STYMULACJA ROZWOJU JĘZYKOWEGO
DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
-- PROFILAKTYKA RYZYKA DYSLEKSJI
WARSZTATY DLA NAUCZYCIELI PRZEDSZKOLI -28.02.01r. PPP GLIWICE MATERIAŁY ZEBRAŁA WIKTORIA GOMOLLA
Jednym z istotnych zadań oddziaływania dydaktyczno-wychowawczego wobec dzieci w wieku przedszkolnym jest przygotowanie ich do opanowania umiejętności czytania i pisania, które staną się w wyższych klasach narzędziami poszerzania oraz pogłębiania wiedzy o sobie i otaczającym świecie, porządkowania jej oraz własnych prób jej krytycznej oceny, jak również jednym ze sposobów spędzania czasu wolnego.
Istota procesów czytania i pisania związana jest z przetwarzaniem sekwencyjnym i symultanicznym informacji tj.
-z kolejnym kodowaniem następujących po sobie elementów /np. głosek w słowie, słów w zdaniu, zdań w dłuższej wypowiedzi/
-a następnie równoczesnym ujmowaniem ich jako całości wyższego rzędu /całego słowa - jako pośredniczącego w przywoływaniu treści pozajęzykowej wyrazu, całego zdania - jako pośredniczącego w uświadomieniu jego sensu, zestawu zdań, tworzących urywek tekstu lub cały tekst- jak i pośredniczącego w uświadomieniu sobie zawartych w nim myśli oraz myśli przewodniej /Maurer 1995/.
Świadomość fonologiczna - to najogólniej rzecz biorąc, bardzo rozległy i niejednorodny układ świadomych reprezentacji, osiąganych w procesie rozwoju dzięki koncentrowaniu uwagi na percepcyjnych aspektach języka mówionego.
Rozwój umiejętności czytania i pisania przebiega przez kilka faz, w których dzieci stosują odrębne strategie czytania /U. Frith 1985/
STRATEGIA LOGOGRAFICZNA /oparta na wzrokowym rozpoznawaniu ogólnego kształtu wyrazów, strategia niedojrzałych czytelników i osób z niepowodzeniami w nauce czytania/
STRATEGIA FONOLOGICZNA /oparta na sekwencyjnym dekodowaniu liter lub zespołów na fonemy, pozwala czytać nieznane wyrazy, rozwija się w kontekście nauki pisania/
STRATEGIA ORTOGRAFICZNA / oparta na rozpoznawaniu morfemów, pozwala czytać prawidłowo wyrazy zawierające dwuznaki, zbiegi spółgłoskowe itp., strategia dojrzałych czytelników/.
Zaburzenia czytania i pisania
Zaburzenia czytania i pisania można podzielić, opierając się na wielu badaniach, na
NABYTE /dysleksja, aleksja/
WRODZONE /ROZWOJOWE/ I. SPECYFICZNE
a. specyficzne zaburzenia
dekodowania
b. specyficzne zaburzenia
rozumienia
II. NIESPECYFICZNE /na tle/:
a. opóźnienia intelektualnego
b. schorzeń somatycznych
c. zaburzeń emocjonalnych
Można więc przyjąć, że specyficzne, rozwojowe zaburzenie czytania jest to niemożność prawidłowego opanowania umiejętności czytania i pisania, występujące u dzieci o prawidłowym rozwoju fizycznym, emocjonalnym i intelektualnym, pomimo sprzyjających warunków społecznych i ekonomicznych oraz prawidłowej metody nauczania, przejawiające się zniekształceniem formy językowej i substancji fonicznej czytanego tekstu oraz nieprawidłowym odbiorem jego treści /Krasowicz 1995/.
Badania przedstawione przez Grażynę Krasowicz w jej książce „Język, czytanie i dysleksja” dowodzą istnienie znacznych deficytów językowych u dzieci z dysleksją rozwojową.
1. Uczniowie klasy III ze specyficznymi rozwojowymi zaburzeniami czytania przejawiają deficyty w przyswojeniu systemu językowego, a konkretnie jego syntaktycznego semantycznego składnika.
2. Dzieci te budują wypowiedzi narracyjne o ogólnie mniejszej objętości, przejawiają trudności w budowaniu zdań złożonych, a także w ujmowaniu związków składniowych w zdaniach.
3. U dzieci tych obserwuje się zaburzenia organizacji opowiadania
4. Dzieci te przejawiają zaburzenia w organizacji treści swej wypowiedzi, ujawniające się w postaci zniekształceń i opuszczeń podstawowych informacji, dotyczy to przede wszystkim ujmowaniem związków przestrzenno-czasowych.
Badania wykazały, że deficyt językowy dzieci z dysleksją rozwojową ujawnia się także w strukturze inteligencji badanej Skalą Inteligencji dla Dzieci D. Wechslera, czyli istotnie niższym wynikiem w skali werbalnej i werbalnych podtestach.
Dzieci z zaburzeniami rozwoju mowy i opóźnionym jej rozwojem już od najmłodszych lat stanowią „grupę ryzyka dysleksji”. Z tego względu powinny już w okresie przedszkolnym zostać objęte zajęciami profilaktycznymi, wspomagającymi rozwój mowy i doskonalenie języka.
Krasowicz uważa, że „optymalnym miejscem dla terapii są przede wszystkim: grupa przedszkolna i rodzina”.
Uważa ona też, że w zajęciach tych należy uwzględnić
1. rozwijanie interakcji językowej przez zabawy w role
2. rozwijanie umiejętności narracyjnych /odtwarzanie historyjek lub ich wymyślanie/
3. wykorzystywanie naturalnych konwersacji do dyskutowania o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, nauki zadawania pytań itp..
4. rozwijanie słownika
5. poprawianie rozumienia wypowiedzi przez zabawy wymagające wykonywania coraz bardziej złożonych poleceń dorosłego.
6. Dostosowanie tych form zajęć do warunków domowych i prowadzenie ich na bieżąco.
Niezależnie od owych celów, dzieciom z deficytami fonologicznymi i z nieprawidłową artykulacją potrzebne są indywidualne zajęcia terapeutyczne wyrównujące ich deficyty.
Biorąc pod uwagę sugestie tej autorki i innych przedstawiam państwu opracowane przez nich, programy stymulacji językowej dzieci przedszkolnych.
Ze wzgłędów technicznych nie są one kompletne, ale podane zostały podręczniki, gdzie są przedstawione w całości.
PROGRAM STYMULACJI ROZWOJU JĘZYKOWEGO
DZIECI 6-LETNICH
JAKO PRZYGOTOWANIE DO NAUKI CZYTANIA I PISANIA
Założenia programu:
1. oparty jest na neuropsychologicznym programie terapii dysleksji wg. Bakkera, wykorzystując bezpośrednią i pośrednią stymulację półkuli lewej, a dokładnie za pomocą kanału kinestetyczno-dotykowego oraz za pomocą specyfiki zadań podawanych dziecku.
2. zadania ułożone są w porządku, który obejmuje najpierw ćwiczenia na większych strukturach /zdanie/ do stopniowo coraz mniejszych struktur językowych /sylaba/, można zatem powiedzieć, że obejmuje ćwiczenia „od ogółu do szczegółu”
3. program obejmuje zadania dotykowe /manualno-kinestetyczne/ ręki prawej i zadania słowne z wykorzystaniem materiału obrazkowego.
4. Sesje ćwiczeniowe przeprowadza się 2-3 razy w tygodniu w okresie od 3 do 4 tygodni /razem 12 sesji/, zatem można stwierdzić że jest to intensywna stymulacja umiejętności językowych. Czas jednej sesji wynosi około 30 minut, ale jest on uzależniony od indywidualnych możliwości dziecka.
5. Każda sesja terapeutyczna składa się z
-ćwiczeń wprowadzających, relaksacyjnych
-ćwiczeń manualno-kinestetycznych
-ćwiczeń językowych
-ćwiczeń relaksacyjnych zakończeniowych oraz wzmocnienia pozytywnego-
nagrody / w postaci zadania do domu - np., ćwiczenia grafomotoryczne wg.
Hany Tymichowej, tangramów, puzzli itp./
Opis ćwiczeń
I ĆWICZENIA MANUALNO KINESTETYCZNE
Są to ćwiczenia, które polegają na rozpoznawaniu za pomocą czucia figur kreślonych na prawej dłoni oraz drobnych przedmiotów podawanych do prawej ręki bez kontroli wzroku.
A. rozpoznawanie figury na planszy na podstawie odczuć kinestetycznych
poza zasięgiem wzroku dziecka rysujemy mu na dłoni figury, pokazując jednocześnie planszę, na której dziecko ma wskazać rysowaną figurę /bez nazywania/.
B. rozpoznawanie drobnych przedmiotów podanych do prawej ręki bez
kontroli wzroku
II ĆWICZENIA JĘZYKOWE
1. Ćwiczenia kształtujące świadomość zdania
a. ćwiczenia wstępne- pokazujemy obrazki, do każdego wypowiadamy zdania komentując to: To co powiedziałam, to jest zdanie.
b. określenie , ile zdań słyszą dzieci- odkładanie żetonów, a gdy mamy pewność, że dzieci umieją liczyć, tylko słuchowo liczą słowa
2. Ćwiczenia kształtujące świadomość słowa/wyrazu
a. ćwiczenia wstępne- pokazujemy obrazki, nazywamy przedmioty na nich
tłumacząc, że to co mówimy to słowo.
b. określenie ile słów słyszą dzieci w zdaniu podawanym do obrazka
c. określenie ile słów dzieci słyszą w zdaniach bez obrazka
d. porównywanie długości słów
3. Ćwiczenia w dostrzeganiu podobieństw słów
A. RYMY
a. dobieranie rymowanych nazw na podstawie obrazków
b. tworzenie rymów w zdaniu
c. tworzenie rymów do słów w izolacji
B. ALITERACJE
Aliteracje są to wyrazy, które zaczynają się tak samo.
l
a. dobieranie aliteracji na podstawie obrazków .
papugi-----parasolki lis----lina statek----stołek
b. tworzenie aliteracji do słów
Prosimy dziecko, aby podało słowo, które będzie zaczynało się tak samo, jak.....np. fryzjer.
4. Ćwiczenia w analizie i syntezie sylabowej
a. synteza sylabowa
My podajemy słowo podzielone na sylaby, dziecko ma dokonać ich syntezy.
b. analiza sylabowa
Program stymulacji rozwoju językowego opracowany przez Grażynę Krasowicz.
Pełny program w jej książce `Język, czytanie i dysleksja'
Program kształtowania świadomości fonologicznej dla dzieci przedszkolnych i szkolnych.
I WPROWADZENIE W ŚWIAT DŹWIĘKÓW MOWY -
- RYMY
Rozwój świadomości fonologicznej jest bardzo ściśle związany z rozwojem poznawczo-językowym dzieci. Wczesne kontakty z literaturą dziecięcą oraz uczenie rymowanek, wierszyków i piosenek zwraca ich uwagę na strukturę fonologiczną słów oraz na takie aspekty mowy jak: intonacja, rytm i akcent. Doświadczenia te ułatwiają dzieciom uświadomienie sobie istnienia dźwięków w słyszanych i wymawianych przez nie słowach.
Ważne jest uświadomienie sobie faktu, że chociaż dzieci przedszkolne nie potrafią jeszcze czytać, to słuchanie czytanych książek stanowi doskonałą okazję dla ćwiczenia procesów przetwarzania informacji niezbędnych w przyszłości, kiedy już opanują tę umiejętność.
Rymy stanowią wyróżniającą się spośród innych cechę mowy.
Ich występowanie w wierszach i piosenkach sprawia dzieciom dużo radości.
Ta część programu obejmuje ćwiczenia mające na celu ułatwienie rozpoznawania i tworzenia rymów oraz zabawy z rymami.
II GŁOSKI ZACZYNAJĄCE I KOŃCZĄCE SŁOWA
Spostrzeżenie i zrozumienie tego, że różne słowa zaczynają się lub kończą taką samą głoską jest jednym z wczesnych przejawów świadomości fonologicznej, stanowiącym dobry prognostyk postępów w początkowej nauce czytania i pisania, jeśli pojawia się spontanicznie w okresie poprzedzającym systematyczną naukę.
Ćwiczenia w wyodrębnianiu głosek zaczynających i kończących słowa mają na celu pomóc dziecku w uświadomieniu sobie faktu, że język mówiony jest sekwencją fonemów.
Łatwość wyodrębniania początkowych i końcowych głosek w słowach uzależniona jest przede wszystkim od rodzaju sylab, z których mają być one wyodrębnione.
III ANALIZA I SYNTEZA SYLABOWA I FONEMOWA
Ćwiczenia umieszczone w tej części będą uczyły dzieci podziału słów na sylaby i łączenia sylab w słowa. Próbujemy uzmysłowić dzieciom, że słowa dzielą się na mniejsze cząstki, zwane sylabami. Pomocą przy podziale słów na sylaby może być wyklaskiwanie. Ostatnia grupa ćwiczeń polega na wyodrębnianiu początkowych lub końcowych części słów, będących zarazem odrębnymi słowami /np. tatarak, hamak, serweta/.
Program Alicji Maurer zawarty jest w książeczkach „Program kształtowania świadomości fonologicznej dla dzieci przedszkolnych i szkolnych”. /3 części/
Ćwiczenia i zabawy stymulujące językowy rozwój dzieci, ułatwiające mówienie, czytanie i pisanie
Ćwiczenia fonologiczne, morfologiczne, syntaktyczne i pragmatyczne
a. fonologia- dział językoznawstwa, nauka o fonemach i relacjach między fonemami
b. morfologia- nauka o budowie i odmianie wyrazów
c. syntaktyka- dział gramatyki zajmujący się funkcją wyrazów w zdaniu oraz związkami i zależnościami między zdaniami; składnia
d. pragmatyka-nauka o ludzkim zachowaniu , zajmująca się relacjami między językiem a tymi, którzy się nim posługują
A. Zabawy fonologiczne
1. Zabawy z rymem
_wyszukiwanie ze zbiorów obrazków tych, których nazwy się rymują
_śpiewanie rymowanych piosenek z zaznaczeniem rymujących się
wyrazów szeptem
_próby samodzielnego układania rymowanych wierszyków
_układanie rymów do podanych obrazków
_kończenie rymowanych zdań
2. Zabawy ortofoniczne
_jakie odgłosy wydają te zwierzęta
_ zabawa w środki lokomocji
_ słuchanie dźwięków z kasety magnetofonowej- rozpoznawanie źródła
dźwięków
_ słuchanie wierszy
_wysłuchiwanie dźwięków w otoczeniu
3. Zabawy z sylabami
4. Zabawy z głoskami
B. Zabawy i ćwiczenia morfologiczne
_ porównywanie długości zdań
_ układanie schematów zdań przy pomocy klocków, patyczków itp.
_ układanie zdań o trzymanym w ręku przedmiocie
_ kończenie zdań
_ tworzenie nowych słów przez dodanie fragmentu
nad + lecieć = nadlecieć
_ tworzenie nowych słów za pomocą substytucji głosek
bal- bat -baw- bak -bąk - pąk - bęc
_ odkrywanie nowych słów poprzez wydzielenie części wyrazów
b-rak, d-wór, m.-ucha, z-lew
C. Ćwiczenia syntaktyczne
_próby dziwnych dialogów /monotonnych, w których każde słowo wypowiadane jest oddzielnie
_”słowa-rzeczy”- rzeczowniki
_”słowa- czynności”- czasowniki
_”słowa wskazujące”
w, pod, za, na, przed ,obok
_zabawy w układanie zdań
nauczyciel zaczarowuje dzieci w słowa/ każde dziecko -to inne słowo/
dzieci ustawiają się tak aby powstało z nich zdanie, które mówi nauczyciel
D. Zabawy i ćwiczenia pragmatyczne
_wypowiadanie się dzieci na temat historyjek obrazkowych
_opis obrazków różniących się kilkoma szczegółami
_wymyślanie opowiadania do wylosowanego obrazka
_układanie opowieści do otrzymanych kolejno obrazków /powstaje wspólna
historyjka/
_kształcenie umiejętności dialogowania
Pełny program z dużą ilością przykładów w książce Elżbiety Chmielewskiej
„Zabawy logopedyczne i nie tylko” Poradnik dla nauczycieli i rodziców.
Warsztaty dla nauczycieli przedszkoli. „Programy kształcenia językowego jako forma profilaktyki dysleksji rozwojowej” LITERATURA
1. Chmielewska Elżbieta Zabawy logopedyczne i nie tylko
Poradnik dla nauczycieli i rodziców
2. Czownicka Ewa Profilaktyka dysleksji dzieci 5-6
Dobrowolska Ewa letnich
SCHOLASTICUS 1994 r.
3. Fiutowska Teresa Po nitce do kłębka - Książka dla trzylatków
- Książka dla czterolatków
- Książka dla pięciolatków
4. Juszczyk Stanisław Komputerowa edukacja uczniów
Zając Wojciech z zaburzeniami w czytaniu i pisaniu
5. Krasowicz Grażyna Język, czytanie i dysleksja
6. Krasowicz Grażyna -Językowy aspekt terapii i profilaktyki
i trudności w czytaniu i pisaniu
- Rola logopedy w pracy z dzieckiem
z ryzyka dysleksji
SCHOLASTICUS 1992r nr 3-4
7. Maurer Alicja Program kształtowania świadomości
fonologicznej dla dzieci przedszkolnych
i szkolnych
3 części
8. Narożnik Małgorzata Pomóż mi mamo
Zbiór ćwiczeń dla dzieci w wieku przedszkolnym. Cztery pory roku.
/wiosna, lato, jesień, zima/