodziców znęcających się nad dziecmi zdradza objawy patologicznej

badania Melmick i Hurley (1969) : większość ojców odpowiedzialnych za zabójstwo dzieci nie wykazywało cech choroby psychicznej

Wright (1976) określa rodziców krzywdzących dzieci jako osoby „chore, ale ułożone” (sick but slick) - sprawiają wrażenie normalnych, nie wyróżniają się w otoczeniu

psychoanaliza może stanowić istotny wkład, gdyż podkreśla znaczenie wczesnych doświadczeń socjalizacyjnych rodziców Ale jest skazana na małe powodzenie (kosztowna, elitarna - pewne środowiska nie korzystają, skutki odległe w czasie)

Koncepcja socjologiczna.

Przyczyny przemocy:

tkwią w środowisku, które kształtuje normy postępowania z dziećmi

kulturowo określone postawy wobec przemocy, struktura społeczna, system norm funkcjonujący w otoczeniu rodziny, ogólne zasady relacji interpersonalnych

→ podkultury przemocy - społeczności, w których przemoc ma warto sc nagradzającą

sprzyjają: przeludnienie, złe warunki życiowe, niska kultura medyczna, bezrobocie, ubóstwo

Proponowane działania:

reedukacja obejmująca nie tylko rodziców ale i środowisko, w jakim żyje rodzina

koncentracja na procesach makrospołecznych → kształtowanie nowego wzoru relacji interpersonalnych

ćwiczenia i treningi umiejętności rodzicielskich, rozumienia problemów dziecka, rozwiązywania konfliktów

kształtowanie nowego wzorca kulturowego relacji międzyludzkich (działanie prewencyjne)

Teoria a wyniki badań:

badania z lat 80.: większe natężenie przemocy w rodzinach ubogich bezrobotnych, z marginesu społecznego

ALE

badania obecne: nie ma uzasadnienia d;a prostej korelacji między statusem społecznoekonomicznym a przemocą w rodzinie, gdyż:

• rodziny o wyższym statusie socjoekonomicznym funkcjonują w środowisku w pewnym sensie zamkniętym

• wiele przypadków przemocy w tych rodzinach pozostaje niewykrytych

• stopień ingerencji społecznej (a więc i możliwości dowiadywania się o przemocy) dużo wyższy w przypadku rodzin ubogich, o niższym statusie

Koncepcja społeczno-sytuacyjna.

Przyczyny przemocy:

zaburzenie wzajemnych interakcji między rodzicem a dzieckiem, objawiające sę hyż w chwili przyjścia dziecka na świat

niewłaściwa percepcja członków rodziny

niechęć, negatywne emocje, odrzucenie → niemożność zbudowania prawidłowych relacji

„zasada wzajemnego przymusu”:

zbyt surowe karanie

dziecka

niezadowolenie rodziców

szereg niekorzystnych zmian,

np.: lęk, nadpobudliwość ruchowa,

potrzeba samoobrony

izolacja społeczna, brak „cenzora”

rola sytuacji stresowej

Proponowane działania:

nauka właściwej percepcji partnera interakcji, rozumienia jego stanów psychicznych, potrzeb, dążeń, możliwości

→ techniki behawioralne → zmiana manifestowanych zachowań wobec członków rodziny

nauka kontroli własnych napiec, szczególnie gniewu

dążenie do przeciwdziałania izolacji społecznej

Teoria a wyniki badań:

eksperyment Graya, Cuttera, Deana i Kempe'a:

→ wprowadzenie do rodziny osoby trzeciej (przełamanie izolacji społecznej) - opiekuna, którego zadaniem było ułatwienie rozwiązywania pproblemów (a więc sytuacji stresogennych), jego celem było także dażenie do rozwijania i pogłębiania wzajemnych relacji w rodzinie

100 rodzin = 50 z opiekunem (grupa eksperymentalna) + 50 ze standardowa opieka społeczną (grupa kontrolna)

eksperyment trwał 2 lata

wyniki: niższy wskaźnik przemocy wobec dzieci w rodzinach z opiekunem!

Koncepcja integracyjna.

6 przyczyn:

1. doświadczenia socjalizacyjne rodziców - dorastanie w atmosferze przemocy

2. autorytarna osobowość rodzica z rysami antysocjalnymi

3. społeczna pozycja rodziców - brak społecznej siły (także rola płci i wieku rodzica) - co być może zaskakujące - okazuje się, że kobiety są częściej sprawcami przemocy wobec dzieci

4. stresy sytuacyjne: ekonomiczne, małżeńskie, strukturalne (np. wielodzietność, izolacja społeczna)

5. normy i wartości otoczenia rodziny

6. „iskra zapalna” agresji rodziców - bezpośredni czynnik, np. złe zachowanie dziecka

---