Warunki skutecznego wychowania w domu dziecka.
Opracowała Małgorzata Bąk
Dom Dziecka Nr 2 w Rzeszowie.
Opracowując temat korzystałam z następujących opracowań: J.Raczkowska „Wychowanie w domu dziecka”; M. Łobocki „ABC Wychowania”; S. Czarnecka „Znaczenie małej grupy w intensyfikacji procesu wychowawczego w domu dziecka”; oraz z recenzji napisanej przez M. Podściańską w Problemach Opiekuńczo - Wychowawczych na temat książki A. Davidsona i Roberta Davidsona pt. „Tajemnica sukcesu. Jak wychować wspaniałe dziecko.”
Omawianie warunków skutecznego wychowania w placówce opieki całkowitej jaką jest dom dziecka zacznę od zdefiniowania samego pojęcia wychowanie.
Na ogół wychowanie jest rozpatrywane jako proces, czyli swoisty rodzaj ludzkiego działania, lub jako wynik czy produkt oddziaływań wychowawczych. Wychowanie jako proces (Zgodnie z większością definicji np. Guryckiej, Kunowskiego, Muszyńskiego, Wroczyńskiego, Wujka i Pilcha) - Jest utożsamiane z oddziaływaniem na psychikę i zachowanie człowieka, przy czym przez oddziaływanie to rozumie się szczególnie wywieranie wpływu na zmiany czy przeobrażenia w osobowości i zachowaniu, zwłaszcza opinii i przekonań o otaczającym świecie oraz postaw wobec ludzi, samych siebie i wartości.
Ostatnio w wielu definicjach wychowania akcentuje się nie tyle wywieranie bezpośredniego wpływu na wychowanków, ile wspomaganie ich w naturalnym i spontanicznym rozwoju.(nurt tzw. nowego wychowania).
M. Łobocki zastanawiając się nad najbardziej trafną definicją wychowania zwraca uwagę na cechy jakie przysługują procesowi wychowania. Są to: złożoność, intencjonalność, interakcyjność, relatywność i długotrwałość.
Złożoność - przekonujemy się obserwując mechanizm regulacji zachowań ludzkich.
Intencjonalność- wychowanie oznacza, iż wychowawca jest świadomy celów, jakie pragnie realizować w wyniku planowo organizowanej działalności wychowawczej.
Interakcyjność wychowania oznacza, iż proces wychowawczy ma miejsce zwykle w warunkach iterakcji, tj. współdziałania, ze sobą wychowawcy i wychowanka.
Relatywność wychowania wiąże się z trudnościami, jakich nastręcza przewidywanie skutków oddziaływań wychowawczych. Na ogół przewidywanie takie ma charakter stwierdzeń raczej hipotetycznych niż kategorycznych.
Długotrwałość wychowania - właściwość ta sugeruje, iż każdy człowiek podlega przemianom własnej osobowości przez całe niemal swoje życie.
S. Czarnecka przyjmuje przez proces wychowawczy ciąg uporządkowanych sytuacji wychowawczych będących elementami planowanego oddziaływania wychowawczego, ukierunkowanego na kształtowanie osobowości jednostki poddanej wychowaniu. Uważa ona, że w Domach Dziecka należy mówić o wychowaniu kompensacyjno - opiekuńczym.
Autorka uważa, że zadaniem domu dziecka jest w maksymalnym stopniu wynagrodzić dzieciom brak własnej rodziny. Wiadomo, że placówka nigdy domu rodzinnego w pełni nie zastąpi. Ze względu na szereg specyficznych cech dziecka osamotnionego - wychowującego się poza rodziną własną, działalność wychowawcza ukierunkowana na przekształcenie osobowości wychowanków musi być oparta na stosowaniu wielu zabiegów korekcyjnych(naprawczych), a także w dużej mierze kompensacyjnych(uzupełniających).Wychowanie zaś w takim przypadku zawiera cechy wychowania kompensacyjno - opiekuńczego.
Wychowanie takie ma 3 etapy:
Retrospektywno - wyrównawcze- przywrócenie dziecku sierocemu normalnego życia.
Przyzwyczajeniowo - przystosowawcze czyli doprowadzenie dziecka do akceptacji sieroctwa.
Prospektywno - przygotowawcze- rozumiane jako współudział w kształtowaniu planów życiowych dziecka sierocego, pomoc w usamodzielnieniu się psychiczno - społecznym i materialno - społecznym.
Według Raczkowej skuteczność wychowania w placówce opieki całkowitej uzależniona jest od następujących czynników: 1) elementy strukturalne i funkcjonalne środowiska wychowawczego domu dziecka, 2) zasady wychowania opiekuńczego oraz formy i metody pracy opiekuńczo - wychowawczej.
Mówiąc o pierwszej grupie czynników, mamy na uwadze elementy wchodzące w skład struktury domu dziecka. Są nimi: 1) baza materialna - pomieszczenia i ich rozplanowanie, 2) otoczenie placówki(Urządzenia sportowe i rekreacyjne, park, ogródek, 3) budżet domu dziecka, 4) Funkcjonalność i estetyka pomieszczeń w domu dziecka oraz w najbliższym otoczeniu, 5) Wyposażenie wychowanków w odzież, pomoce naukowe, 6) żywienie dzieci, 7) opieka zdrowotna.
Ważnym czynnikiem warunkującym efekty wychowawcze domu dziecka jest kadra wychowawcza i wychowankowie.
Na przebieg procesu wychowania istotny wpływ mają elementy funkcjonalne struktury środowiska wychowawczego. Do tej kategorii zaliczyć należy:
organizację życia i pracy w domu dziecka, organizację życia grup wychowawczych, funkcjonowanie stałych i zmiennych zespołów dziecięcych, podział i realizacja zadań przez wszystkich pracowników domu;
rozkład zajęć wychowanków w dniu codziennym i świątecznym, okresowe zmiany w pracy domu i grup dziecięcych, wynikające z planów pracy na okres ferii zimowych, wiosennych i wakacji;
plan zajęć wychowawców, indywidualne ustalenia i rozwiązania organizacyjne w grupach wychowawczych;
integrację w funkcjonowaniun ogniw w domu dziecka: pracownicy obsługi i inni, kadra wychowawcza, wychowankowie, samorząd, zespoły dziecięce, organizacje dziecięce i młodzieżowe;
integrację w funkcjonowaniu ogniw poza placówką: szkoły, internaty, organizacje dziecięce i młodzieżowe, koło przyjaciół domu, zakłady opiekuńczeitp.
Kolejną grupą czynników warunkujących skuteczność procesu wychowawczego w domu dziecka są zasady opiekuńcze. Najważniejsza to zasada opieki optymalnej.
Ostatnią grupę czynników wpływających na rozpatrywany problem są formy i metody pracy opiekuńczo - wychowawczej. Najczęściej stosowane formy to: 1) organizacyjne (działalność indywidualna, zespołowa, zbiorowa), 2) przedmiotowe: przez działalność poznawczą, wytwórczą, gospodarczą, tw.órczą, recepcyjną, usługowo - opiekuńczą, zabawowo - rozrywkową, sportowo - turystyczną - techniczną, konsumpcyjną.
Formy pracy stwarzają możliwość uruchamiania optymalnych sytuacji wychowawczych ukierunkowanych na kształtowanie bądź modyfikację osobowości wychowanka.
Główne metody pracy opiekuńczo - wychowawczej przyjęto od klasyków wychowania zakładowego, a także zaczerpnięte z teorii wychowania. Do najczęściej stosowanych w praktyce zaliczyć można: a) wychowanie w zespole, b) wychowanię przez prac, c) samorządność, d) samowychowanie, e) metoda wpływuosobistego, f) metoda indywidualnych przypadków, g) metody projekcyjne.
Prawidłowe funkcjonowanie wszystkich elementów struktury dzomu dziecka, realizacja zadań wychowawcy oraz jego umiejętności tworzenia sytuacji wychowawczych, to zdaniem Czarneckiej główne czynniki determinujące skuteczność procesu opiekuńczo - wychowawczego w odniesieniu do dziecka wychowującego się poza własną rodziną.
W tych czynnikach jest wiele nieprawidłowości, które trzeba eliminować i wprowadzać innowacje wychowawcze.
Jadwiga Raczkowska wymienia następujące warunki skutecznego wychowania w placówce opieki całkowitej jakim jest dom dziecka, to jest:
Znajomość i akceptacja wychowanków oraz dostosowanie oddziaływań do ich potrzeb i specyficznych właściwości. Poza wszelką dyskusją pozostaje konieczność posiadania przez wychowawcę domu dziecka:
ogólnej wiedzy o dzieciach i młodzieży, prawidłowościach ich rozwoju, przyjętych w tej dziedzinie normach oraz występujących od nich odchyleniach,
wiedzy o specyficznych właściwościach ogółu dzieci i młodzieżowych w placówkach opieki całkowitej - jako szczególnej kategorii socjopedagogicznej,
wnikliwej znajomości wychowanków przebywających w placówce, a szczególnie pozostających pod jego bezpośrednią opieką,
dobrego rozeznania w charakterze i właściwościach zespołu dzieci i młodzieży tworzących całą społeczność wychowanków domu dziecka, zwłaszcza zaś powierzonej jego pieczy grupy wychowawczej.
Ciągłość i jednolitość oddziaływań. Uzyskanie pożądanych efektów w omawianej dziedzinie wiąże się z dwojakiego rodzaju trudnościami. Pewien opór stawiać mogą wychowankowie. Przyzwyczajeni do liberalizmu i niekonsekwencji swych dotychczasowych opiekunów odczuwać muszą wymagania wychowawców jako znaczne ograniczenie własnej swobody. Brak nawyku skrupulatnego wypełnienia poleceń dorosłych przysparzać może wielu kłopotów i mnożyć konflikty.
Spore trudności nastręcza także ujednolicenie wymagań, oczekiwań i stylu postępowania ogółu pracowników domów dziecka, nauczycieli oraz innych osób pozostających w kontakcie z wychowankami.
Nadrzędnym statutowym zadaniem ogółu pracowników domu dziecka jest tworzenie takich warunków, które zapewniają wychowankom jak najkorzystniejsze możliwości rozwoju, dorastania i usamodzielniania się. Dla wywiązania się z tej powinności muszą wypracować wspólne stanowisko w sprawie sposobu postępowania wychowawczego oraz skonsolidować wysiłki w celu stworzenia odpowiedniej bazy materialnej i organizacyjnej służącej realizacji przyjętych zadań.
Ważne jest aby powiązania wychowanka z wychowawcą były ścisłe, długotrwałe i wielostronne. W praktyce oznacza to konieczność tworzenia możliwie stabilnych i nie licznych grup dziecięcych pozostających stale pod opieką tego samego wychowawcy.
Wiadomo, że sama stała obecność wychowawcy w grupie dziecięcej o niczym jeszcze nie przesądza. Decydujące znaczenie ma jego akceptacja wychowanków, pozytywny układ stosunków oparty na życzliwości, wzajemnym zaufaniu i wysokich wymaganiach, stylu pracy, umiejętności tworzenia angażujących dzieci i wywołujących ich przeżycia sytuacji wychowawczych, podporządkowanych kształtowaniu określonych dyspozycji i wdrażaniu dyspozycji i wdrażaniu do pożądanych zachowań.
Dziecko aby słuchało wychowawcę musi zaakceptować fakt pobytu w placówce i grupie.
Ważne jest aby wszyscy pracownicy przestrzegali ogólnie ustalonych zasad postępowania, uczy to dzieci respektu dla społecznie aprobowanych norm, zachowań i wartości. Porozumienie między wychowawcami domu dziecka a nauczycielami i rodzicami.
Oddziaływanie na zespół i jednostkę. Czyli zmienia się w toku procesu wychowania do wielostronnego rozwoju indywidualnej osobowości każdego wychowanka, jednocześnie przygotowuje go się dożycia w zespole, do podejmowania rozlicznych obowiązków wobec społeczeństwa, państwa.
4. Planowość działania.
Czyli musimy mieć określony plan, który będzie zawierał cele i zadania którymi będziemy realizować postawione sobie cele oraz formy.
5. Współudział wychowanków w życiu placówki
-wychowanek podmiot wychowania.
W placówce, musi nauczyć się odpowiedzialności za siebie i los osób z którymi żyje pod jednym dachem, musi wychowanek być współorganizatorem życia zbiorowości w której tkwi.
6. Współdziałanie domu dziecka ze środowiskiem
oraz działającymi w nim instytucjami ma ogromne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania domu dziecka, a także znacząco wpływa na sposób dostrzegania i rozwiązywania problemów opiekuńczo-wychowawczych w tym środowisku.
Rodzina (zaspokajanie potrzeb psychicznych)
Szkoła
Kościół
Przedszkole
Z innymi domami dziecka
Poradnie pedagogiczne, psychologiczne
Domy kultury (zainteresowanie w różnych kółkach)
Wspominany wcześniej M. Łobocki wymienia następujące czynniki osiągania pozytywnych efektów wychowawczych. Należą do nich m. In. : Humanistyczne podejście do dzieci i młodzieży, eksponowanie metod pośredniego oddziaływania wychowawczego, umiejętność porozumiewania się z wychowankami, poznawani ich w sposób możliwie zobiektywizowany i unowocześnienie kształcenia pedagogicznego.
Humanistyczne podejście do wychowanków nadaje osobliwy sens procesowi wychowania i wyznacza w nim szczególną rolę zarówno tym pierwszym, jak i tym drugim. Wychowankom umożliwia się podmiotowe funkcjonowanie w procesie wychowania. Zezwala się im na samodzielne postępowanie, a więc ponoszenie przynajmniej części odpowiedzialności za własny rozwój i wszystko to co dzieje się wokół nich.
Istotnym przejawem humanistycznego podejścia wychowawców do dzieci i młodzieży jest okazywana im postawa demokratyczna lub - inaczej - demokratyczny styl kierowania wychowawczego. Polega on na okazywaniu wychowankom życzliwości i zrozumienia, pozyskiwaniu ich zaufania i przyjaźni, a zwłaszcza umożliwianiu wysuwania własnych pomysłów i wspólnego podejmowania decyzji, jak również przejawiania aktywności i samodzielności w wykonywaniu różnego rodzaju działań. Tak więc wychowawcy o postawie demokratycznej:
nawiązują serdeczne i przyjacielski kontakty z dziećmi, a tym samym wzbraniają się przed wyzwalaniem u nich lęku i poddawaniem ich często formalnej kontroli;
stwarzają wychowankom możliwość samodzielnego rozwiązania nurtujących ich problemów, przy czym nie odmawiają im osobistej pomocy i wsparcia;
chętnie odwołują się do ich inicjatywy i pomysłowości;
respektują ich zamierzenia i decyzje oraz wspólnie z nimi wykonują niektóre czynności i zadania;
nierzadko występują w roli równorzędnych członków kierowanego przez siebie zespołu wychowawczego lub klasy szkolnej.
Bezsprzecznie ważnymi przejawami humanistycznego podejścia wychowawców i nauczycieli do dzieci i młodzieży są takie umiejętności psychospołeczne, jak okazywanie swej akceptacji oraz dbałość o autentyczność własnych zachowań i tzw. rozumienie empatyczne.
Akceptacja okazywana dzieciom i młodzieży polega na uznawaniu ich takimi, jakimi są naprawdę, a więc bez jakichkolwiek uprzedzeń.
Autentyczność stanowi nade wszystko zgodność z samym sobą. Przejawia się w postępowaniu nacechowanym szczerością i spontanicznością.
Rozumienie empatyczne jako przejaw humanistycznego podejścia do wychowanków oznacza zdolność ich rozumienia przez wychowawców niejako od wewnątrz, czyli przez pryzmat sposobu widzenia przez dzieci i młodzież świata, ludzi i wartości, to jest niejako własnymi ich oczami. Jest ono przeciwieństwem rozumienia oceniającego, czyli oceniania lub komentowania poznawanych myśli i uczuć innych osób.
Scharakteryzowane przejawy humanistycznego podejścia do wychowanków stanowią pewną jego idealizację. Przeplatają się one także z pewnymi elementami uprzedmiotowienia dzieci i młodzieży. Jest jednak ważne, aby nie dopuścić do zachowania proporcji między humanistycznym a instrumentalnym podejściem do wychowanków na rzecz tego ostatniego.
Eksponowanie metod oddziaływań pośrednich.
Przykładem metod bezpośrednich oddziaływań oprócz karania i nagradzania jest stosowanie perswazji.
Diametralnie różne wpływy wywierają metody oddziaływania pośredniego. Istota ich polega na czynnym uczestnictwie samych wychowanków w inspirowanym przez wychowawców procesie wychowania.
Godne polecenia metody pośredniego oddziaływania wychowania wychowawczego to przede wszystkim powierzanie przez wychowawców i nauczycieli konkretnych zadań dzieciom i młodzieży oraz dawanie im dobrego przykładu. Pierwsza z tych metod bywa nazywana metodą zadaniową, druga - metodą modelowania.
Metoda zadaniowa polega na postawieniu wychowanków wobec wymagań uzasadnionych z punktu widzenia sytuacji i warunków, w jakich się aktualnie znajdują. Nierzadko ona jest równoznaczna ze świadomym i celowym stwarzaniem określonych sytuacji czy okoliczności, które wywołują konieczność wykonywania konkretnych zadań.
Metoda dawania dobrego przykładu jako metoda oddziaływań pośrednich bywa niekiedy nazywana również modelowaniem, uczeniem się przez obserwacje lub naśladownictwo. Polega na przejmowaniu przez wychowanków zachowań i postaw swych wychowawców, którzy są dla nich wzorem godnym naśladowania.
3)Umiejętność porozumiewania się z wychowankami.
Skuteczność wpływów wywieranych przez wychowawców na dzieci i młodzież w dużej mierze zależy od porozumiewania się z nimi w formie rozmów i dyskusji, a więc wzajemnej wymiany myśli i uczuć.
Zarówno rozmowa, jak i dyskusja mogą przybrać różną postać. Szczególnie użyteczne w kontaktach dorosłych z dziećmi i młodzieżą są rozmowa niekierowana i dyskusja uczestnicząca.
Rozmowa niekierowana jest nastawiona głównie na swobodne i szczere wypowiedzi osób, z którymi się rozmawia. Unika się celowo naruszania sfery intymnej, sugerowania gotowych rozwiązań, ukazywania z uporem własnych racji, pouczania, upominania, nadmiernego uogólniania lub interpretowania cudzych wypowiedzi na własną korzyść.
Dyskusja uczestnicząca stanowi antytezę dyskusji przesadnie nadzorowanej przez wychowawcę lub nauczyciela, czyli znacznie ograniczającej swobodne i szczere wypowiedzi wychowanków. W dyskusji nadzorowanej odgórnie sugeruje się temat i ustala problemy. Nierzadko wymusza się wypowiedzi młodych uczestników dyskusji i niejednokrotnie ujawnia się uprzedzenie do osób różniących się w poglądach od stanowiska większości. Podczas dyskusji uczestniczącej wychowawca czy nauczyciel nierzadko usuwa się na plan dalszy, sankcjonuje prawo do bezwzględnie otwartego wypowiadania własnych opinii, nie ma złe nikomu, iż nie podziela jego stanowiska, nie waha się też odstępować od własnego zdania, jeśli tylko uzna, że rację mają inni.
Poznawanie dzieci i młodzieży przez wychowawców ma wyraźnie charakter praktyczny. Służy wspomaganiu zarówno w rozwoju psychicznym, jak i społecznym.
Istnieje co najmniej kilka sposobów, jakimi mogą posłużyć się wychowawcy i nauczyciele w poznawaniu chłopców i dziewcząt. Jednym z nich jest obserwacja. Najczęstszej dla celów praktycznych jest stosowana obserwacja dorywcza. Polega ona na doraźnym obserwowaniu dzieci i młodzieży pod względem określonych zachowań lub cech psychicznych.
Cenną forma obserwacji w działalności pedagogicznej jest technika dzienników obserwacyjnych. Sprowadza się do systematycznego śledzenia i opisywania faktów, zjawisk czy zdarzeń związanych zazwyczaj z jednym tylko uczniem.
Niemało informacji o dzieciach i młodzieży dostarczają wypracowania i ankiety.
Umożliwiają one przede wszystkim sondaż opinii ogółu wychowanków o interesującym wychowawcę sprawach ważnych z pedagogicznego punktu widzenia.
Wyjątkowo przydatne w praktyce pedagogicznej i łatwe w zastosowaniu są techniki socjometryczne, które polegają, najogólniej rzecz biorąc, na podawaniu przez dzieci i młodzież nazwisk swych kolegów z grupy wychowawczej zgodnie z określonymi kryteriami wyboru.
Unowocześnienie kształcenia pedagogicznego.
Przekazywana studentom wiedza pedagogiczna - oprócz zasadności i sprawdzalności objętych nią twierdzeń oraz prezentowania różnych stanowisk - wymaga konkretyzacji, czyli przedstawienia na tle przykładów z codziennej praktyki wychowawczej.
Przedstawione warunki skuteczności wychowania są zaledwie częścią zagadnienia. Niebagatelnymi warunkami są również: stawianie przed dziećmi i młodzieżą odpowiednich cełów, aktywizowanie ich w działalności praktycznej, wysokie oczekiwania wychowawcy i nauczyciela wobec swych podopiecznych, pobudzanie ich do samowychowania, okazywanie taktu pedagogicznego oraz samoocena osób zajmujących się wychowaniem i nauczaniem profesjonalnie. Są to także m. In. : Uwzględnianie różnic indywidualnych dzieci i młodzieży, liczenie się z ich potrzebami psychicznymi, wykorzystanie zjawisk dynamiki grupowej w procesie wychowania.
Chciałabym jeszcze zwrócić uwagę na nową książkę pt.: „Tajemnica sukcesu. Jak wychować wspaniałe dziecko”. Przeglądając czasopismo „Problemy opiekuńczo - wychowawcze” szukałam ciekawych artykułów na temat wychowania, zwróciłam uwagę na recenzję tej książki. Autorzy Alan i Robert Davidson szukając źródeł sukcesów wychowawczych przeprowadzili badania wśród rodziców, którym ta sztuka się udała. Ukazyją metody stosowane przez opiekunów badanych dzieci.
Podają następujące zasady warunkujące sukces wychowawczy:
obopólne porozumienie
wspomaganie rozwoju intelektualnego dziecka
dyscyplina
wpajanie i nawiązywanie więzi społecznych, właściwego systemu wartości.
Rodzice muszą być gotowi do słuchania dziecka. Muszą mówić dziecku o swoich uczuciach.
Autorzy podają przykłady najczęściej stosowanych negatywnych form porozumiewania się raniących dziecko. Należą do nich: krytykowanie, oskarżenie, pouczanie, nadmierne pomaganie. Inne przyczyny całkowicie uniemożliwiające porozumienie dziecka z dorosłym to : poniżanie, nieżyczliwe ocenianie (Beznadziejnie odrobiłeś pracę domową), komenderowanie (Natychmiast marsz do łóżka), straszenie (Jeśli wrócisz późno to nigdy więcej nigdzie nie pójdziesz).
Autorzy proponują 2 skuteczne metody porozumiewania się. Są to: kompromis i współpraca.
Należy tworzyć w domu atmosferę sprzyjającą twórczemu myśleniu, zachęcając dzieci do wymyślania nowych, swobodnych, niezwykłych, a nawet szalonych idei. Cenić w dziecku oryginalność i spontaniczność.
Dyscyplina rozumiana jako ustalenie reguł i ograniczeń przez rodziców w których dziecko mogłoby sfobodnie funkcjonować. Rodzice nie są nadopiekuńczy, nie kontrolują nieustannie dziecko. Kiedy jadnak dzieci zawiodą ich zaufanie, to one ponoszą konsekwencje swego zachowania.
„Uleganie wszystkim żądaniom dziecka nie ma nic wspólnego z miłością.”
Nadopiekuńczość rodzicom daje chwilową ulgę, dzieciom zaś przynosi pozorną pomoc.
„Ucz szacunku do samego siebie”. Potrzeba bycia kochanym i podziwianym istnieje w nas od wczesnego dzieciństwa. Dlatego należy chwalić dzieci nawet za najmniejsze osiągnięcie, dostarczając im motywacji zewnętrznej, chwaląc i zachęcając do działania. Autorzy proponują wpajać dzieciom przekonanie o ich wysokiej wartości, powtarzając im, że potrafią poradzić sobie z każdą nową sytuacją. Rosnąca pewność siebie przeradza się w odwagę oraz w wytrwałość w dążeniu do celu.
Nagradzanie - najsilniejszy czynnik wysokiej samooceny.
Nagroda musi być dawana w odpowiednim czasie i z właściwego powodu.
Unikać pochwał gdy dziecko na nie zasłużyło. Osobista satysfakcja z wykonanego dobrze zadania - jest najważniejszą nagrodą.
Naucz szanować wartości. (Telewizja nie)
Najlepszym „gruntem” przekazywania dzieciom wartości etycznych jest rodzina. Najistotniejsze wartości to: odwaga, wiara, uczciwość, praca społeczna, wykształcenie.
Uwaga na wartość pieniędzy - nie należy używać ich jako narzędzi dyscyplinowania dziecka (np. wstrzymywać kieszonkowe za złe zachowanie czy nagradzać za dobre stopnie).
Pieniądze nie powinny mieć żadnego związku z zachowaniem dziecka. Uczucia należy okazywać chwaląc i poważając dziecko a nie nagradzając materialnie.
Autorzy w swojej książce ukazują nową strategię wychowania opartą na prawidłowej komunikacji z dzieckiem.
8