ZABAWA W ŻYCIU
DZIECKA
„Zabawa jest nauką,
nauka zabawą.
Im więcej zabawy, tym więcej nauki”
Glenn Doman
Elżbieta Ćwieluch
CZYM JEST ZABAWA ?
Zabawa jest tym rodzajem aktywności człowieka, który w najrozmaitszych formach przewija się przez całe jego życie. W okresie dzieciństwa jest to główny rodzaj działalności jednostki przed rozpoczęciem przez nią systematycznej nauki w szkole. Prawdziwa zabawa, czyli stworzona przez dziecko od początku do końca, występuje w wieku przedszkolnym, który jest nazywany często wiekiem zabawy.
Holenderski uczony Johan Huinzinga określił zabawę jako dobrowolną, swobodną czynność lub zajęcie dokonywane w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni według dobrowolnie przyjętych, lecz obowiązujących reguł. Towarzyszy jej uczucie radości, napięcia i świadomość odmienności od zwyczajnego życia. Nie można przez nią osiągnąć korzyści.
Na temat zabaw dzieci napisano wiele tomów, ale na pytanie „Czym jest zabawa?”, trudno uzyskać jednoznaczną odpowiedź. Wynika to z wielu przyczyn. Otóż zabawa jest zjawiskiem bardzo złożonym w swej strukturze i przebiegu. Po drugie, zabawa w różnych okresach życia przybiera rozmaite formy. Trudno zatem wyróżnić cechy wspólne, charakterystyczne dla wszystkich jej rodzajów i etapów.
Zabawa jako zjawisko psychologiczne, biologiczne i społeczno-kulturowe interesowała przedstawicieli wielu nauk. Prekursorem teorii zabaw był poeta niemiecki Fryderyk Shiller. Ukazał on związek zabawy człowieka z jego przeżyciami estetycznymi. Kolejne teorie wyjaśniające zjawisko zabawy to:
teoria nadmiaru energii - twórcą jest Anglik Herbert Spencer. Wyjaśnił zabawę w świetle nauk przyrodniczych. Dziecko w zabawach uczy się nowych czynności, a nadmiar sił wyładowuje w formie zabawy.
teoria rekreacji i relaksacji - (teoria wytchnienia) reprezentowana przez Moritza Lazarusa - zabawa jest formą aktywnego wypoczynku, regeneracji sił.
teoria ćwiczenia przygotowawczego - opracowana przez Karola Groosa. Bawiąc się beztrosko dzieci ćwiczą te umiejętności i sprawności, które pozwalają im potem przystosować się do warunków środowiska i realizować zadania życiowe.
teoria atawizmu - (rekapitulacji) reprezentowana przez G. Stanleya. W zabawach dzieci pojawiają się czynności analogiczne do podejmowanych przez ludzkość w toku historycznego rozwoju.
teoria funkcji zastępczej - zabawa stanowi ćwiczenie przygotowawcze. Rozwija myślenie, spostrzeganie.
teoria przyjemności funkcjonalnej - zasadniczym motywem działalności zabawy jest przyjemność.
Współczesne poglądy na zabawę.
Zabawa wprowadza dzieci w świat rzeczywisty w formie dla niej przystępnej. (Baldwin)
Zabawa uczy dawać, brać, dzielić się, współpracować, podporządkowywać swoją osobowość w grupie.
(E. Hurlock)
Dobra zabawa jest podobna do dobrej pracy i musi się
ją we właściwym czasie poprzedzać. (Makarenko)
Zabawa jest wrodzoną, naturalną metodą uczenia się małego dziecka. (Szuman)
Zabawa jest zjawiskiem społecznym. Powstaje i rozwija się pod wpływem otoczenia i własnej działalności dzieci kierowanej przez nauczyciela. (Tyborowska)
FORMY ZABAW
W wieku przedszkolnym zabawa przybiera różnorodne formy, staje się bardziej samodzielną i twórczą. Od zabaw indywidualnych i samotnych dzieci przechodzą do zabaw zespołowych. Aby zabawa mogła być twórcza dziecko musi mieć odpowiednią ilość miejsca, posiadać odpowiednie zabawki, należy wyznaczyć odpowiedni czas.
Wyróżnia się następujące formy zabaw:
zabawa samotna - dziecko bawi się samo i niezależnie
od innych dzieci, innymi zabawkami, niekiedy rozmawia z kolegami, lecz nie nawiązuje kontaktu odnośnie do czynności zabawowych.
zabawa równoległa - dzieci bawią się obok siebie, a nie
ze sobą, nie współdziałają ze sobą.
zabawa wspólna - dzieci bawią się razem, pożyczają i wymieniają zabawki i pomoce do zabawy. Wymieniają uwagi dotyczące czynności zabawowych, ale zabawa nie jest planowo zorganizowana, nie ma podziału ról.
zabawa zespołowa - dziecko bawi się w grupie zorganizowanej dla celów wspólnej zabawy. Czynności i role są podzielone, a jedno lub więcej dzieci organizuje i kieruje aktywnością całej grupy.
RODZAJE ZABAW
Zabawa w przedszkolu winna być ujmowana jako:
działalność swobodna, spontaniczna
jedna z metod organizowania pracy wychowawczej z dziećmi.
Wyróżnia się następujące rodzaje zabaw.
manipulacyjne - występują najwcześniej od momentu,
gdy dziecko osiągnie sprawność chwytania. W tych zabawach dziecko kieruje się własnym zainteresowaniem, bez udziału dorosłych, wychowuje się i uczy samodzielnie i samorzutnie. Każda zabawa manipulacyjna zaczyna się od spostrzeżenia zmysłowego, po którym następuje przejaw aktywności.
konstrukcyjne - polegające na budowaniu, lepieniu,
majsterkowaniu przy użyciu klocków, patyków, kamieni, kasztanów itp. Istotą tych zabaw jest tworzenie „dzieła”. Zabawom konstrukcyjnym towarzyszą czynności manipulacyjne.
tematyczne - zabawa w „role”, naśladowcze, twórcze.
Dziecko przyjmuje jakąś rolę, naśladuje, udaje kogoś lub coś, tworzy fikcję. W postaci zabawowej wprowadzają dzieci w czyn to, co wcześniej przeżyły, poznały, czego się dowiedziały. Naśladują nie dokonując wyboru, gdyż nie posiadają umiejętności dokonywania oceny, co złe, a co dobre.
dydaktyczne - są formą organizowanej działalności,
stawiamy przed dziećmi jakieś zadanie do wykonania. Należą tu takie gry dydaktyczne charakteryzujące się tym, że występuje w nich element współzawodnictwa w dążeniu do wygranej oraz określone reguły.
Podział zabaw i gier dydaktycznych
Podział - kryterium stanowi materiał.
zabawy z pomocami gotowymi
zabawy typu „czarodziejski woreczek”, stosuje się przedmioty codziennego użytku
produkowane układanki, gry stolikowe
zabawy słowne - zagadki.
Podział - kryterium stanowi cel.
określenie cech przedmiotów i ich położenie
utrwalenie pojęć matematycznych
utrwalenie wiadomości o otoczeniu społecznym, przyrodniczym
ćwiczenie poprawności mowy.
Obok wyuczonych zabaw dzieci także spontanicznie podejmują czynności mające charakter zabaw dydaktycznych. Ich cechą jest spontaniczność, pomysłowość, dziecko samo tworzy reguły postępowania.
ruchowe - czynnikiem dominującym jest ruch.
Dzieci same zaspokajają potrzebę ruchu.
Obok tych zabaw bez reguł, podejmowanych przez dzieci spontanicznie stosuje się zabawy z ustalonym tokiem ich przebiegu, z określonymi regułami, celem. Wyróżnia się:
zabawy orientacyjno-porządkowe
bieżne
równoważne
z czworakowaniem
skoczne
z elementami wspinania, rzucania, toczenia, celowania
rytmiczno-ruchowe.
CECHY ZABAWY
Zabawa to aktywność podejmowana spontanicznie, z własnej woli, pobudzana motywem „chcę”, często wbrew aktualnym oczekiwaniom otoczenia.
To aktywność bezinteresowna, bezproduktywna, nie nastawiona na realizowanie zadań, osiąganie celów, ważny jest proces, a nie jego rezultat, dziecko się bawi dla samego bawienia, a nie bawi się po coś.
W prawdziwej zabawie dziecko przebywa w innym czasie i innym miejscu, czas przestaje istnieć, czasem trudno się z nim porozumieć.
W prawdziwej zabawie dziecko przeżywa wiele różnorodnych i bardzo silnych emocji, nie jest to tylko radość i wesołość, które to emocje kojarzą się dorosłym ze słowem zabawa. Dziecko samo sobie stwarza sytuacje wywołujące te emocje, samo napędza sobie strachu, wymyśla różne niebezpieczeństwa, a wszystko po to, by zapanować nad sytuacją - jednocześnie dla niego realną i na niby.
W prawdziwej zabawie istnieje ład i porządek, skoncentrowanie, skupienie dziecka.
ROLA ZABAWY W ŻYCIU DZIECI
Każdy rodzaj zabawy odgrywa w rozwoju dziecka swoistą rolę
Zabawy oddziałują wszechstronnie na osobowość dziecka i jego rozwój. I tak:
Zabawy tematyczne przyczyniają się do poznania ról
społecznych. Dzieci uczą się dostosowania do określonych norm, reguł postępowania, poczucia odpowiedzialności, życzliwości, niesienia pomocy innym, zdyscyplinowania.
Zabawy ruchowe służą zdobywaniu zręczności. Dzieci zaspokajają potrzebę ruchu.
Zabawy dydaktyczne rozwijają zdolności poznawcze: uwaga, myślenie, pamięć, wyobraźnia, spostrzeżenie.
Zabawy konstrukcyjne rozwijają funkcje poznawcze, badawcze, naśladownictwo, twórczość dziecka, poczucie piękna.
Zabawa pozwala dziecku spełniać swe życzenia między innymi dawać ujście agresywnym popędom bez narażania się na konsekwencje, jakie impulsywne zachowanie przyniosłoby mu w sytuacjach realnych.
W zabawie dziecko może czuć się „panem sytuacji”, odreagować przykrości i lęki, postępować podobnie jak dorośli. Zabawa staje się areną, na której dziecko rozgrywa swoje lęki i obawy, pragnienia, nadzieje w postaci udramatyzowanych sytuacji modelowych, gdzie możliwe jest powtarzanie własnych doświadczeń życiowych, przeżywanie ich ponownie w udoskonalonej formie.
W rozwoju psychicznym dziecka zabawa stwarza strefę najbliższego rozwoju dziecka. W zabawie dziecko znajduje się zawsze wyżej własnego średniego wzrostu, wyżej od swego codziennego zachowania jest ono w zabawie o głowę wyższe od samego siebie. Podczas zabawy dziecko utrwala i doskonali przyswojone sposoby myślenia i działania, wzbogaca zasób wiedzy o otoczeniu.
I. Roszkiewicz stwierdza, iż zabawa:
„Po pierwsze, zwiększa orientacje w świecie oraz ćwiczy umiejętności, sprzyja rozwojowi myślenia, wiedzy, spostrzegania oraz poszczególnych sprawności czynnościowych.
Po drugie, uczy kierowania, planowania, rozwija zdolności organizacyjne, wzbogaca osobowość.
Po trzecie, rozwija sferę emocjonalną życia, pogłębiając ją.
Po czwarte, stanowi jeden z najlepszych środków psychoterapeutycznych i często bywa stosowana jako metoda oddziaływania na dzieci z różnymi trudnościami i zaburzeniami rozwoju”.
Zabawa jest szczególnym źródłem rozmaitych kontaktów społecznych, źródłem przyjemności, których nie daje praca pozbawiona wartości humanistycznych. Zabawa sprzyja utrzymywaniu pobudzenia na umiarkowanym poziomie. Spełnia funkcję przystosowawczą umożliwiając dziecku eksplorację własnych zachowań i pomysłów, kombinowania ich podczas zabaw w „bezpiecznych” warunkach.
Zabawa sprzyja nabywaniu wzorów i sposobów zachowania, a także przezwyciężania konfliktów. Przegrana czy wygrana w zabawie nie powoduje takich konsekwencji, jak w życiu.
Bruner wysuwa na pierwszy plan rolę zabawy w wytwarzaniu sposobów zachowania się giętkich i plastycznych. Dziecko może bowiem skoncentrować się w zabawie na tym, co robi i jak to robi, a więc na zachowaniu samym w sobie, nie zaś na jego celu, skutkach, konsekwencjach.
Często zabawę traktuje się jako swoistą formę autokomunikacji. Dziecko wykonując określone czynności ruchowe i słowne „przepowiada”, czyli komunikuje sobie samemu informacje w granicach przyjętych konwencji i umownej sytuacji. Autokomunikacja jest nie tylko objawem egocentryzmu dziecięcego, lecz stanowi jakby dialog, w którym dziecko odtwarza i ujawnia na zewnątrz treść własnych doświadczeń.
Zabawy swobodne dzieci spełniają rolę diagnostyczną. Zachowanie dziecka podczas zabawy, będące manifestacją jego stanów uczuciowych, informuje o świecie wewnętrznych przeżyć wychowanka, o jego ewentualnych trudnościach i konfliktach.
Zabawy spełniają rolę psychokorekcyjną w stosunku do dzieci agresywnych, nadmiernie pobudliwych, nieśmiałych, izolujących się od grupy.
Zabawy dowolne kształtują takie cechy wolicjonalne, jak wytrwałość i cierpliwość w dążeniu do celu, czyli doprowadzenie do końca podjętego działania mimo przeszkód.
Zabawa jest swoistą formą uczenia się: zdobywania wiadomości, umiejętności i sprawności. Stwarza okazję, by poszerzyć kręg doświadczeń, żeby nauczyć się celowo i skutecznie działać i oddziaływać na otoczenie. Podczas zabawy dziecko utrwala i doskonali przyswojone sposoby myślenia i działania, a ponadto rozwija swe możliwości umysłowe, wzbogaca zasób o otoczeniu.
Zabawy tematyczne pomagają dziecku skonkretyzować to, co wie o zjawiskach społecznych, stanowią podnietę do poszerzania orientacji w zajęciach wykonywanych przez różnych ludzi. Rozwijają wyobraźnię dzieci. Zabawy zawierają wiele wartości wychowawczych z punktu widzenia kształcenia sfery uczuć i emocji. Oprócz przyjemności z zaspokajaniem potrzeby ruchu i działania zabawy dają dzieciom możliwość ekspresji emocjonalnej, stwarzają im okazję do wyładowania konfliktów uczuciowych i napięć nerwowych.
Zabawa odgrywa niezwykle ważna rolę w życiu i ogólnym rozwoju dziecka. Jest ona swoistą drogą gromadzenia doświadczeń, uczenia się, ćwiczenia. Dziecko w zabawie poznaje właściwości różnych przedmiotów i utrwala wiedzę o życiu ludzi i świecie, rozwija wszystkie funkcje umysłowe.
Zabawa przynosi dziecku przyjemne przeżycie, radość estetyczną, humor, śmiech. Jest doniosłym czynnikiem rozwoju moralno-społecznego. W zabawach dzieci rozwijają inicjatywę, wytrwałość w przezwyciężaniu przeszkód stojących na drodze do celu, a osiągając efekt poznają swoją wartość.
Zabawa usprawnia dziecko pod względem fizycznym i ruchowym, rozwija zręczność rąk. Daje okazję do zapoznania się z różnymi materiałami i narzędziami, stawia przed dzieckiem problemy techniczne, które ono rozwiązuje zgodnie ze swoimi możliwościami.
Zabawa w życiu dziecka jest przeciwieństwem nudy i bezczynności, które wywołują podniecenie, kaprysy czy też wybryki i konflikty z otoczeniem. Występuje tu wzajemna zależność: zdrowie i równowaga nerwowa dziecka, sprawność ruchowa i orientacja umysłowa, wrażliwość uczuciowa mają duży wpływ na rozwój zabaw.
W toku zabawy dziecka można wypełniać różne zadania programu, integrować różne kierunki pracy wychowawczej, ponieważ działalność zabawowa zawiera zarazem składniki rozwijające umysł, sferę potrzeb i motywów działania, postawy wobec innych i ocenę własnego zachowania.
Rozwój i powodzenie zabawy zależy od indywidualnych właściwości dzieci - umiejętność współdziałania, porozumienia z otoczeniem, brak wrażliwości, rzeczowość, samodzielność, sprawność organizacyjna, umiejętność skupienia się na treści zabawy.
Treść i rodzaj zabaw zależy od płci dzieci, (przy wspólnych zabawach te różnice się zacierają), pory roku, zabawek i urządzeń, jakich dzieciom dostarcza otoczenie. Na rozwój zabawy oddziałuje otaczające środowisko, to co dziecko obserwuje dookoła siebie, czego doświadcza współżyjąc z innymi. Na zabawy dzieci wywierają wpływ utwory literackie, programy telewizyjne, widowiska itp.
Opieka nauczyciela nad zabawą dzieci powinna uwzględnić jego potrzeby i właściwości psychiczne, poznać jego pragnienia, zainteresowania, możliwości i umiejętności. Opieka ta polega przede wszystkim na kształtowaniu środowiska wychowawczego tj. organizowaniu zewnętrznych i wewnętrznych warunków dobrej zabawy.
Zabawa pomaga uczyć się, rozkwitać, stawać się osobowością pełną i wartościową zarówno w płaszczyźnie indywidualnej jak i społecznej, osobowością zrównoważoną i zadowoloną w chwili obecnej, a także przygotowaną do niepewnej przyszłości.
Bibliografia
A. Brzezińska „Aktywność zabawowa i jej znaczenie dla rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym”. Oświata i wychowanie 1984.
Eli Am „Zabawa w przedszkolu”. Wychowanie w przedszkolu 7/90.
S. Guz „Rola nauczycielki w swobodnych zabawach dzieci”. Wychowanie w przedszkolu 2/82.
Z. Bogdanowicz „Zabawy dydaktyczne.
E. Kamenov „Zabawa i edukacja”. Wychowanie w przedszkolu 3/89.
W. Okoń „Zabawa a rzeczywistość”
M. Przetacznik-Gierowska „Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego”
I. Roszkiewicz „Młodszy wiek szkolny”
M. Tyszkowa „Zabawa dziecka”
M. Żebrowska „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”
A. Landy „Rozwój i wychowanie dziecka”