DR ARKADIUSZ NIEDŹWIECKI,

MIĘDZYNARODOWE RYNKI FINANSOWE

Schemat 1.

Strumienie produktów i dochodów w gospodarce narodowej

Źródło: opracowanie własne.

Współczesna gospodarka jest systemem współzależnych rynków (rynek konsumpcyjnych dóbr rzeczowych, rynek pracy, rynek nieruchomości, itp.), zarówno realnych, jak też rynków praw.

Aby mogło dochodzić do cyrkulacji zasobów między nimi, powinny być one połączone za pomocą doskonale płynnego i odzwierciedlającego wartość dobra, czyli pieniądza.

Występuje on jako strumień krążący między podmiotami rynkowymi. Przyjmuje też formę zasobu, którego możliwość zamiany na pieniądz gotówkowy określa się jako płynność.

Pieniądz to „dobro doskonale płynne”, które uznaje się za „powszechny ekwiwalent” w danym systemie gospodarczym.

Dobro doskonale płynne charakteryzuje się następującymi cechami:

1. „zerowy czas upłynnienia” (niemal natychmiast, w trakcie realizacji transakcji rynkowej pieniądz można zamienić na inne dobra wymienne, i odwrotnie),

2. „zerowy koszt upłynnienia” (zamiana pieniądza na towary nie powinna wiązać się z dodatkowymi kosztami transakcyjnymi),

3. „zerowe ryzyko posiadania” (wartość wymienna pieniądza nie powinna ulegać deprecjacji, co jednak w praktyce gospodarczej jest dość rzadkie ze względu na występowanie zjawisk inflacyjnych, a także zagrożenie nieciągłością systemu pieniężnego (dane znaki pieniężne przestają być prawnie obowiązującym środkiem płatniczym)).

Powszechny ekwiwalent to dobro, które jest społecznie uważane za środek regulowania zobowiązań, przy czym powinno ono charakteryzować się następującymi cechami: przenoszalność, podzielność, trwałość, możliwość standaryzacji, unikalność.

Dzięki pieniądzu wymiana rynkowa nie musi bazować na barterze, a więc nie jest potrzebne spełnienie warunku „podwójnej zgodności potrzeb”.

Zostaje również rozwiązany problem istnienia w gospodarce wielu dóbr, które służą do rozliczania transakcji wymiennych.

Możliwe jest też względnie precyzyjne wyrażenie nominalnej oraz realnej wartości towarów w systemie gospodarczym.

Schemat 1.

Kształtowanie się stopy procentowej

Założenie: na Schemacie 2.1 przyjęto, iż krzywe popytu i podaży pieniądza na całej długości charakteryzują się jednakowym poziomem elastyczności cenowej.

Źródło: M. Proniewski, A. Niedźwiecki, Rynek pieniężny i kapitałowy. Podstawy teorii i praktyki, WSFiZ, Białystok 2002, s. 24.

Ceną pieniądza jest stopa procentowa.

W układzie współrzędnych (Schemat 1) stopa procentowa R jest punktem przecięcia się krzywej popytu na pieniądz D i krzywej podaży pieniądza S.

Kapitał może być definiowany jako środki finansowe niezbędne w procesie gospodarowania zarówno jego użytkownikom, jak też oferentom, które są pozyskiwane na rynku w wyniku transakcji wymiennych. Rodzaje kapitału:

1. forma ucieleśnienia kapitału jako względnie trwałej wartości ekonomicznej:

• finansowy,

• rzeczowy,

• ludzki (w tym: wiedza, kwalifikacje i przedsiębiorczość);

poziom płynności kapitału:

• zasób kapitałowy,

• strumień kapitałowy;

• skala gospodarowania:

• indywidualny (kapitał do dyspozycji podmiotu gospodarującego),

• społeczny (kapitał używany w skali gospodarki narodowej);

• źródło pozyskiwania kapitału:

• wewnętrzny (w tym udziałowy wniesiony przez właścicieli przedsiębiorstwa),

• zewnętrzny (bezzwrotny, w tym udziałowy pozyskany z rynku, jak też zwrotny, czyli pożyczkowy (wierzycielski));

• cel użycia kapitału:

• długoterminowy (kapitał użyteczny w kreacji zasobów rzeczowych podmiotu gospodarującego, jak też kapitał związany z długoterminowymi inwestycjami finansowymi),

• krótkoterminowy (kapitał bieżący, w tym kapitał spekulacyjny),

• możliwość nieograniczonego dysponowania kapitałem:

• własny (dowolność kapitałowych decyzji alokacyjnych),

• obcy (względnie mniejszy stopień dowolności decyzji dotyczących zagospodarowania kapitału),

• cel wykorzystania (przeznaczenia) kapitału w skali gospodarki narodowej:

• produkcyjny, z tego: trwały i obrotowy,

• cyrkulacji, z tego: pieniężny i towarowy;

• cel wykorzystania (przeznaczenia) kapitału finansowego w skali podmiotu gospodarczego:

• stały (kapitał, jakim, w związku z koncepcjami modelowymi, powinien być finansowany zasób majątkowy przedsiębiorstwa),

• obrotowy (wykorzystywany w finansowaniu bieżącym).

Rynek finansowy definiowany jest jako wyodrębniona część systemu gospodarczego, gdzie podejmowane są decyzje gospodarcze związane z cyrkulacją, rozmieszczaniem i użyciem środków finansowych.

Przedmiotem obrotu na rynku finansowym są różnorodne instrumenty finansowe, czyli kontrakty (umowy) między dwiema stronami regulujące ich zależność finansową. Zależność ta może przybierać formę wierzycielską, własnościową lub terminową.

Szczególnym przypadkiem instrumentów finansowych są papiery wartościowe, czyli odpowiednio sporządzone (zgodnie z przepisami prawa) kontrakty zabezpieczone przez emitenta, których posiadacz ma formalną legitymację do podmiotu zobowiązanego z papieru wartościowego.

Papiery wartościowe to dokumenty, które inkorporują określone w ich treści prawa (w szczególności majątkowe), utrwalone w taki sposób, iż mogą stanowić przedmiot obrotu na rynku.

Transakcje wymienne na rynku finansowym mają zróżnicowaną formę; ze względu na określone kryteria można wyróżnić:

1. rodzaj wzajemnych zobowiązań stron kontraktu (efekty zawartej transakcji):

• transakcje rzeczywiste, których celem jest faktyczne przeniesienie prawa własności przedmiotu wymiany ze sprzedającego na nabywcę, a realizacja umowy polega na fizycznym dostarczeniu towaru,

• transakcje nierzeczywiste; celem ich nie jest faktyczna dostawa towaru, realizacja kontraktu następuje w drodze jego wzajemnego rozliczenia między stronami;

2. termin dostawy- odbioru dobra wymiennego będącego przedmiotem obrotu:

• transakcje natychmiastowe (gotówkowe, kasowe lub spot), gdzie w możliwie krótkim czasie po zawarciu kontraktu towar będący przedmiotem transakcji zostaje wydany kupującemu, a jego dostawa, wręczenie dokumentów przenoszących własność i zapłata następują wkrótce po zawarciu umowy kupna- sprzedaży,

• transakcje terminowe, w jakich dostawa towaru lub rozliczenie kontraktu następują w terminie określonym przez strony umowy, rozliczenie operacji i zapłata za dobro wymienne mają miejsce z chwilą jego dostarczenia lub rozliczenia po cenie ustalonej w momencie zawarcia kontraktu.
  

We współczesnej gospodarce terminowy rynek finansowy pełni relatywnie ważną rolę, w szczególności dzięki:

1. ograniczeniu poziomu ryzyka podmiotów gospodarczych zarówno finansowych, jak i niefinansowych (zabezpieczenie przed ryzykiem stóp procentowych, w tym walutowym),

2. dostarczaniu rożnym grupom podmiotów gospodarujących niezbędnych informacji rynkowych, co do alokacji środków finansowych w gospodarce,

3. wpływowi na równowagę rynków natychmiastowych dzięki ustalaniu rzeczywistych relacji rynkowych pomiędzy cenami spot i futures,

4. umożliwianiu podmiotom biorącym udział w finansowych transakcjach wymiennych osiągania stosunkowo wysokich dochodów.

Na rynku finansowym funkcjonują dwie podstawowe grupy uczestników, odpowiadające popytowi i podaży wolnych środków finansowych. Podmioty te znaczną część transakcji kupna- sprzedaży instrumentów finansowych zawierają dzięki istnieniu trzeciego znaczącego segmentu uczestników tego rynku, czyli pośredników.

Ze względu na formę organizacyjną podmioty gospodarujące reprezentujące podaż, jak też popyt środków finansowych, można podzielić na inwestorów indywidualnych i instytucjonalnych.

Do inwestorów instytucjonalnych można zaliczyć w szczególności:

1. banki centralne realizujące zwłaszcza cele makrogospodarcze. W szczególności prowadzą one politykę pieniężną za pomocą różnorodnych instrumentów o charakterze aktywnym i pasywnym, które są narzędziami regulowania wielkości obrotu pieniężnego (podaży środków finansowych). Do podstawowych instrumentów oddziaływania tych instytucji można zaliczyć: operacje otwartego rynku typu repo i reverse repo, stopy procentowe kredytów: redyskontowego, refinansowego i lombardowego, stopę depozytową, wysokość i strukturę rezerw obowiązkowych, interwencje na rynku walut obcych,

2. banki uniwersalne (detaliczne), które poszukują środków na rynku finansowym (działalność depozytowa (w tym również transakcje międzybankowe) oraz refinansowanie przez bank centralny), jednocześnie kreując ich podaż (działalność kredytowa, inwestycyjna i lokacyjna (w tym też międzybankowa)), czemu towarzyszy względnie szeroka oferta produktowa adresowana (dostosowywana do potrzeb) różnych segmentów rynku,

3. banki inwestycyjne (hurtowe) prowadzące transakcje na relatywnie dużą skalę w porównaniu z detalistami systemu bankowego, których domeną działania jest pośrednictwo i operacje własne na rynku kapitałów długoterminowych. W „tradycyjnym” ujęciu banki inwestycyjne pośredniczą w transferze środków finansowych pomiędzy innymi podmiotami gospodarczymi, odgrywającymi jednostkowo znaczącą rolę w gospodarce. Na rozwiniętych rynkach dominującą funkcję tych podmiotów może stanowić corporate finance, w tym doradztwo na rzecz korporacji oraz zarządzanie funduszami powierzonymi tym instytucjom monetarnym,

4. fundusze inwestycyjne, zarządzające (we własnym imieniu, ale na rachunek uczestników) ulokowanymi w nich środkami finansowymi. Ich funkcją celu jest konstruowanie „efektywnego portfela lokat”, jaki przy założonym poziomie ryzyka maksymalizuje wartość stopy zwrotu lub też (jednak we względnie odosobnionych przypadkach) przy określonej stopie zwrotu minimalizuje ryzyko jej osiągnięcia.

5. fundusze venture capital, których działalność inwestycyjna jest związana z oczekiwanym rozwojem, poprawą sposobu funkcjonowania i restrukturyzacją podmiotów gospodarczych, przy równoczesnej akceptacji względnie wysokiego poziomu ryzyka zaangażowania inwestycyjnego posiadanych (udostępnianych) przez nie kapitałów.);

6. fundusze emerytalne i fundusze ubezpieczyciele inwestujący długoterminowo w relatywnie bezpiecznych segmentach rynku finansowego, których główną funkcję stanowi względnie trwałe utrzymanie realnej wartości kapitałów przy minimalnym akceptowanym poziomie ryzyka (a jednocześnie generowanie funduszy, jakie można przeznaczyć na realizację periodycznych wypłat na rzecz beneficjentów świadczeń);

7. inne specjalistyczne podmioty gospodarcze (również nieposiadające formy banku lub funduszu) realizujące swoje główne cele na rynku finansowym, np. kasy oszczędnościowe.

Segmentacji rynku finansowego można dokonać w oparciu o następujące kryteria: czas dysponowania środkami finansowymi przez podmioty gospodarujące oraz cel, na jaki uczestnicy rynku decydują się przeznaczyć pozyskane fundusze. W związku z tym w strukturze rynku finansowego wyodrębnia się:

1. rynek pieniężny,

2. rynek kapitałowy.

Oprócz tego, biorąc pod uwagę kryterium podmiotu, do którego następuje przesunięcie środków finansowych (równoważne wymienianemu w literaturze kryterium „podmiotu wystawiającego”), wyróżnia się:

1. rynek pierwotny: środki finansowe z emisji papierów wartościowych otrzymuje ich emitent- „pierwszy” oferent rynkowy,

2. rynek wtórny: cyrkulujące na rynku środki pieniężne są rozdysponowywane między inwestorami, czyli ich wtórnymi oferentami.

Rynek pieniężny jest elementem struktury gospodarczej, na którym obiektem transakcyjnym są stosunkowo płynne aktywa finansowe i odbywa się transfer kapitału krótkookresowego (o umownie przyjętych terminach płatności do jednego roku). Ten segment rynku finansowego cechuje się relatywnie wysokim stopniem konkurencyjności między uczestnikami. Odznacza się również pozapersonalnością: decyzje podejmowane na nim są motywowane rachunkiem ekonomicznym, nie zaś subiektywnymi (osobistymi) odczuciami uczestników „gry rynkowej”. Oprócz tego, transakcje zawierane na rynku pieniężnym są w przeważającej części wielkokwotowe.

Do pierwszoplanowych funkcji rynku pieniężnego można zaliczyć:

1. alokację płynnych strumieni kapitałowych, czyli umożliwienie dowolnego przepływu i optymalnego umiejscowienia środków pieniężnych w systemie gospodarczym,

2. utrzymanie płynności finansowej uczestników rynku dzięki użyciu określonych instrumentów finansowych gwarantujących niemal natychmiastową dostępność pieniądza gotówkowego,

3. transformację terminów, a więc możliwość zamiany krótkookresowych środków finansowych na instrumenty finansowe o relatywnie dłuższym terminie wykupu lub modelowo bezzwrotne walory udziałowe rynku kapitałowego (i odwrotnie).

Rynek pieniężny, ze względu na występujące na nim instrumenty dzieli się na następujące segmenty:

1. rynek krótkoterminowych bonów pieniężnych: skarbowych, bankowych (w tym banku centralnego) oraz papierów komercyjnych przedsiębiorstw (commercial papers),

2. lokacyjno- kredytowy międzybankowy rynek pieniężny, na którym dokonuje się obrotu certyfikatami depozytowymi oraz lokowane są depozyty,

3. rynek walutowy, gdzie przedmiotem wymiany są waluty obce oraz wystawione w nich względnie płynne instrumenty finansowe o terminie wykupu do jednego roku.

Instrumenty rynku pieniężnego można ująć w dwóch grupach, a mianowicie:

1. instrumenty o podstawie dyskontowej (w tym bony pieniężne),

2. instrumenty o podstawie odsetkowej (w tym depozyty).

Rynek kapitałowy, stanowi jeden z głównych segmentów rynku finansowego, dzięki któremu zostają rozdysponowane kapitały służące osiągnięciu długoterminowych celów inwestycyjnych podmiotów gospodarujących.

Wyróżnić można kilka ujęć zakresu pojęciowego rynku kapitałowego, a mianowicie:

1. funkcjonalny podsystem gospodarki, w którym następuje wymiana wszelkich instrumentów finansowych (w tym papierów wartościowych) o umownie przyjętym terminie regulowania wynikających z nich zobowiązań powyżej jednego roku, a fundusze pozyskane przez uczestników rynku wykorzystywane są w procesie kreacji kapitału, służą też finansowaniu deficytu budżetowego,

2. rynek wszelkich długoterminowych papierów wartościowych ze szczególnym uwzględnieniem transakcji na rynkach, które zorganizowane są w formie giełdy finansowej lub zbliżonej do niej,

3. zorganizowany na określonych zasadach regulowany publiczny wtórny rynek papierów wartościowych tożsamy z giełdą papierów wartościowych.

Specyfika rynku kapitałowego jest związana z przedmiotami obrotu na nim. Zalicza się do nich przede wszystkim lokacyjne papiery wartościowe: udziałowe, zwłaszcza akcje, a także wierzycielskie (dłużne), w tym obligacje, jak też instrumenty pochodne budowane m.in. w oparciu o wymienione rodzaje papierów wartościowych.

Funkcje rynku kapitałowego:

1. przemieszczanie i względnie efektywna alokacja dotychczas nie używanego kapitału finansowego do branż charakteryzujących się dość wysokim poziomem zyskowności,

2. przekształcenie rozproszonego kapitału w kapitał „ważny” ekonomicznie,

3. transformowanie form kapitału rzeczowego i finansowego w skali makrogospodarczej, a w mikroskali różnicowanie i wymienialność instrumentów finansowych,

4. zmiana terminów zapadalności (wymagalności) zobowiązań (w szczególności finansowych) ucieleśnionych w papierach wartościowych,

5. zasilanie środkami finansowymi podmiotów emitujących papiery wartościowe.

1

Produkt krajowy brutto

Struktura pieniężna, w tym:

płace, podatki, składki, zyski

Struktura rzeczowa:

• dobra inwestycyjne,

• dobra konsumpcyjne

Państwo

Przedsiębiorstwa

Spożycie finalne:

konsumpcja,

inwestycje

Dochód
do dyspozycji

Dochód
do dyspozycji

Eksport

Zagranica

Gospodarstwa domowe

Import

Oszczędności

Zasoby:

• praca

• ziemia

• kapitał

Dochód do dyspozycji

Przyrost zasobów

Inwestycje

Stopa procentowa

D_t+1

D_t

S_t

D'_t+1

R_t+1

R_t

R'_t+1

s_t=d_t+1

s_t=d_t

s_t=d'_t+1

1

0

1

s_t, d'_t+1 s_t, d_t s_t, d_t+1

Popyt; podaż pieniądza

---