Prawo finansowe jest to taka gałąź prawa , która funkcjonuje obok innych gałęzi praw takich jak np. prawo konstytucyjne, administracyjne, cywilne czy karne. Podstawową cechą pozwalającą odróżnić prawo finansowe od innych gałęzi praw jest określenie zakresu przedmiotowego z jakim związane jest prawo finansowe. Prawo finansowe bowiem to taka gałąź prawa , która dotyczy finansów. Literatura przedmiotu definiując pojęcie finansów wskazuje, że można go rozumieć w dwojaki sposób, a mianowicie w ujęciu wąskim oraz w ujęciu szerokim.
Finanse w ujęciu wąskim oznaczają środki pieniężne , które na gruncie obowiązujących przepisów przyjmują postać: środków publicznych, podatków, ceł, wartości dewizowych .
Finanse w ujęciu szerokim to określenie zasad gromadzenia i wydatkowania tych wyżej wskazanych środków pieniężnych.
Ze względu na przyjęte definicje pod pojęciem prawa finansowego należy rozumieć zespół norm prawnych określających sposoby gromadzenia i wydatkowania środków publicznych, podatków, ceł, wartości dewizowych.
Prawu finansowemu można przypisać pewne swoiste cechy:
Prawo finansowe należy do publiczno-prawnych gałęzi prawa. O publicznej prawności prawa finansowego decyduje zakres podmiotowy, którego dotyczą normy prawa finansowego. Prawo finansowe reguluje stosunki prawne charakteryzujące się nierównomiernością podmiotów zachodzące pomiędzy państwem a obywatelem.
Regulacje prawa finansowego opierają się o tzw. władztwo finansowe państwa, które należy rozumieć jako prawo egzekwowania od obywateli określonych środków pieniężnych. Państwo dzięki regulacjom prawa finansowego ma zagwarantować stałe wpływy warunkujące realizację zadań publicznych.
Prawo finansowe to gałąź prawa, która współdziała z innymi gałęziami prawa do których należą : prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo cywilne, prawo karne. To współdziałanie prawa finansowego oznacza możliwość wykorzystywania przez prawo finansowe pojęć i instytucji wprowadzonych przez inne gałęzie prawa.
Prawo finansowe nie jest samodzielną gałęzią prawa , gdyż tworzy ją 5 następujących dyscyplin:
Finanse publiczne
Prawo podatkowe
Prawo celne
Prawo bankowe
Prawo dewizowe
Zaliczanie tych dyscyplin prawa jest możliwe ze względu na fakt, że regulacje każdej z nich są związane ze środkami pieniężnymi.
FINANSE PUBLICZNE
Źródła
Wśród wymienionych dyscyplin prawa finansowego publicznego za podstawowe należy uznać finanse publiczne. Finanse publiczne posiadają swoje źródła w obowiązujących regulacjach prawnych.
Za źródła prawa finansowego publicznego uznaje się:
Konstytucję RP - wprowadziła pojęcie finansów publicznych a także
podstawowe regulacje związane z funkcjonowaniem finansów publicznych. W rozdz. 10 w Konstytucji został także określony obowiązek obywateli do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych na rzecz państwa i jednostek samorządu terytorialnego -art 84. Konstytucja wprowadziła też regulacje wskazujące na zasady finansowania działalności jednostek samorządu terytorialnego.
za kolejne źródło prawa finansów publicznych należy uznać ustawy do których można zaliczyć :
ustawę o finansach publicznych z 27.08.2009 r.-Dz.U.Nr 157 poz.1240 z
późn.zmianami
ustawy budżetowe
ustawa o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych
ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego
Ratyfikowane umowy międzynarodowe do których należą :
traktat ustanawiający Wspólnotę Unii Europejskiej
Europejska Karta Samorządu Terytorialnego(lokalnego)
Rozporządzenia- głównie Ministra Finansów i Rady Ministrów.
Akty prawa miejscowego czyli uchwały budżetowe ustalające budżet gminy , powiatu, województwa.
USTAWA FINANSÓW PUBLICZNYCH
Na gruncie obowiązujących przepisów pojęcie finansów publicznych należy rozumieć jako procesy (zasady, reguły)pozwalające gromadzić środki publiczne oraz rozdysponowywać je.
Pojęcie finansów publicznych należy nierozerwalnie wiązać z pojęciem środków publicznych.
Zgodnie z definicją finansów publicznych pojęcie środków publicznych jest związane z określeniem źródeł pozyskiwania środków publicznych oraz wskazaniem sposobów ich rozdysponowywania.
Z punktu widzenia gromadzenia środków publicznych ustawa uznaje za środki publiczne :
Dochody publiczne czyli podatki, opłaty, składki oraz inne świadczenia pieniężne, których obowiązek uiszczania na rzecz budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego wynika z przepisów odrębnych ustaw-to takie wpłaty z zysków przedsiębiorstw państwowych. Dokładny katalog źródeł pozyskiwania dochodów publicznych przez państwo i jednostki samorządu terytorialnego określa ustawa o finansach publicznych definiująca odrębnie dochody budżetu państwa oraz ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego definiująca dochody budżetów gmin, powiatów i województw.
Środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej oraz innych źródeł zagranicznych.
Przychody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego pochodzące z
zaciąganych pożyczek i kredytów
sprzedaży papierów wartościowych
prywatyzacji majątku Skarbu Państwa lub majątku samorządu terytorialnego
przychody pozyskiwane przez jednostki sektora finansów publicznych w związku z prowadzoną przez nie działalnością.
Ustawa o finansach publicznych definiuje także sposoby rozdysponowania tych wyżej wskazanych środków publicznych. Zgodnie z przyjętą definicją środki publiczne przeznacza się na :
wydatki publiczne
rozchody publiczne
Za rozchody publiczne czyli rozchody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego ustawa rozumie przeznaczenie środków :
na spłatę zaciągniętych pożyczek i kredytów
wykup papierów wartościowych
udzielenie pożyczki lub kredytu
Natomiast wydatki publiczne mają być przeznaczone na takie cele i w takich wysokościach które określa :
ustawa budżetowa
uchwały budżetowe
plany finansowe poszczególnych jednostek sektora finansów publicznych
Doprecyzowanie rodzajów wydatków, które mają być realizowane przez państwo lub jednostki samorządu terytorialnego następuje w tych przepisach ustawy o finansach publicznych , które definiują wydatki budżetu państwa oraz wydatki budżetu jednostek samorządu terytorialnego. Ustawa o finansach publicznych określając zasady gromadzenia środków publicznych oraz ich rozdysponowywania tworzy katalog podmiotów uprawnionych do dysponowania tymi środkami. Podmioty te tworzą tzw. sektor finansów publicznych. Sektor finansów publicznych tworzą:
organy władzy publicznej,w tym organy administracji rządowej, organy kontroli i ochrony prawa, sądy i trybunały
jednostki samorządu terytorialnego
jednostki budżetowe
samorządowe zakłady budżetowe
agencje wykonawcze
instytucje gospodarki budżetowej
państwowe fundusze celowe
ZUS i KRUS
NFZ
Polska Akademia Nauk
Uczelnie publiczne
Samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej
Państwowe i samorządowe instytucje kultury
Inne państwowe i samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie przepisów odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych z wyłączeniem banków, przedsiębiorstw , spółek prawa handlowego i instytucji badawczych.
FORMY ORGANIZACYJNO-PRAWNE
Wskazane jednostki sektora finansów publicznych mogą na gruncie obowiązujących przepisów przyjmować zróżnicowane formy organizacyjno-prawne. Obowiązująca ustawa o finansach publicznych przewiduje iż, jednostki sektora finansów publicznych funkcjonują w formie jednostek budżetowych albo samorządowych zakładów budżetowych, agencji wykonawczych, instytucji gospodarki budżetowej, państwowych funduszy celowych, państwowych i samorządowych osób prawnych.(Wyjaśnienie poszczególnych form organizacyjnych, prawnych nastąpi w ramach zasady powszechności i jedności materialnej budżetu). Obok jednostek sektora finansów publicznych ustawa o finansach publicznych przewiduje, że także inne podmioty mogą wykorzystywać lub dysponować środkami publicznymi. Wynika to z faktu, że ustawa o finansach publicznych przewiduje możliwości udzielania dotacji celowych z budżetu państwa na realizację inwestycji przez:
-przedsiębiorców
-organizacje pozarządowe
-instytucje naukowe
-oraz np. inwestycje realizowane w ramach umów publiczno-prywatnych.
Dotacje celowe mogą być również przyznawane z budżetu jednostki samorządu terytorialnego dla podmiotów , nie zaliczanych do sektora finansów publicznych nie działających w celu osiągnięcia zysku , które działają w ramach ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie.
Zarówno jednostki sektora finansów publicznych, jak i podmioty nie zaliczane do tego sektora, które mają prawo dysponować środkami publicznymi działają w oparciu o budżet państwa lub budżet jednostki samorządu terytorialnego. Ustawa o finansach publicznych reguluje kwestie związane z tymi budżetami wprowadzając pewne normy , które mają zastosowanie w stosunku do każdorocznego budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Te normy stoją na straży właściwego zaplanowania, uchwalania i wykonywania budżetu. Literatura przedmiotu nazywa je zasadami budżetowymi. W świetle obowiązującej ustawy można wyróżnić 8 następujących zasad budżetowych:
zasada uprzedniości budżetu
zasada roczności budżetu
zasada równowagi budżetowej
zasada szczegółowości budżetu
zasada powszechności budżetu
zasada jedności formalnej budżetu
zasada jedności materialnej budżetu
zasada jasności budżetu
Zasada uprzedniości budżetu to reguła zgodnie z którą zarówno budżet państwa jak i budżety samorządowe muszą być przygotowane odpowiednio wcześniej po to , aby mogły obowiązywać od dnia 01 stycznia danego roku. Przepisy ustawy o finansach publicznych wprowadzają regulacje , które stoją na straży zasady uprzedniości budżetu.
Zasada uprzedniości w przypadku budżetu państwa należy wywodzić z tych regulacji, które wskazują, że Minister Finansów przygotowuje założenia do przyszłorocznego budżetu na podstawie wieloletniego planu finansowego państwa a ponadto opracowuje projekt ustawy budżetowej na podstawie informacji uzyskanych od dysponentów części budżetowych , którzy przygotowują plany swojej przyszłorocznej działalności na podstawie noty budżetowej ogłoszonej przez Ministra Finansów w marcu roku poprzedzającego rok realizacji budżetu. Minister Finansów następnie przedkłada projekt ustawy budżetowej rządowi, który uchwala projekt tej ustawy, a następnie przedkłada go Sejmowi w terminie do dnia 30 września roku poprzedzającego rok realizacji budżetu. Sejm w 3 czytaniach uchwala ustawę budżetową zwykłą większością głosów, następnie ustawa budżetowa trafia do Senatu - Senat ma 20 a nie 30 dni na zajęcie stanowiska w stosunku do ustawy budżetowej i w swoim stanowisku albo przyjmuje ustawę budżetową albo proponuje poprawki. Nie może odrzucić ustawy budżetowej w całości .Prezydent podpisuje ustawę budżetową w ciągu 7 dni. ( a nie 21 dni).
W przypadku budżetu jednostki samorządu terytorialnego za przejaw uprzedniości należy uznać te regulacje, która wskazują że organ wykonawczy ma przygotować i przedłożyć projekt uchwały budżetowej organowi stanowiącemu celem uchwalenia oraz Regionalnej Izbie Obrachunkowej celem zaopiniowania w terminie do dnia 15 listopada roku poprzedzającego rok realizacji budżetu. Wraz z projektem uchwały budżetowej organ wykonawczy musi przedłożyć też projekt uchwały w sprawie wieloletniej prognozy finansowej. Organ stanowiący podejmuje uchwałę w sprawie wieloletniej prognozy finansowej nie później niż uchwałę budżetową, a zgodnie z zasadą uprzedniości uchwała budżetowa ma być podjęta przed rozpoczęciem roku realizacji budżetu. W stosunku do zasady uprzedniości budżetu jednostek samorządu terytorialnego przepisy prawa wprowadzają możliwości wystąpienia wyjątku. Polega on na tym , że w szczególnie uzasadnionych przypadkach organ stanowiący może podjąć uchwałę budżetową w terminie późniejszym , nie później jednak jak do dnia 31 stycznia( w roku 2011 do dnia 28 lutego 2011 r.). Do momentu podjęcia uchwały budżetowej podstawę gospodarki finansowej gminy, powiatu, województwa stanowi projekt uchwały budżetowej przygotowany przez organ wykonawczy. Tę datę 31 stycznia ustawodawca traktuje jako ostateczną dla podjęcia uchwały budżetowej przez organ stanowiący, w przypadku jej niepodjęcia RIO ustali budżet dla jednostki samorządu terytorialnego.
Również w stosunku do uprzedniości budżetu państwa istnieje możliwość wystąpienia wyjątku .Sytuacja taka jest związana z przypadkiem gdy rząd zobowiązany do przedłożenia projektu ustawy budżetowej w terminie do dnia 30 września przedłoży Sejmowi projekt tej ustawy, a Sejm nie przedłoży jej Prezydentowi do podpisu w ciągu
4 miesięcy . Wówczas Prezydent może zarządzić skrócenie kadencji Sejmu. W takim przypadku ustawa budżetowa powinna być ogłoszona do końca stycznia. Jednakże Konstytucja RP przewiduje również możliwość, kiedy Rada Ministrów w wyjątkowych przypadkach może przedłożyć Sejmowi projekt ustawy budżetowej w terminie późniejszym niż do dnia 30 września , wówczas 4 miesięczny termin do podpisania tej ustawy przez Prezydenta liczy się od tej daty.
Zasada roczności budżetu- to reguła która wskazuje okres obowiązywania budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego .Obowiązujące przepisy wskazują ze zarówno budżet państwa jak i samorządowe budżety obowiązują w ramach tzw. roku budżetowego a rok budżetowy należy rozumieć jako rok kalendarzowy .W stosunku do tak rozumianej zasady roczności budżetu , ustawa o finansach publicznych dopuszcza możliwość wystąpienia wyjątków , które przybierają postać albo programów wieloletnich albo prowizorium budżetowego.
Program wieloletni oznacza możliwość realizowania wydatków budżetowych przez okres dłuższy aniżeli rok budżetowy. Ustawa o finansach publicznych dopuszcza możliwość realizowania tego rodzaju programów nie przesądzając momentu w którym zakończy się realizacja programu. Przyjęcie w ustawie budżetowej realizacji programu wieloletniego oznacza, że kolejne ustawy budżetowe muszą przewidywać wydatki zmierzające do realizacji programu , aż do momentu całkowitego zakończenia. Obowiązujące przepisy obok realizacji zaplanowanych programów wieloletnich przewidują także możliwość realizacji niektórych wydatków w okresie dłuższym niż do dnia 31 grudnia.
W takim przypadku jednak Rada Ministrów ma przedstawić listę tego rodzaju wydatków , które muszą zakończyć się w dniu 31 marca po upływie roku budżetowego.
Natomiast prowizorium budżetowe należy traktować jako plan finansowy , który może być uchwalony alternatywnie w stosunku do właściwej ustawy budżetowej. Prowizorium może być uchwalone w wyjątkowych przypadkach. W prowizorium zostaną określone wyłącznie dochody i wydatki państwa. Prowizorium będzie obowiązywało w okresie krótszym niż rok budżetowy. Prowizorium budżetowe należy traktować jako tymczasowy plan finansowy, co wynika z faktu, że na 3 m-ce przed zakończeniem okresu jego obowiązywania Rada Ministrów musi przedłożyć Sejmowi projekt właściwej ustawy budżetowej. Prowizorium budżetowe może wystąpić również na szczeblu samorządowym .Może to wystąpić wówczas , gdy Rada Ministrów w miejsce projektu właściwej ustawy budżetowej przedłoży Sejmowi projekt ustawy o prowizorium budżetowym. Wtedy organ stanowiący może na wniosek organu wykonawczego podjąć uchwałę o prowizorium budżetowym, która będzie obowiązywała w okresie jej obowiązywania na szczeblu państwa . Na
3 m-ce przed zakończeniem obowiązywania organ wykonawczy przedłoży organowi projekt właściwej uchwały budżetowej.
Zasada równowagi budżetowej
Zasada równowagi budżetowej to zasada, którą należy wywodzić z przepisów prawa budżetowego , które wprowadziły kardynalną zasadę równoważenia się dochodów i wydatków. Na mocy obowiązujących przepisów zasadę tę należy traktować wyłącznie jako postulat umowny co wynika z faktu, że obecnie w miejsce obowiązku równoważenia dochodów i wydatków ustawa dopuszcza wystąpienie nadwyżki lub deficytu budżetowego. Ten deficyt budżetowy ,który należy traktować jako deficyt planowany na okres roku budżetowego może być pokrywany przychodami pochodzącymi m.innymi z zaciąganych pożyczek i kredytów, sprzedaży papierów wartościowych, prywatyzacji majątku ,Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego, z nadwyżek z lat poprzednich.
Zasada szczegółowości budżetu
To taka zasada budżetowa, która przewiduje konieczność uporządkowania środków budżetowych w taki sposób, aby każda jednostka sektora finansów publicznych w oparciu o budżet państwa lub budżet samorządowy znała kwotę , którą ma dysponować w danym roku budżetowym. Za przejaw zasady szczegółowości budżetu, należy uznać te przepisy ustawy, które wskazują na budowę budżetu państwa lub budżetu samorządowego. Zgodnie z nimi budżet państwa składa się z tzw. części budżetowych .Rodzaje tych części określa Minister Finansów. Budżet państwa składa się z tzw. części budżetowych. Rodzaje tych części określa Minister Finansów. Na czele każdej części stoją tzw. dysponenci części budżetowych czyli podmioty uprawnione do gromadzenia wydatkowania środków budżetowych danej części budżetowej.
Dysponentami są właściwi ministrowie, kierownicy urzędów centralnych , Wojewodowie. Dochody i wydatki oraz przychody i rozchody , które występują w poszczególnych częściach budżetowych podlegają uporządkowaniu w postaci tzw. klasyfikacji budżetowej. Klasyfikacja budżetowa to uporządkowanie środków na podstawie działów , rozdziałów i paragrafów wskazanych rozporządzeniem Ministra Finansów. Zasada szczegółowości znajduje potwierdzenie także w przypadku budżetu samorządowego, w którym jednak nie występują części budżetowe ,a jedynie uporządkowanie w ramach działów, rozdziałów i paragrafów analogicznych jak w przypadku budżetu państwa.
Zasada powszechności budżetu
Nazywana także zasadą zupełności lub budżetowania brutto to zasada , która wskazuje sposób finansowania działania jednostek sektora finansów publicznych. Każda jednostka sektora finansów publicznych funkcjonuje dzięki środkom budżetowym, jednakże jednostki sektora finansów publicznych otrzymują różną ilość środków budżetowych. Finansowanie działalności jednostek sektora finansów publicznych przez budżet przyjmuje postać budżetowania. Na gruncie obowiązujących przepisów można wyróżnić dwie metody finansowania czyli budżetowania działalności jednostek sektora finansów publicznych, a mianowicie metodą budżetowania brutto i metodą budżetowania netto. Metoda budżetowania brutto oznacza, że jednostka sektora finansów publicznych działa w bezpośrednim związku z budżetem, czyli środki finansowe na jej działalność określa w całości budżet państwa lub budżet jednostek samorządu terytorialnego. Jednostki sektora finansów publicznych, które działają w oparciu o metodę budżetowania brutto działają zgodnie z zasadą powszechności budżetu i wtedy przyjmują postać jednostek budżetowych.
Natomiast metoda budżetowania netto oznacza pośredni związek jednostek sektora finansów publicznych z budżetem, bowiem w tym przypadku jednostka nie otrzymuje w całości środków finansowych z budżetu, lecz działa w oparciu o środki finansowe, które samodzielnie wypracuje wykonując odpłatnie zadania. Związek takich jednostek z budżetem polega na tym, że mogą one uzyskiwać dotacje z budżetu. Działając w taki sposób jednostki sektora finansów publicznych funkcjonują na zasadzie wyjątków w stosunku do powszechności budżetu. Przyjmują one wtedy jedną z następujących form: samorządowego zakładu budżetowego, agencji wykonawczej, instytucji gospodarki budżetowej, państwowej samorządowej osoby prawnej, państwowego funduszu celowego. Jednostkami budżetowymi są jednostki sektora finansów publicznych , które nie posiadają osobowości prawnej. Ich wydatki są pokrywane bezpośrednio z budżetu państwa lub budżetu jednostki samorządu terytorialnego. Jednostki sektora finansów publicznych działając jako jednostki budżetowe przyjmują postać państwowych lub samorządowych. Państwowe jednostki budżetowe tworzone są przez właściwych ministrów, kierowników urzędów centralnych lub wojewodów, natomiast samorządowe jednostki budżetowe przez organy stanowiące. Państwowe lub samorządowe jednostki budżetowe funkcjonują na podstawie planu finansowego, który obejmuje ich dochody i wydatki.
Samorządowy zakład budżetowy jest to taka jednostka sektora finansów publicznych , która odpłatnie wykonuje wyodrębnione zadania, a koszty swojej działalności pokrywa z przychodów własnych. Obowiązujące przepisy ograniczają ilość samorządowych zakładów budżetowych ze względu na to, że wskazują kilka zadań własnych, które jednostka samorządu terytorialnego może realizować w postaci samorządowego zakładu budżetowego. Do takich zadań należą m.innymi zadania z zakresu gospodarki mieszkaniowej, w zakresie dróg,
ulic, wodociągów. Samorządowy zakład budżetowy jest tworzony przez organ stanowiący .Działa na podstawie planu finansowego , który obejmuje jego przychody, dotacje uzyskane z budżetu jednostek samorządu terytorialnego, a także koszty prowadzonej działalności .Samorządowy zakład budżetowy w przypadku wypracowania nadwyżki ma obowiązek wpłacić ją do budżetu jednostki samorządu terytorialnego.
Za wyjątek w stosunku do funkcjonowania jednostek sektora finansów publicznych w postaci państwowych jednostek budżetowych należy uznać funkcjonowania agencji wykonawczych. Agencje wykonawcze to jednostki sektora finansów publicznych , które są państwowymi osobami prawnymi realizującymi określone zadania państwa. Agencja funkcjonuje podobnie jak samorządowy zakład budżetowy czyli uzyskuje przychody z prowadzonej przez siebie działalności. Dotacje z budżetu państwa które mają pokryć koszty jej działalności, …....................inaczej jednak jak samorządowy zakład budżetowy. Aby agencja mogła funkcjonować muszą ją powołać do życia przepisy odrębnej ustawy. Ta ustawa określi także rodzaje zadań realizowanych przez agencję, źródła jej przychodów, a także rodzaje kosztów. Na gruncie obowiązujących przepisów status agencji wykonawczej od 1 stycznia 2012r. uzyskają :
Agencja Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa,
Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa,
Agencja Rynku Rolnego,
Wojskowa Agencja Mieszkaniowa,
Agencja Mienia Wojskowego,
Agencja Rezerw Materiałowych,
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.
Obok agencji wykonawczych za alternatywne wobec działalności państwowych jednostek budżetowych należy uznać instytucje gospodarki budżetowej. Instytucja odpłatnie wykonuje wyodrębnione zdania publiczne może otrzymywać dotacje z budżetu państwa a koszty swojej działalności pokrywa z uzyskanych przychodów. Instytucja gospodarki budżetowej jest tworzona przez właściwego ministra albo organy kierowników m.innymi kancelarii Prezydenta, Sejmu, Senatu .Do jej utworzenia nie jest potrzebna odrębna ustawa. Warunkiem funkcjonowania instytucji gospodarki budżetowej jest dokonanie wpisu do KRS z chwilą wpisu bowiem uzyskuje osobowość prawną.