PRZEDMIOT FONOLOGII

Fonologia podobnie jak fonetyka zajmuje się badaniem dźwięków mowy. Jednak w przeciwieństwie do fonetyki zajmuje się dźwiękami w aspekcie pełnionej przez nie funkcji w procesie komunikacji (językowego porozumiewania się). Fonetyka przedstawia wszystkie cechy fizyczne (artykulacyjne i akustyczne), zaś fonologię interesują jedynie te cechy, które w systemie danego języka służą do przekazywania informacji. W ustaleniu, które cechy głosek są pomocne obserwacje występujących w języku fonologicznych opozycji. Zbadanie wszystkich możliwych dla danych fonetycznych kontekstów pozwala przedstawić pełny zestaw wariantów (alofonów) pojawiających się w języku. W procesie takiej analizy ustala się również cechy relewantne z fonologicznego punktu widzenia (pełniące funkcję odróżniania znaczeń) oraz fonologicznie nierelewantne (istniejące jedynie jako właściwości fonetyczne odpowiedniej głoski).

FONEM A GŁOSKA

Fonem uznaje się za najmniejszy, dający się liniowo wydzielić, funkcjonalny segment formy językowej. Funkcjonalność stanowi podstawowe założenie definicji fonemu. Nie można inaczej scharakteryzować tej jednostki jak tylko poprzez funkcję jaką pełni ona w procesie językowej komunikacji.

Głoska jest elementarnym składnikiem potoku mowy. Jej wartość fonetyczna realizuje się każdorazowo w określonym kontekście w mówieniu. Fonem natomiast to jednostka abstrakcyjna - stanowi element systemu języka (i tylko na jego tle można go scharakteryzować, poprzez opozycję do innych jego element ów), a nie mówienia.

Fonetyczne właściwości głoski można opisać niezależnie od języka (wyizolowanej głosce w jakimkolwiek języku można przypisać wszystkie cechy artykulacyjne bez odwoływania się do innych głosek). Natomiast definicja konkretnego fonemu możliwa jest tylko w ramach danego języka i poprzez wskazanie funkcji w procesie językowej komunikacji.

Proces komunikowania się polega na tworzeniu przez jego uczestników językowych tekstów. Każdy tekst (wypowiedź) stanowi spójny, zakończony i zwieńczony - zarówno pod względem treści jak i formy - twór językowy dowolnej objętości, składający się z odpowiedniej liczby jednostek. Wśród językowych jednostek głoski nie posiadają znaczenia.

CECHY FONOLOGICZNE I NIEFONOLOGICZNE

Metoda substytucji (podstawiania) stosowana jest w celu sprawdzenia czy cecha różniąca dwie głoski jest jednocześnie cechą różniącą fonemy, czyli czy należy do zbioru cech konstytuujących fonem. Sprawdza się jak zmiana owej cechy wpływa na znaczenie wyrazów. W tym celu podstawia się w tym samym otoczeniu inną głoskę, która odróżnia się od zastępowanej tylko jedną cechą. Jeśli to działanie spowoduje zmianę znaczenia wyrazu, to wówczas ową cechą należy uznać za cechę dystynktywną (różnicującą znaczenie wyrazów), np.

[kosa] : [koza] - bezdźwięczność [s], dźwięczność [z]

[vada] : [vaga] - przedniojęzykowość [d], tylnojęzykowość [g]

Wiązka cech dystynktywnych to fonem.

Zespół równocześnie występujących cech dystynktywnych to fonem. Np. dla |d| są to zwartość, przedniojęzykowość, dźwięczność. Pozostałe dwie cechy artykulacyjne głoski [d]: twardość i ustność nie są cechami dystynktywnymi.

Dźwięczność jest cechą fonologicznie relewantną dla wszystkich spółgłosek właściwych dźwięcznych, bezdźwięczność natomiast dla wszystkich spółgłosek właściwych bezdźwięcznych.

OPOZYCJE FONOLOGICZNE

Zasady opozycji fonologicznych (dystynktywnych) zostały stworzone przez Mikołaja Trubieckiego, a później rozszerzone w teorii binaryzmu Romana Jakobsona.

Klasyfikuje się je według trzech kryteriów, uwzględniając:

1. Stosunek do podstawy porównania (całego systemu opozycji): pozwala dzielić opozycje ze względu na cechy wspólne członów opozycji na jednowymiarowe (zespół cech wspólnych jest właściwy tylko danej opozycji np. cechy wspólne |d| i |t|, czyli zwartość i przednio językowość przynależą wyłącznie głoskom [d] i [t]) i wielowymiarowe (zespół cech wspólnych jednej opozycji jest właściwy też innym opozycjom), oraz ze względu na cechy różniące człony opozycji na proporcjonalne (stosunek między członami danej opozycji jest taki sam jak stosunek innej opozycji) i izolowane (różnica między członami jest wyjątkowa dla danego języka, np. w polskim opozycja |r| : |l|).

2. Stosunek wzajemny między członami opozycji - wyróżnia trzy typy: prywatne (jeden z członów charakteryzuje się obecnością cechy, której nie posiada człon drugi; wyróżnia się człon nacechowany i nienacechowany, człon nacechowany posiada wszystkie cechy członu nienacechowanego i cechę różniącą człony, występuje w mniejszej liczbie pozycji fonetycznych), równorzędne (ekwipolentne; każdy z członów ma cechę, której nie ma człon drugi) i stopniowe (gradualne; dotyczą przynajmniej trzech członów, które różnicuje stopień natężenie jednej tylko cechy dystynktywnej, np. [kara] : [kora] : [kura]).

3. Zasięg funkcji dystynktywnej: dzieli opozycje na stałe (jest podstawą różnicowania znaczeń w każdym otoczeniu) i neutralizowane (nie obejmuje wszystkich kontekstów fonetycznych, w niektórych kontekstach pewne cechy fonologiczne tracą swą relewantność, neutralizują się).

ALOFONY

Na głoskę składają się cechy fonologiczne i niefonologiczne, na wartość fonemu tylko cechy fonologiczne. Cechy niefonologiczne z fonologicznego punktu widzenia stanowią właściwości nadwyżkowe (redundantne).

Warianty (alofony) fonemu - różne głoskowe reprezentacje danego fonemu, zależne od kontekstu.

Warianty pozycyjne kombinatoryczne:

- wariant główny: występuje w największej liczbie pozycji, w tym pozycji swobodnej (dla spółgłosek za modelową pozycję swobodną uznaje się pozycje nagłosową przed samogłoską [a]; dla spółgłosek pozycję swobodną stanowić może każde otoczeniu poza obustronnym sąsiedztwem spółgłosek środkowojęzykowej i prawostronnym sąsiedztwem spółgłosek nosowych)

- warianty poboczne pojawiają się w otoczeniu, które tak oddziałuje na artykulację głoski, że powoduje zmianę jej cech niefonologicznych w stosunku do zbioru charakterystycznego dla wariantu głównego.

Fonemy spółgłoskowe środkowojęzykowe: |ź|, |ś|, |dź|, |ć|, |g'|, |k'|, oraz tylnojęzykowe |g| i |k| mają tylko jedną reprezentacje głoskową (wariant główny). Do fonemów mających dwa warianty zaliczamy fonemy spółgłoskowe wargowe |p|, |b|, |f|, |v|, zębowe |s|, |z|, |c|, |dz|, oraz dziąsłowe |s^|, |z^|, |c^|, |dz^|.

Literatura: Danuta Ostaszewska, Jolanta Tambor „Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000

---