Stanisław Jodłowski, Podstawy polskiej składni

Przydawka

Istota przydawki i kryteria rozróżniania jej rodzajów

Za przydawkę uważa się każde określenie rzeczownika, bez względu na to, czy ten rzeczownik jest podmiotem, czy inna częścią zdania. Rodzaje przydawek wyróżnia się wg kryteriów formalnych, tj. ze względu na części mowy i formy fleksyjne. Wyróżnia się też pewne typy znaczeniowe przydawek.

Klasyfikacja formalna przydawek

Przydawką może być pojedynczy wyraz, bądź wyrażenie.

1. Przydawki przymiotne. Maja wspólne to, że określanym rzeczownikiem pozostają w związku zgody pod względem liczby, przypadka, a przeważnie rodzaju

1. przymiotnikowa

2. zaimkowa

3. liczebnikowa

4. imiesłowowa

2. przydawka rzeczowna w związku zgody. Zgoda przydawki z określanym wyrazem dotyczy przypadka, liczby i rodzaju gramatycznego. Funkcję przydawki rzeczownej pełnią też dopowiedzenia bądx wtręty o charakterze emocjonalnych epitetów

3. przydawka rzeczowna w związku rządu.

1. dopełniaczowa

2. celownikowa

3. narzędnikowa

4. przydawka przyimkowa > przydawka którą jest wyrażenie przyimkowe

5. przydawka przysłówkowa > rolę przydawki pełni przysłówek

6. przydawka bezokolicznikowa > rolę przydawki spełnia bezokolicznik jęsli występuje w roli określenia rzeczownika

7. przydawka w konstrukcjach zleksykalizowanych

8. przydawkami skupienia wyrazowe

9. 9 wprowadzenie przydawek wskaźnikami zespolenia oraz wyrazami i wyrażeniami pełniącymi ich funkcje (jak, niby, mianowicie, imieniem, nazwiskiem, pod nazwą, pod tytułem itp.)

Znaczeniowe rodzaje przydawek

1. przydawka wyodrębniająca osobę lub przedmiot przez wyznaczenie zakresu wyrazu określanego (nie oddziela się jej od wyrazu określanego)

2. przydawka dopowiadająca jakiś szczegół o osobie lub podmiocie, rozwijająca treść wyrazu, którego zakres jest już wyznaczony lub wiadomy (poprzedza się ja przecinkiem lub wydziela przecinkami)

Okolicznik i dopełnienie

DOPEŁNIENIE	OKOLICZNIK
Składnia rządu	Składnia przynależności
Odpowiadamy na pytania przypadków zależnych (D, C, B)	Pytania zaimków pytajnych (jak, gdzie, kiedy…)
Dotyczy przedmiotu tej czynności	Wskazuje na cechy czynności (jakościowe)
Przy czasownikach ruchu, jeżeli czasownik posiada przedrostek to wówczas konotowane jest dopełnienie, np. Dojeżdżam do Krakowa (do kogo? Czego?)	Jadę do Krakowa (gdzie?)
Kościół górował nad miastem. (nad miastem - obligatoryjny, nie można powiedzieć górować o kimś)	Wyrażenie przyimkowe - czy przyimek mogę wymienić na inny czy jest obligatoryjny, np. Nad miastem świeciło słońce. Może łączyć się różnie, świecić w pokoju etc.

Rodzaje dopełnień:

1. dopełniaczowe, np. Bał się burzy (kogo? Czego?)

2. celownikowe, np. Wierzył żonie (komu? Czemu?)

3. biernikowe, np. Oczyścił ubranie (kogo? Co?)

4. narzędnikowe, np. Rzucało statkiem (kim? Czym?)

5. wyrażone bezokolicznikiem, np. Uczył się czytać (kogo? Czego?); Wstydził się prosić.

Kiedy były czasowniki modalne - wyrażają postawę mówiącego (mogę, chcę, muszę). I jeżeli dołączę do takiego czasownika modalnego bezokolicznik (Muszę pisać) to mogę traktować to dwojako:

1. część orzeczenia (peryfrastyczne, opisowe) -> my tak traktujemy;

2. dopełnienie.

Podobnie z czasownikami niefleksyjnymi (trzeba, warto, można):

1. orzeczenie peryfrastyczne;

2. dopełnienie.

Czasowniki fazowe:

1. orzeczenie peryfrastyczne

2. dopełnienie.

Kończył się palić.

1. wyrażone wyrażeniem przyimkowym, np. Spotkał się z nim; Gniewał się na kogoś; Zmiłował się nad nią.

Dopełnienie bliższe

• Janek napisał książkę. -> dopełnienie bliższe, bo można to zdanie przekształcić na stronę bierną, czyli: Książka została napisana przez Janka.

• Jeśli dopełnienie bliższe - zazwyczaj dopełnienie stoi w bierniku.

• Jeśli zamienię na wypowiedzenie zaprzeczone, to dopełnienie będę miała w dopełniaczu, np. Janek nie napisał książki.

Dopełnienie dalsze

• Nie można zamienić na stronę bierną, np. Bał się duchów

Czasowniki nieprzechodnie: nietranzytywne (bać się); przechodnie: tranzytywne (napisać).

Bitranzytywne: Janek pożyczył Basi książkę.= Książka (bliższe) została pożyczona przez Janka Basi (dalsze).

Klasyfikacja semantyczna dopełnień:

1. Dopełnienie przedmiotowe, czyli dopełnienie oznacza przedmiot, na którym wykonywana jest czynność, jest celem, przyczyną tej czynności:

Czytam książkę. Robię buty. Jestem wrażliwy na pogodę.

2. Dopełnienie czynnika pomocniczego - przedmiot, który służy do wykonania czynności jako narzędzie.

Piszę piórem. (piszę: kim czym lub piszę: w jaki sposób)

3. Dopełnienie czynnika towarzyszącego - dopełnienie nazywa współtowarzysza, współtwórcę czynności.

Spotkać się z przyjacielem. Walczyć z wrogiem. Rozmawiać z bratem.

4. Dopełnienie sprawcy

Był zaproszony przez przyjaciół. Otrzymał radę od kolegi.

• Kryterium podziału było semantyczne. A tu mamy kryterium gramatyczne. Wg. Klemensiewicza klasyfikacja sem.

5. Dopełnienie porównawcze

Bielszy od śniegu. Wolę obraz niż rzeźbę.

OKOLICZNIK NIEWSPÓŁMIERNOŚĆI TREŚCI

Informuje o jakichś trudnościach, o jakiejś niewspółmierności zamierzeń do celu jaki chcę osoiągnąć.

Wbrew zapowiedziom przyszedł na spotkanie.

Zamiast przyjaciół spotkali wrogów.

Na przekór niewygodzie pójdę na spacer.

OKOLICZNIK OKOLICZNOŚCI TOWARZYSZĄCYCH (AKCESORYJNY)

Jeżeli nie dopasujemy żadnego okolicznika, to będzie ten <3

Wszelkie okoliczności, które się nie mieszczą w ramach innych grup.

Nic się na pozór nie zmieniło.

Na to weszła Julka. -> Do sypialni rodziców. JULIA TY ŁOBUZIE

Tam, w najpogodniejsze nawet wieczory letnie, mglisto było jakoś i nieco posępnie.

Orzeczenie - było mglisto i posępnie. (nie jest w funkcji egzystencjalnej) łącznik być, orzecznik wyrażony szeregiem łącznym

Tam (gdzie?) - okolicznik miejsca, składnia przynależności

Wieczorami wąskie wybrzeża rzeki i wysokie ściany kotliny majaczyły w grubych ciemnościach mętną białością okrywającego je śniegu.

Polskie wyroby z bursztynu są słynne na całym świecie.

Pływać było nie tylko bardzo przyjemnie, ale i pożytecznie.

Cechy wspólne i odrębne

Zasadniczo jedno i drugie jest określeniem czasownika. Różnica polega na sposobie określania. Okolicznik jest określeniem jakościowym w stosunku do czasownika. O okolicznik pytamy: jak? Gdzie? Kiedy?. Inny jest charakter dopełnienia. Nie dotyczy ono cech czynności, lecz przedmiotów daną czynnością objętych; odpowiada zaś na pytania zależne: kogo? Czego? Komu? Czemu? itp.

Znaczeniowe rodzaje okoliczników

- miejsca (wyznacza konkretne miejsca i przestrzeni)

- kierunku

- czasu

- stadium

- sposobu

- miary

- celu (jako cel rozumiemy ten przemyślany przyszły stan, który pragniemy przez naszą czynność osiągnąć)

- przyczyny (jako przyczynę rozumiemy tę czynność, zjawisko lub zdarzenie, które wywołują nowy stan, zwany skutkiem działania wymienionej czynności, zjawiska lub zdarzenia)

- skutku

- warunku

- przyzwolenia (przyzwolenie jest to stan środków nie wystarczających bądź do osiągnięcia zamierzonego celu, bądź do zapobieżenia skutkom niepożądanym. Przykład: Mimo telefonicznego alarmowania posterunków wozu nie odnaleziono. I w Paryżu nie zrobią z owsa ryżu)

- względu (oznacza aspekt, pod jakim się coś dzieje. Z polskiego punktu widzenia…)

- okoliczności towarzyszących

- niewspółmierności treści (pod tym pojęciem rozumiemy różne rodzaje szczególnej rozbieżności między przedstawianymi faktami a zasadami, przeszkodami, potrzebami czy będącymi do dyspozycji środkami. Wbrew logice kazali rozłożyć cały materiał na półkach)

Forma gramatyczna okoliczników

Typowe formy:

1. przysłówek, zaimek przysłowny (mieszkam daleko, wracam stamtąd, spotkamy się jutro, wtedy porozmawiamy)

2. wyrażenie przyimkowe (przeszli przez kładkę, dochodził zza ściany, w gruncie rzeczy był człowiekiem)

3. wyrażenie porównawcze (deszcz lał jak z cebra)

4. przypadek zależny (wracał lasem, miejscami padało, przychodzili nocami)

5. przysłówek odimiesłowowy (odezwał się drwiąco, przemówił zachęcająco, potracił go niechcąco)

6. imiesłów nieodmienny (szedł z lekka kulejąc, rozmawiał z nami ziewając)

7. bezokolicznik (poszedł otworzyć, położył się spać)

---