Gustav le Bon wysunął założenie o zaniku świadomej osobowości i pojawieniu się duszy zbiorowej, która powoduje, że członkowie tłumu czują, myślą i działają inaczej niż robiliby to w pojedynkę. Uczestnictwo w tłumie, sprzyja agresji ponieważ wywołuje rozproszenie odpowiedzialności i poczucie bezkarności.

W teorii społecznego uczenia się Bandury agresywne zachowanie jest określane mianem procesu ujawnienia antyspołecznego zachowania - jest to zachowanie, które normalnie nie jest podejmowane z obawy przed konsekwencjami zewnętrznymi (kara) lub wewnętrznymi (sumienie). Aby do niego doszło muszą zaistnieć określone warunki, w których jednostka ulega deindywidualizacji (Festinger).

Dezindywidualizacja jest to:

• definicja z perspektywy grupowej - warunki, w których członkowie grupy nie są postrzegani lub traktowani jako jednostki;

• definicja z perspektywy subiektywnej - subiektywny stan, w którym ludzie tracą poczucie bycia sobą.

Osoba zdezindywidualizowana jest pozbawiona poczucia swej odrębności w grupie, nie traktuje siebie jako odrębnego podmiotu.

Diener zaproponował model dezindywidualizacji (rozwinięcie modelu Zimbardo) i wykazał, że nie jest ona przyczyną zachowań antyspołecznych. Badania prowadził wzorując się na trzech eksperymentach:

• fałszywy eksperyment uczenia się Bussa - jego celem było dostarczenie dowodów dla założenia, że grupy podejmują działania odwetowe w sposób bardziej bezwzględny niż jednostki. Uczestniczyli w nim izraelscy studenci.

• fałszywy paradygmat ESP Jaffe'go - jego celem była analiza różnic wpływu na wzrost agresji pomiędzy sytuacją osobników działających w grupie i w pojedynkę oraz weryfikacja prawidłowości międzykulturowej. Uczestniczyli w nim dorośli robotnicy: Izraelczycy oraz imigranci, przedstawiciele trzech grup etnicznych (Rosjanie, Gruzini i ludy kaukaskie). Zastosowano tu procedurę 10 poziomów szoku elektrycznego jako miary agresji.

• modyfikacja Barona - jego celem było badanie wpływu anonimowości i innych zmiennych na różnice w agresji człowieka w grupie i w pojedynkę. Uczestniczyli w nim nastoletni chłopcy. Jako miarę agresji wykorzystano nieprzyjemny hałas.

Wykryte zależności:

• działanie w grupie ma bardziej agresywny charakter niż działanie w pojedynkę;

• wzroście agresji grupowej wraz z jednoczesnym wzrostem agresji jednostkowej decyduje pochodzenie;

• prowokacja nie jest warunkiem koniecznym do wywołania agresji.

Zmienne pośredniczące:

• anonimowość;

• rozproszenie odpowiedzialności;

• obawa przed odwetem - skorelowana z dwoma poprzedzającymi zmiennymi, uczestnictwo w zbiorowości obniża ją;

• poczucie bycia sobą i poczucie ograniczeń - przy prowokacji osobnik działający w grupie wykazuje wyższą niż osobnik działający w pojedynkę tendencję do obniżonego poczucia siebie, natomiast w przypadku braku prowokacji odwrotnie - wykazują wyższą tendencję do poczucia siebie. Anonimowość i prowokacja sprzyjają uwalnianiu się od poczucia wewnętrznych ograniczeń.

9b. AGRESJA

Y. Jaffe, Y. Yinon, Agresja zbiorowa: paradygmat «grupy» i paradygmat «jednostki» w studiach nad zbiorowymi, antyspołecznymi zachowaniami, s. 243-254

2

SOCJOLOGIA GRUP SPOŁECZNYCH - ĆWICZENIA

---