PLANOWANIE DYDAKTYCZNE

Wszyscy planujemy, mamy określone plany życiowe, zawodowe. Każda placówka oświatowa ma plan rozwoju, plan doskonalenia pracowników, plan finansowy itp. Kto nie planuje poddaje się biegowi wypadków i pozwala rządzić przypadkom. Czym wobec tego jest planowanie? - zapewnieniem ładu, harmonii, logiki działań.

Zaniedbanie planowania to planowanie zaniedbania myśl T. Kotarbinskiego

Umiejętności jakich wymaga planowanie są uznawane za istotne. Clark i Ynger informują, że

nauczyciele każdego tygodnia spędzają 10-20% swego czasu pracy na planowaniu.

Planowanie dydaktyczne jest koniecznym warunkiem skuteczności procesu nauczania-uczenia się, chroni nauczyciela od przypadkowości i chaotyczności, a także pozwala mu ocenić czy i w jakim stopniu realizuje zamierzone cele nauczania i wychowania.

Proces planowania zajęć dydaktycznych może być rozdzielony na trzy etapy:

•Planowanie kierunkowe - obejmuje cele poznawcze, cele wychowawcze i materiał nauczania. Dominują w nim cele ogólne, które wytyczają kierunek działania uczniów. Zapobiega błędnemu dopisywaniu celów, zwłaszcza wychowawczych, do materiału nauczania. Dotyczy roku szkolnego lub semestru.

• Planowanie wynikowe - obejmuje materiał nauczania i wymagania programowe w układzie hierarchicznym, dostosowanym do skali stopni szkolnych.

•Planowanie metodyczne - obejmuje wymagania programowe i przebieg lekcji; podporządkowuje zajęcia wymaganiom dydaktycznym.

Plan metodyczny, zwany też konspektem lekcji, przekształca treść nauczania w sytuacje zadaniowe, skłaniające uczącego się do wykonania przewidzianych czynności.

Wyróżniamy plany roczne, semestralne, tygodniowe, dzienne oraz plany danej jednostki

lekcyjnej.

• Roczny plan nauczania - zwany także rozkładem materiału. Podstawę opracowania tego planu stanowi program nauczania w danej klasie. Zawartym w programie hasłom nadaje się szczegółowy charakter, uwzględniając warunki pracy w danej klasie, stopień zaawansowania uczniów, rodzaje środków dydaktycznych, liczbę lekcji służących powtórzeniu przyswojonego materiału materiału i jego ocenie.

• Okresowy plan nauczania - jest konkretniejszym rozwinięciem planu rocznego i stanowi podstawę racjonalnego, aktualizowanego okresowo planowania poszczególnych lekcji. Wyrazem takiego planowania są plany i konspekty lekcji.

Za celowością sporządzania planów okresowych przemawia fakt, że wyznaczają one konkretne i szczegółowe zadania dydaktyczne oraz pozwalają uwzględnić zmiany wynikające z szybszej lub opóźnionej realizacji haseł programu. Są one konkretniejszym rozwinięciem planów rocznych.

• Tygodniowy plan nauczania - przeznaczony jest dla uczniów, uświadamia celowość ich pracy, stawia w jednym rzędzie z nauczycielem, podnosi poziom motywacji poznawczej dziecka.

Narzędzia planowania to:

• Indywidualne programy edukacyjne;

• Programy pracy z grupą;

• Plany pracy zespołu wychowawczego;

• Konspekty;

• Scenariusze; stanowią rejestr metod i form pracy

• Inne.

Proces planowania ma charakter cyklu. Informacje uzyskane w trakcie

kontroli osiągnięć uczniów wpływają na kolejny plan.

Dobór materiału nauczania może być dokonany jedynie po starannej diagnozie umiejętności

uczniów.

1

Planowanie jednostki tematycznej

Trzy fazy planowania

♣ Faza przedlekcyjna

- wybór treści

- wybór metod i form

- gospodarowanie czasem i przestrzenią

- motywowanie

♣ Faza śródlekcyjna

- prezentacje

- odpytywanie

- pomaganie

- ćwiczenia praktyczne

- zmiany metodyczne

- utrzymywanie ładu

♣ Faza zamykająca

- sprawdzenie zrozumienia

- informacja zwrotna

- chwalenie, rzadziej krytykowanie

- opisywanie wyników

Plan lekcji obejmuje:

• temat lekcji,

• cele dydaktyczne i wychowawcze,

• porządek lekcji (czynności przygotowawcze np. kontrola pracy domowej, czynności podstawowe, czynności końcowe np. utrwalenie przerobionego materiału).

Konspekt

Jest szczegółowym rozwinięciem planu lekcji. Obejmuje:

• temat lekcji,

• jej cele i zadania,

• metody i środki dydaktyczne,

• porządek lekcji wraz z rozbiciem na poszczególne etapy,

• temat pracy domowej,

• przewidywane pytania nauczyciela i odpowiedzi uczniów.

Temat lekcji - to zagadnienie, zasadniczy przedmiot rozważań. Jest zapowiedzią, zasygnalizowaniem problemu. Jest również drogowskazem dla ucznia. Musi być jasny, czytelny nie tylko w kontekście danej lekcji, jedyny i niepowtarzalny. Zapisanie tematu jest szansą na pobudzenie intelektualne klasy, wprowadzenie pogodnego nastroju i zainteresowania.

Jak urozmaicić temat by miał w sobie to coś?

•przez rymowanie - rymowana forma potrafi zaskoczyć swą treścią i ma łatwość zakorzeniania się w pamięci uczniów, tematy rymowane, przerabiane przysłowia to sprzymierzeńcy dobrego nastroju i otwartości, np.

Wyrazów „jest” i „ma” unikaj jak się da!

Wiedza nam nie spadnie z nieba, klasówkę poprawić trzeba

Dobrodziejstwo czy zmora ten brak narratora?

To cię nie minie na egzaminie (lekcja powtórzeniowa)

•przez „zbliżanie do życia” - tematy takie powinny sytuować zjawiska literackie i językowe w kontekście znanej uczniom rzeczywistości, codzienności na zasadzie analogii, opozycji przy udziale wyobraźni i dowcipu. Przeznaczone dla uczniów starszych klas.

Aluzja - literackie mruganie okiem

Zaimki - niezastąpieni zastępcy

Rozpatrując planowanie dydaktyczne należy się zastanowić nad organizacją pracy uczniów na lekcji. Jaka jest w takim razie rola zeszytu szkolnego?

Według Stanisława Bortnowskiego zeszyt nie pozwala na indywidualne prowadzenie notatek, odbiera uczniom samodzielność, infantylizuje szesnasto- czy osiemnastolatków. Zeszyt jest sztywny i sterylny. Dzieli wiedzę nie na cząstki tematyczne ale lekcyjne, najważniejsza staje się data i numer lekcji a nie problem, nie służy też już do pisania wypracowań. O wiele bardziej sprawdzają się teczki, karty pracy, fiszki czy bruliony akademickie. Tu zawsze kartkę można wyrwać lub dołożyć. Jednak sprzeciw wobec zeszytów jest uwarunkowany zastąpieniem ich notatkami w innej formie uzgodnionej z uczniami. Notatka jest bowiem niezbędnym narzędziem pracy, uczy myślenia, wzmacnia pamięć, wiąże się ściśle z koncepcją lekcji, porządkuje i podsumowuje wiedzę. Należy jednak pamiętać, że notatka podyktowana to największa krzywda wyrządzona uczniowi, zwalnia go bowiem od wysiłku umysłowego, od ćwiczeń w redagowaniu tekstu i od wyciągania samodzielnych wniosków.

Notujemy po to, by skrócić, nie zapomnieć, ale także po to aby przemyśleć problem lekcyjny. Istnieje wiele form notatek m. in. cytaty, hasła, luźne zdania, pytania, zapis w punktach, wniosek, komentarz, tabela, schemat, rysunek.

Przygotowanie lekcji jest jednym z zasadniczych warunków jej właściwego przeprowadzenia. Wymaga ono od nauczyciela staranności przy doborze treści, metod, form organizacyjnych i środków dydaktycznych.

Aby odpowiednio przygotować lekcję należy:

• Dobrze rozumieć materiał, który chce się uczniom przekazać, władać nim swobodnie i potrafić przedstawić go z różnych punktów widzenia.

• Wiązać poszczególne lekcje tak, by zapewniały ciągłość w nabywaniu wiedzy, dlatego przygotowanie merytoryczne nauczyciela powinno wykraczać poza zakres materiału z podręcznika.

• Określić budowę lekcji i jej typ, np. lekcja powtórzeniowa, wprowadzająca nowe wiadomości.

• Odpowiednio dobrać metody, formy organizacyjne i środki dydaktyczne w odniesieniu do celów kształcenia.

• Przygotować salę lekcyjną (ustawienie ławek, dostępność sprzętu audiowizualnego itp.).

Jakie więc są kryteria, które decydują o tym, że plan jest dobry i wartościowy?

Aż jedenaście takich cech dobrego planu wyróżnił T. Kotarbiński[5], a niektórzy autorzy uzupełniają tę listę jeszcze większą ilością cech. Spróbujmy zatem określić te najważniejsze.

Przyjmuje się, że dobry plan cechuje:

CELOWOŚĆ

Cecha ta oznacza, że plan winien wskazywać odpowiednie środki do celu, któremu służy. Należy więc mieć na względzie podczas planowania końcowy wynik, rezultat swoich zamierzeń, gdyż on właśnie w głównej mierze wyznaczać powinien zarówno kierunek, jak i samą strukturę działania.

WYKONALNOŚĆ

Oznacza to, że plan musi posiadać możliwie największe prawdopodobieństwo osiągnięcia celu działań, przy uwzględnieniu wszystkich warunków. Występuje tu od razu jednakże podstawowa trudność, że plan weryfikuje dopiero jego wykonanie, czyli jak mówi T. Kotarbiński „O wykonalności planu można się tedy przekonać stanowczo dopiero ex post (po fakcie), czyli dopiero wtedy, kiedy plan będzie już niepotrzebny”[6].

Jak więc postępować, aby plan spełniał warunek wykonalności?

Przede wszystkim opierać się na doświadczeniach już sprawdzonych, wypróbowanych, bądź też zdobywać takie doświadczenia, przez wykonywanie prób działania według planu, zanim jeszcze przystąpi się do pełnej jego realizacji[7].

ZGODNOŚĆ WEWĘTRZNA

Niektórzy autorzy nazywają tę cechę również konsekwencją planu. Chodzi tu o to aby w planie nie było wewnętrznych sprzeczności, tzn. istnienia w nim jednocześnie koncepcji umożliwiających i uniemożliwiających założone działania. Poszczególne elementy planu winny się z sobą zazębiać, korelować, uzupełniać wzajemnie, a nie przeszkadzać sobie lub wręcz się wykluczać.

OPERATYWNOŚĆ

Wyjaśniając to pojęcie znów można odwołać się do T. Kotarbińskiego, stwierdzającego: „...nazywamy bardziej operatywnym takie narzędzie, którym łatwiej jest operować...”[8].

Plan, który także stanowi pewnego rodzaju narzędzie do wykonywania zamierzonych działań musi być łatwy do zastosowania w konkretnym działaniu. Operatywnym będzie więc plan, w którym łatwo przechodzi się od jego uświadomienia do realizacji (co warunkuje jego prostota, przejrzystość budowy, uchwytność i zrozumiałość, a także precyzja warunkująca merytoryczną poprawność).

ELASTYCZNOŚĆ

Cechę tę formułuje się też jako giętkość, plastyczność, zwrotność[9], a więc przeciwstawienie sztywności planu. Postuluje się tutaj, aby plan dawał się łatwo modyfikować z uzasadnionej konieczności wynikłej w trakcie jego realizacji. Ponieważ każdy plan dotyczy przyszłych wydarzeń, nie podobna przewidzieć wszystkie szczegóły mając pewność, że sprawdzą się podczas działania. Treść planu musi wiec zakładać pewne domysły co do przebiegu czynności, lecz równocześnie dopuszczać możliwość modyfikacji niektórych treści, czyli zapewniać swobodę manewru w przypadku niewykonalności.

WŁAŚCIWA SZCZEGÓŁOWOŚĆ

Należy podkreślić, że do dobrego planu nie wymaga się dopracowania do najdrobniejszych szczegółów, gdyż to krępuje swobodę działania i kłóci się z innymi cechami (np. operatywnością). Nie wolno również planować w sposób zbyt ogólnikowy, bo i to nie służy właściwej realizacji celów. Musi się więc wyważyć i wypośrodkować te dwa skrajnie różne podejścia uszczególniając zamierzenia we właściwych proporcjach.

DŁUGODYSTANSOWOŚĆ

Ta cecha dobrego planu zmusza planującego do właściwego przewidywania przyszłych zdarzeń, antycypowania, do perspektywicznego myślenia w granicach jednakże możliwości ich ogarnięcia. Dlatego też w niektórych przypadkach można budować plany sięgające daleko w przyszłość, w innych zaś trzeba ograniczać się do krótszych dystansów.

Jest to zależne głównie od zasięgu i sensu przewidywania warunków działań.

TERMINOWOŚĆ

Plan terminowy to taki, który posiada określony termin realizacji, jak również (w miarę możliwości) posiada określone terminy poszczególnych części składowych.

KOMPLETNOŚĆ

Zwana też zupełnością predysponuje do zawarcia w planie wszystkich istotnych czynników dotyczących działania, warunkujących je. Nie chodzi tu o nadmierną szczegółowość, ale o to, aby nie pominąć żadnego elementu, który miałby decydujący wpływ na zamierzone działania.

Plan musi więc „...objąć całość zadania, zaprojektować wszystko, co potrzebne do tego, by zadanie na określony termin mogło być wykonane”[10].

RACJONALNOŚĆ

Cecha, która mówi, że dobry plan winien być oparty na rozumnych podstawach. W zakres tej cechy wchodzą nie tylko wszystkie poprzednio wyszczególnione, ale ponadto żąda się również, aby racjonalny plan uwzględniał wszystkie związki przyczynowo-skutkowe zachodzące pomiędzy jego częściami, aby wynikał z dokładnej znajomości faktów, zjawisk, procesów. Ma być więc w całości ugruntowany poznawczo. Nie może natomiast być „utopijnym fantazmatem” i wykluczać musi „awanturnicze ryzykanctwo”[11].

SPRAWNOŚĆ

Chodzi tu o operatywność planu, ale w sensie sprawności układu działań, jakie przewidujemy w planie.

Cecha ta dotyczy więc jakby praktycznej strony planu, odnosi się do możliwości samych działań planowanych, a nie samej ich koncepcji.

Te listę cech uzupełnia jeszcze jedna istotna, wyodrębniana przez autorów, a mianowicie:

KOMUNIKATYWNOŚĆ

Oznacza ona, że plan powinien być zrozumiały dla osób, do których jest adresowany (wykonawców), a nie tylko przez samego planującego[12].

Komunikatywność zdaniem T. Kotarbińskiego ogranicza się przede wszystkim do czytelności planu (rozumianej w całej ogólności) oraz do jego treściowej uchwytności[13].

Ten przegląd podstawowych cech - warunków jakimi powinien odznaczać się dobry plan, daje chyba najpełniejszą odpowiedź na pytanie: jak dobrze planować?

---