POJĘCIE PRAW JEDNOSTKI
Każdemu człowiekowi przysługują te same uprawnienia, niezależnie kim jest, skąd pochodzi, jaka jest jego rasa, jakim językiem się posługuje. Ten kierunek ewolucji wolności i praw jednostki znajduje potwierdzenie w wielu aktach prawa międzynarodowego. Pod pojęciem praw człowieka rozumie się powszechnie uznane i gwarantowane wartości, przysługujące każdemu człowiekowi, bez względu na jego pochodzenie czy pozycję w społeczeństwie. Są dwie koncepcje ustalających źródło i charakter praw człowieka:
koncepcja prawonaturalna - podstawowy, pierwotny względem państwa charakter praw człowieka ; te prawa mają charakter powszechny, przyrodzony, niezbywalny, niepodzielny /np. franc.Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, art.1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka/,
koncepcja liberalna - prawa człowieka wynikają z prawotwórczej działalności państwa. Treść ustaw i innych regulacji prawnych jest rzeczywistą podstawą kreacji roszczeń jednostki. To organ ustawodawczy jest rzeczywistym wyrazicielem woli powszechnej będącej źródłem władzy, a tym samym określającej sferę uprawnień jednostki.
PRAWO A WOLNOŚĆ
Rozróżnienie praw i wolności nie ma charakteru wyłącznie językowego. Wprowadzenie do K. prawa ma charakter normy konstytutywnej, równoznacznej z koniecznością wskazania zakresu uprawnień przysługujących uprawnionemu i podmiotu zobowiązanego do spełnienia wynikających z niej roszczeń.
Wolność nie ulega konkretyzacji. Oznacza ona `'swobodę podejmowania wolnego wyboru'', nieskrępowanego w zakresie gwarantowanym przez przepisy prawa. Wynikiem takiego rozumowania wolności jest przyjęcie, że w przypadku powstania sporu jednostki z organami państwa, to nie jednostka powinna wskazać podstawę swej wolności, ale to organ państwowy ma obowiązek ograniczając wolność jednostki podać podstawę prawną swego działania. To państwo i jego organy są zobowiązane do stworzenia odpowiedniego systemu gwarancji zabezpieczających możliwość realizacji wolności w zakresie nie objętym ograniczeniami.
Przykład: prawa i wolności obywatelskie - prawa to uprawnienia obywatela konkretnego państwa ; wolność to możność postępowania wg własnej woli zainteresowanej osoby i możność wyboru różnego rodzaju postępowania.
GODNOŚĆ CZŁOWIEKA I JEJ ZNACZENIE NORMATYWNE.
Katalog zasad i wartości podstawowych: godność, równość, wolność, solidarność, prawo do podmiotowości prawnej. Godność stanowi źródło wszelkich praw i wolności jednostki.
I.Pojęcie godności: staroż.to różnorodność charakterów ludzkich i pozycji człowieka w społeczeństwie-suma takich wartości jak rozum, moralność, etyka postępowania, reputacja, szacunek jakim otaczano konkretnego obywatela decydowały o tym czy można było uznać go za godnego.Współ.- 2 przeciwstawne metody definiowania - 1 - opiera się na założeniu, że godność jest szczególnego rodzaju wartością, którą człowiek może, ale nie musi posiadać i w konsekwencji tego, może ją rozwijać lub utracić. To wyznacznik naszego postępowania, nasza pozycja w środowisku -2- uznaje godność za wartość przyrodzoną i niezbywalną człowieka, niezależnie od tego jak się zachowujemy, co robimy, nikt, nawet my sami godności tej pozbawić się nie możemy.
II.Godność osobista - w ocenie SN jest sferą osobowości, która konkretyzuje się w poczuciu własnej wartości człowieka i oczekiwaniu szacunku ze strony innych ludzi. W procesie orzekania czy mamy do czynienia z naruszeniem godności decydują normy pozaprawne tj normy obyczajowe, moralne, społeczno-zawodowe, które nie są w pełni ujęte przez ustawodawcę w treści aktów prawnych, choć w pewnym stopniu odwołuje się do nich / ma to miejsce w prawie cywilnym, administracyjnym, karnym i konstytucyjnym/. W ujęciu sądu badane muszą być rodzaj i charakter uprawnień, których człowiek został pozbawiony, sposób działania sprawcy, a także stosunek, jaki mają inni ludzie do osoby pozbawionej uprawnień. Naruszenie godności będzie wtedy, gdy naruszona zostanie wartość tożsama dla większości, w której kręgu żyje dana jednostka.
III.Godność osobowa - godność człowieka ma charakter przyrodzony i niezbywalny i w identycznym stopniu dotyczy każdego człowieka. Narodowość, rasa, płeć, wyznanie, język czy wykształcenie nie mogą być przesłanką dla jej różnicowania. Jest to określona formuła /podstawowa/ dla wszystkich regulacji międzynarodowych i krajowych i na jej podstawie tworzy się system pozostałych praw jednostki. W tym rozumieniu godność jest źródłem wszelkich pozostałych wartości uznanych za prawa i wolności.
IV.Godność jako naczelna wartość polskiego katalogu praw i wolności - art.30 K mówi, że przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka, jest ona nienaruszalna i jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Ten zapis pozwala na przyjęcie, że jest najwyższą wartością całego porządku konstytucyjnego / jest ona bytem niezaprzeczalnym, niezależnym od woli kogokolwiek ; obowiązek należnego /godnego/ traktowania jest wyznacznikiem działania wszystkich władz publicznych.
4.DOPUSZCZALNE OGRANICZENIA PRAW I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA
W funkcjonowaniu państwa zachodzi konieczność ustalenia sfery dopuszczalnej swobody zachowań jednostek. Brak ingerencji państwowej mógłby doprowadzić po powstania anarchii. Muszą istnieć wyraźne granice dopuszczalnej ingerencji władz publicznych. Jednostka musi mieć zagwarantowaną możliwość wyegzekwowania nakazu przestrzegania swoich praw przez inne jednostki. Osiągnięcie tych celów jest możliwe w drodze stosowania pewnych ograniczeń tzn limitujących sferę dopuszczalnego działania jednostki i jednocześnie ustalających zasady/procedury/ działania organów dysponujących możliwością stanowienia prawa.
Ogólne przesłanki uzasadniające ograniczanie wolności i praw:
bezpieczeństwo państwowe,
bezpieczeństwo publiczne,
ochrona dobrobytu gospodarczego kraju,
ochrona porządku i zapobieganie przestępstwom,
ochrona zdrowia i moralności,
ochrona wolności i praw osób trzecich,
Klasyfikacja podstaw ograniczenia praw i wolności jednostki:
1/ ograniczenia wyodrębnione ze względu na ich stosunek do systemu prawnego:
ustawowe / zawarte w K.i Ustawach/,
materialne i proceduralne,
bezpośrednie/tylko ustawowe-przepis wprost zakazuje czegoś/ i pośrednie /niekoniecznie ustawowe, gdyż wykonywanie wolności pociąga za sobą sankcję/,
bezwzględne /obowiązują zawsze,wszędzie i wszystkich w danym państwie ; względne /można je zawiesić pod pewnymi warunkami/,
2/ ograniczenia wyodrębnione ze względu na przynależność osób i jurysdykcję państwa:
każdego na terytorium danego państwa,
własnych obywateli na terytorium danego państwa,
osób nie będących obywatelami danego państwa na jego terytorium /deportacja/,
osób nie będących obywatelami danego państwa poza jego terytorium /odmowa wydania wizy/,
własnych obywateli poza terytorium danego państwa,
3/ ograniczenia wyodrębnione ze względu na status miejsca realizacji wolności i praw jednostki:
terenów i urządzeń stanowiących własność publiczną, przeznaczonych do realizacji praw /forum publiczne/,
terenów i urządzeń stanowiących własność publiczną, nie posiadających statusu forum publicznego/ więzienia,bazy wojskowe/,
terenów i urządzeń prywatnych mających znamiona forum publicznego /zakłady pracy, sklepy/,
terenów prywatnych nie związanych z życiem publicznym,
4/ ograniczenia wyodrębnione ze względu na czas:
ex ante /poprzedzające wypowiedź/,
w trakcie,
ex post /po zakończeniu wypowiedzi/,
ze względu na okres trwania ograniczenia:
permanentne /ciągłe/,
incydentalne /okresowe/,
5/ ograniczenia wyodrębnione ze względu na podmiot będący odbiorcą lub nadawcą /np. wolność wypowiedzi/:
mają status: osoby prywatnej , osoby publicznej, osoby prawnej,
są to: nieletni i pełnoletni
ŚRODKI OCHRONY PRAW I WOLNOŚCI.
Są to uprawnienia jednostki pozwalające na dochodzenie swoich praw i wolności przed powołanymi w tym celu instytucjami. Jako podstawowe to prawo każdej osoby do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw.
Każda ze stron procesu ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Zasada 2-instancyjności postępowania jest uznana za standard i jej ograniczanie jest uznawane za nieuzasadnione ograniczenie prawa do Sądu. Każdy, komu zostały naruszone konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z K. Ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w K.
6.ZASADY REALIZACJI PRAW POLITYCZNYCH PRZEZ OBYWATELI POLSKICH
Prawa polityczne tworzą gwarancje dla aktywnego udziału jednostki państwa oraz lokalnych społeczności. Celem ich jest stworzenie każdemu zainteresowanemu możliwości czynnego udziału w kreowaniu treści decyzji i innych postanowień publicznoprawnych, jak również w sensie wolnościowym swobody w wyrażaniu swoich poglądów, wątpliwości i zapytań. Jest to z pewnością: wolność zgromadzeń, wolność zrzeszania się, wolność tworzenia zz, prawo inicjatywy ustawodawczej, prawo dostępu do informacji publicznej, prawa wyborcze, prawo do składania petycji, skarg i wniosków.
Charakter prawa jest różny:
inicjatywa pierwotna - przedłożenie właściwego projektu oraz odwoławczą, której celem jest wycofanie pierwotnie złożonej inicjatywy,
inicjatywa pośrednia - organy założycielskie będące adresatem inicjatywy są władne do wprowadzania poprawek do tekstu aktu oraz jego odrzucenia w trakcie prac parlamentarnych i bezpośrednią - która różni się od poprzedniej, że ostateczne uchwalenie bądź odrzucenia ustawy przyjętej przez parlament następuje w drodze głosowania /referendum/.
Inicjatywa konstytucyjna - ma charakter inicjatywy kompletnej oraz legislacyjną, dotyczącą projektów lub propozycji dotyczącej materii zastrzeżonej dla ustawy.
7.PRAWA I WOLNOŚCI KULTURALNE
Wg filozofów pojęcie twórczości ze zdolnością uświadomienia sobie rozwiązania problemu, talent, geniusz - uważając, że twórczość jest wynikiem działania tylko człowieka takiego, który posiada zdolności i cechy psychiczne konieczne dla działania w dziedzinie nauki i techniki, z drugiej zmierza do ujawniania i rozwiązywania problemów.
Twórcą może być wyłącznie jednostka ludzka/strona podmiotowa/, natomiast wynikiem jej twórczego działania jest utwór/strona przedmiotowa/.
Wolnością, jest wolność korzystania z dóbr kultury, która przysługuje wszystkim, którzy w różnym zakresie zainteresowani są poznaniem wyników działalności twórczej. Dobro kultury to inaczej przedmiot ruchomy lub nieruchomy, dawny lub współczesny, mający znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze względu na jego wartość historyczną, naukową lub artystyczną /są to dzieła literackie, architektoniczne/. Instytucje, które gwarantują powszechny dostęp do zasobów dorobku nauki i kultury, to biblioteki, muzea, archiwa i jednostki kinematografii.
8.EUROPEJSKI SYSTEM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA.
Został zbudowany w oparciu o przepisy Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej 4-11-1950r, w Rzymie. Konwencja potwierdza i gwarantuje konieczność przestrzegania przez państwa przystępujące , wszystkich praw i wolności zawartych w jej treści:
prawo do życia,
zakaz tortur,
zakaz niewolnictwa,
zakaz pracy przymusowej,,
prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego,
prawo do rzetelnego procesu sądowego,
zakazu karania bez podstawy prawnej,
prawo do poszanowania życia prywatnego,
wolność myśli, sumienia i wyznania,
wolność wyrażania opinii,
wolność zgromadzania się i stowarzyszania,
prawo do zawarcia małżeństwa,
prawo do skutecznego środka odwoławczego,
zakaz dyskryminacji
Uchylanie stosowania zobowiązań wynikających z Konwencji jest możliwe tylko w przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającemu życiu narodu.
Utworzono również Europejski Trybunał Praw i Wolności w Strasburgu - jego celem jest odpowiednie zabezpieczenie realizacji wolności i praw. Trybunał jest właściwy do rozpoznania wszystkich spraw dotyczących interpretacji i stosowania Konwencji i jej protokołów. Może rozpatrywać skargę indywidualną dopiero po wyczerpaniu wszystkich środków odwoławczych, przewidzianym prawem wewnętrznym. Nad wykonaniem wyroku Trybunału czuwa Komitet Ministrów.
9.SYSTEM OCHRONY PRAW JEDNOSTKI W UE
UE - to organizacja powołana do życia w celu realizacji określonych celów o charakterze gospodarczym. Wśród traktatów tworzących Wspólnotę nie było regulacji wprost poświęconych problemom ochrony praw i wolności jednostki. Trybunał Sprawiedliwości rozstrzygał sprawy a podstawą do orzekania było odwołanie się do treści Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
1989 - Parlament Europejski uchwalił deklarację o Prawach Podstawowych i Wolnościach Podstawowych, która zawierała katalog chronionych praw i wolności:
ochrona godności człowieka,
prawo do życia,
równość,
zakaz dyskryminacji,
wolność sumienia i wyznania,
wolność słowa i twórczości artystycznej i naukowej,
prawo dostępu do dóbr kultury,
wolność pracy i wyboru miejsca pracy,
wolność zgromadzeń,
wolność zrzeszania się i stowarzyszania,
ochrona praw rodziny,
prawo wyborcze do Parlamentu europejskiego,
prawo do strajku, prawo do zawierania umów zbiorowych,
swoboda poruszania się,
prawo do składania skarg i wniosków,
prawo do prywatności,
prawo przedsiębiorcy,
prawo do ochrony zdrowia,
prawo do zabezpieczenia społecznego,
prawo do nauki, do informacji i dostępu do danych zgromadzonych na swój temat,
prawo do ochrony środowiska,
prawo konsumenta,
wolność do działania prawa wstecz,
prawo do sądu i obrony.
W Nicei /2000r/ - przyjęta została Karta Podstawowych Praw Unii Europejskiej / akt ten ma rozbudowany charakter - podzielony jest na części/. Nie ma jeszcze mocy wiążącej.
Odrębnie uregulowano kategorię praw obywateli UE. Zalicza się do nich: czynne i bierne prawo wyborcze do Parlamentu europejskiego i samorządów lokalnych, prawo do swobodnego poruszania się i zamieszkania.
10. ŹRÓDŁA PRAW I WOLNOŚCI JEDNOSTKI
1/w zależności od charakteru i zakresu obowiązywania jednostki:
a/ o charakterze uniwersalnym:
Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych,
Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych
b/ o charakterze regionalnym:
Konwencja o Ochronie Praw człowieka i Podstawowych Wolności,
Afrykańska Karta Praw Ludzi i Narodów,
C/ akty o charakterze wyspecjalizowanym:
Konwencja Przeciwko Torturom,
Konwencja w Sprawie Niewolnictwa,
Obok umów międzynarodowych jest zwyczaj obyczajowy / zakaz ludobójstwa, zakaz porywania i więzienia przeciwników politycznych, zakaz więzienia bez wyroku sądowego, oraz zasady ogólne prawa międzynarodowego / zakaz nadużywania prawa, zasada naprawienia wyrządzonej szkody, zasada uznania i ochrony praw nabytych/.
W Polsce - najważniejszym źródłem jest K., później ratyfikowana umowa międzynarodowa ogłoszona w DZ.U.
1
5