Znaczenie bajki oraz baśni w życiu dziecka.
Jeśli opowieść ma naprawdę przykuć uwagę dziecka, musi je zabawić i obudzić w nim ciekawość. Jeślim jednak ma wzbogacić jego życie, musi pobudzić wyobraźnię, pomóc dziecku w rozwijaniu inteligencji i podporządkowaniu uczuć, musi mieć związek z jego lękami i dążeniami oraz umożliwić mu pełne poznanie własnych trudności, a zarazem podać sposoby rozwiązywanie nękających go problemów. Z tych i wielu innych powodów żadna lektura dziecięca (poza nielicznymi wyjątkami) nie może się równać z bajką oraz z baśnią.
W genealogii literatury dziecięcej do najczęściej używanych terminów należy bez wątpienia bajka. Niekiedy pojęcie to występuje w funkcji syntetycznego określenia literatury dla najmłodszych „w ogóle”.
J. Krzyżanowski sformułowaną przez siebie definicję gatunku rozpoczyna stwierdzeniem „ bajka - wyraz bardzo kłopotliwy, bo wieloznaczny, zwłaszcza w zestawieniu z jego odpowiednikami w innych językach”.
W leksykonie literaturoznawczym funkcjonują dwa terminy: bajka i baśń. Pierwszy z nich oznacza „krótką opowiastkę wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzi, rzadziej rośliny lub przedmioty, zawierające moralne pouczenie wypowiedziane wprost lub dobitnie zasugerowane”, drugi natomiast - „ niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczający granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferę działania sił naturalnych”.
Charakterystyczne, że baśń zaliczają autorzy słownika do podstawowych odmian epickiej literatury ludowej, co znalazło niewątpliwie odzwierciedlenie w sposobie definiowania tego gatunku, przede wszystkim zaś - w szczególnym wyeksponowaniu w nim treści archaicznych wiążących się z dawnymi wierzeniami i myśleniem magicznym. Powszechna wśród teoretyków literatury świadomość ścisłego związku opowieści fantastycznych ze źródłami ludowymi sprawiła, że w wydanym przewodniku encyklopedycznym przy haśle „baśń” znajdujemy jedynie odsyłacz do opracowanej przez H. Kapełuś definicji bajki ludowej, w której termin „baśń” potraktowany został jako synonim „bajki magicznej”.
Analizując baśnie i bajki, ich różne warstwy znaczeniowe stwierdzono, że poruszają one wszystkie odwieczne problemy ludzkiej egzystencji w sposób obrazowy i symboliczny. Baśnie i bajki w przeciwieństwie do wielu utworów dla dzieci pokazują, że walka z przeciwnościami jest nieunikniona. Umowność świata bajkowego i baśniowego stanowi pożądaną i skuteczną przeciwwagę dla tekstów realistycznych, które - czytane wyłącznie - mogłyby wytworzyć przekonanie nieprawdziwe, że literatura jest tylko odbiciem rzeczywistości.
Baśń jest to „opowieść o treści fantastycznej bajka, wymysł, nieprawdopodobna historia. W językach słowiańskich występowały formy, typy: baśń, baśnia, basem, basma. Nazwa baśń powstała z dawnego ba - „mówić” (bajati, bajać) przez dodanie formantu - śń, który tworzył nazwy czynności, a po zleksykalizowaniu się derywowanych stał się martwy”.
Termin baśń ma w XVI w. dwa znaczenia: 1. bajka, mit, opowiadanie o treści fantastycznej lub alegoryczno dydaktycznej, utwór literacki lub po prostu opowieść; 2. „wiadomość lub informacja zmyślona, fałszywa, błędna, kropka, kłamstwo.”
W obecnym znaczeniu „baśń” to opowieść o treści fantastycznej, bajka, nieprawdopodobna historia, wymysł, pogłoska. Dziś używa się wyrażeń: baśnie ludowe, baśń muzyczna, świat baśni.
Nazwy baj, baśń pojawiły się w języku polskim wcześniej niż bajka.
W języku potocznym baśń to utwór fantastyczny, w którym występują wróżki, czarodzieje, krasnoludki, dobre i złe duszki, gadające zwierzęta i przedmioty, a pełne emocji przygody bohatera kończą się szczęśliwie, dobro zawsze zwycięża. O baśniowości utworu decyduje „fundamentalna zasada, określająca sposób istnienia i generowania fantastycznych składników jako świata przedstawionego” - właściwości przedmiotów i zjawisk nie występujące w świecie realnym przysługują im w sposób cudowny, nie są niczym motywowane.
Włodzimierz Propp uważa, że w baśniach zmieniają się nazwy osób działających, ich cechy, płeć, status społeczny, ale nie zmieniają się ich działania, funkcje. Najważniejsze w baśni jest to, co robią bohaterowie, są oni różnorodni, ale często czynią to samo. Działania bohaterów występują zawsze w tej samej kolejności: wszystkie bajki magiczne należą do jednego typu.
Propp wyróżnił trzydzieści jeden funkcji i osób działających i siedem ról, które odgrywają: bohater, fałszywy bohater, osoba wysyłająca, przeciwnik (szkodzący bohaterowi), domator (dostarczyciel przedmiotów magicznych), pomocnik, królewna albo jej ojciec.
Do najważniejszych funkcji, czyli działań bohaterów należą: odejście, zakaz, naruszenie zakazu, wywiadywanie się przeciwnika i udzielanie mu informacji o bohaterze, podstęp, wspomaganie, szkodzenie, pośredniczenie, przeciwdziałania, walka, naznaczenia bohatera znamieniem, zwycięstwo, roszczenia fałszywego bohatera, trudne zadanie i wykonanie go, rozpoznanie i zdemaskowanie, transfiguracja, ukaranie, wesele.
W baśni zdaniem Roger Caillois „czary są naturalne a magia regułą.”
W świecie przedstawionym w baśni zacierają się granice między światem realnym a fantastycznym. Charakterystyczny dla tego świata jest rozkład ról: występowanie postaci typowych (według modelu Proppa) i podział postaci na dobre i złe, mądre i głupie, piękne i brzydkie.
„Baśń jest uogólnieniem ludzkiej egzystencji, symbolicznym obrazem losu człowieka: w świecie baśniowym panuje stały ład moralny: dobro, mądrość, siła, odwaga itp. Zwyciężają zło, głupotę, słabość, tchórzostwo”.
Zasadą kompozycyjną baśni jest kontrast. Nieokreślony jest czas i przestrzeń, baśń dzieje się zawsze i wszędzie. Jedną cechą jest odległość czasowa („było to dawno temu”) i przestrzenna („za siedmioma górami, za siedmioma rzekami, ...”). Ta cecha pojawia się na początku i na końcu baśni. Natomiast w zakończeniach następuje zazwyczaj powrót do realności ujawnienia narratora („... i ja tam byłem, miód i wino piłem”).
W dalszej kolejności chciałabym omówić bajkę, która też jak i baśń, spełnia w życiu dziecka doniosłą rolę. Możemy o tym się przekonać zadając dziecku proste pytanie „czy chcesz posłuchać bajki”? Zawsze na tak postawione pytanie usłyszymy tę samą odpowiedź - „Tak”. Dlaczego dzieci lubią bajki? Co jest szczególnego w bajkach, że można ich słuchać nawet kilkakrotnie? Chciałabym odpowiedzieć na te pytania.
Swoje rozważania rozpocznę od definicji. J. Cieślakowski, który tak charakteryzuje bajkę:
„Bajka powstaje w opozycji do powieści - gdy obrócić oba terminy na „prawdy” i „zamyślenie”.
„Powieść chciała być prawdziwa bajka nie”.
Każdy utwór zaliczany do dziedziny twórczości, którą określamy mianem bajki, powinien spełniać następujące warunki:
mieć dwuznaczny charakter, musi w utworze nastąpić załamanie naturalnego porządku.
możliwość bezkolizyjnego porozumiewaniu się ludzi, zwierząt, roślin a nawet przedmiotów martwych (warunkiem takiego kontaktu jest nadanie rzeczom, obiektom przyrodniczym cech przynależnych istotą żyjącym i myślącym)
stosowanie animizacji (animizm - uznanie istnienia duszy we wszystkich przedmiotach traktującego siły i zjawiska przyrody jako bóstwa) i personifikacja (personifikacja - uosobienie, przypisywane przedmiotom, zwierzętom, zjawiskom przyrody, pojęciom abstrakcyjnym cech właściwych tylko ludziom).
W bajce, podobnie jak w micie, nic nie ma kształtu stałego i na zawsze określonego.
Cassirer tak to określa „...dzięki nagłej metamorfozie wszystko może się zmienić we wszystko.
Jeśli istniej jakaś charakterystyczna i uderzająca cecha świata mitycznego, jakieś prawo, które nim rządzi, to właśnie prawo metamorfozy”. W bajce (podobnie jak w micie) wróżka dotknięciem czarodziejskiej różdżki zmienia dynię w karetę, a szczura w woźnicę, bohater uciekający przed goniącym go przeciwnikiem rzuca za siebie grzebień, który zmienia się w gęsty las. Przemianom ulegają też ludzie - zostają oni zaklęci w zwierzęta, kamienie czy inne przedmioty martwe.
Omówienie przeze mnie właściwości bajki - animizację, personifikację, prawo metamorfozy i zawieszenia „naturalnej” przewidywalności, chciałabym potraktować jako właściwy rdzeń bajki, genetycznie wywodzący się z archaicznych pokładów kultury ludowej i nawiązujących do reguł myślenia mitycznego. Wskazane osobliwości budowy świata bajki decydują o tak istotnej w tekstach tego gatunku atmosferze emocjonalnego napięcia, oczekiwania na coś niezwykłego, niebanalnego, co w codziennym życiu zdarzyć się nie może.
Bajka żyje dzięki naszym pragnieniom i naszym radościom oraz naszym wyobrażeniom o świecie wolności, w których spełniają się nasze słuszne życzenia, wszystkie nasze wymagania moralne i społeczne.
Istotnym składnikiem bajki oraz baśni jest ich optymizm, pozytywni bohaterowie, którzy zawsze odnoszą zwycięstwo, zaś akcja rozwija się w pożądanym przez czytelnika kierunku.
Bajka i baśń spełniają rolę psychoterapeutyczną, pomagają bowiem odnaleźć w wyimaginowanym świecie swoiste antidotum na to wszystko, co w społecznej czy rodzinnej rzeczywistości budzi protest i staje się źródłem udręki. Ważną rolę w tej autoterapii przypisują tekstom bajkowym i baśniowym przedstawiciele szkoły psychoanalitycznej. Przedstawicielem jej jest B. Bettelheim, dostrzegający w lekturze bajek i baśni istotną pomoc w przeciw działaniu lękom czy nawet stanom neurotycznym u dzieci.
Bajka i baśń są również doskonałym tworzywem teatralnym ( czego dałam dowód opracowując z dziećmi bajkę „Śpiąca królewna”). Zainteresowanie twórców teatrów dziecięcych tym gatunkiem, zaznaczyło się we wszystkich niemal okrasach rozwoju dramaturgii dziecięcej.
Świat bajki i baśni stanowi uniwersum wieloznaczne i wielobarwne wymagające od dziecka zrozumienia i współpracy.
Atrakcyjność bajek i baśni polega na zaspokojeniu potrzeb duchowych osobowości dziecka. Kontakt z tym rodzajem literatury zapewnia dzieciom równowagę moralną i zaspakaja stan silnego zapotrzebowania na idealne wzorce osobowe i wzory postępowania. Jednowymiarowy i unipersonifikowany świat przedstawiony w bajce i baśni jest dla uczniów klas początkowych zrozumiały i odpowiada właściwościom dziecięcego myślenia.
Bajki i baśnie maja ogromny wpływ na moralny rozwój dziecka, nigdzie bowiem tak dobitnie nie jest przedstawiony problem dobra i zła.
Dobroć, pracowitość, odwaga, a obok tego chciwość, skąpstwo, tchórzliwość i lenistwo przedstawione w dramatycznej akcji, wzruszającą dziecko do głębi i każą mu stanąć po stronie pozytywnych wartości, których piękno bajka i baśń wskazuje. Bajka i baśń czynią dziecko lepszym, „czystszym”, bogatszym wewnętrznie, sprawiają również, że pragnie ono, aby na świecie tryumfowało dobro.
Wśród wartości ideowych, które bajka i baśń niosą, należy podkreślić kształtowanie uczuć społecznych, szacunek dla człowieka, dla jego człowieczeństwa. W wielu utworach napiętnowana jest chciwość, egoizm, a cech tych przecież w dzisiejszym świecie nie brakuje.
Bohater bajki i baśni nie jest nigdy pozostawiony samemu sobie, w trudnych sytuacjach, pomagają mu siły przyrody i zwierzęta. Człowieka i siły przyrody łączą silne więzy sympatii i pomoc. Bohaterowie są zazwyczaj sprzymierzeńcami zwierząt, nie przechodzą obojętnie obok ich cierpienia.
Jak ważną i doniosła rolę może spełnić bajka w życiu dziecka, dowiedziałam się z wiersza 10 letniej Ani, która tak pisze o bajkach:
Bajki mego dzieciństwa
Szeptane drżącymi ustami matki
Słuchane z szeroko
Otwartymi oczyma
Wróćcie do mnie
Pozwólcie bym zamieszkała w waszym świecie
W świecie gdzie dobro tkwi w każdym człowieku
W świecie gdzie nikt nie wstydzi się marzeń
Dlaczego tak okrutne miałam przebudzenie
Dlaczego ktoś tak brutalnie wyrwał mnie z waszego świata
Bajki mego dzieciństwa
Zabierzcie mnie stąd.
Bajka i baśń są lekarstwem na zło, uczą dziecko zaufania do drugiego człowieka i pozostawiają w ścisłym związku z jego marzeniami, niepokojami i nadziejami. I może właśnie dlatego na nasze pytanie skierowane do dziecka - „Czy chcesz posłuchać bajki?” zawsze usłyszymy tę samą odpowiedź - „Tak”.
Opracowała:
Elżbieta Ptaszyńska