Stanisław Jodłowski, Podstawy polskiej składni

Przydawka

Istota przydawki i kryteria rozróżniania jej rodzajów

Za przydawkę uważa się każde określenie rzeczownika, bez względu na to, czy ten rzeczownik jest podmiotem, czy inna częścią zdania. Rodzaje przydawek wyróżnia się wg kryteriów formalnych, tj. ze względu na części mowy i formy fleksyjne. Wyróżnia się też pewne typy znaczeniowe przydawek.

Klasyfikacja formalna przydawek

Przydawką może być pojedynczy wyraz, bądź wyrażenie.

1. Przydawki przymiotne. Maja wspólne to, że określanym rzeczownikiem pozostają w związku zgody pod względem liczby, przypadka, a przeważnie rodzaju

1. przymiotnikowa

2. zaimkowa

3. liczebnikowa

4. imiesłowowa

2. przydawka rzeczowna w związku zgody. Zgoda przydawki z określanym wyrazem dotyczy przypadka, liczby i rodzaju gramatycznego. Funkcję przydawki rzeczownej pełnią też dopowiedzenia bądx wtręty o charakterze emocjonalnych epitetów

3. przydawka rzeczowna w związku rządu.

1. dopełniaczowa

2. celownikowa

3. narzędnikowa

4. przydawka przyimkowa > przydawka którą jest wyrażenie przyimkowe

5. przydawka przysłówkowa > rolę przydawki pełni przysłówek

6. przydawka bezokolicznikowa > rolę przydawki spełnia bezokolicznik jęsli występuje w roli określenia rzeczownika

7. przydawka w konstrukcjach zleksykalizowanych

8. przydawkami skupienia wyrazowe

9. 9 wprowadzenie przydawek wskaźnikami zespolenia oraz wyrazami i wyrażeniami pełniącymi ich funkcje (jak, niby, mianowicie, imieniem, nazwiskiem, pod nazwą, pod tytułem itp.)

Znaczeniowe rodzaje przydawek

1. przydawka wyodrębniająca osobę lub przedmiot przez wyznaczenie zakresu wyrazu określanego (nie oddziela się jej od wyrazu określanego)

2. przydawka dopowiadająca jakiś szczegół o osobie lub podmiocie, rozwijająca treść wyrazu, którego zakres jest już wyznaczony lub wiadomy (poprzedza się ja przecinkiem lub wydziela przecinkami)

Okolicznik i dopełnienie

Cechy wspólne i odrębne

Zasadniczo jedno i drugie jest określeniem czasownika. Różnica polega na sposobie określania. Okolicznik jest określeniem jakościowym w stosunku do czasownika. O okolicznik pytamy: jak? Gdzie? Kiedy?. Inny jest charakter dopełnienia. Nie dotyczy ono cech czynności, lecz przedmiotów daną czynnością objętych; odpowiada zaś na pytania zależne: kogo? Czego? Komu? Czemu? itp.

Znaczeniowe rodzaje okoliczników

- miejsca (wyznacza konkretne miejsca i przestrzeni)

- kierunku

- czasu

- stadium

- sposobu

- miary

- celu (jako cel rozumiemy ten przemyślany przyszły stan, który pragniemy przez naszą czynność osiągnąć)

- przyczyny (jako przyczynę rozumiemy tę czynność, zjawisko lub zdarzenie, które wywołują nowy stan, zwany skutkiem działania wymienionej czynności, zjawiska lub zdarzenia)

- skutku

- warunku

- przyzwolenia (przyzwolenie jest to stan środków nie wystarczających bądź do osiągnięcia zamierzonego celu, bądź do zapobieżenia skutkom niepożądanym. Przykład: Mimo telefonicznego alarmowania posterunków wozu nie odnaleziono. I w Paryżu nie zrobią z owsa ryżu)

- względu (oznacza aspekt, pod jakim się coś dzieje. Z polskiego punktu widzenia…)

- okoliczności towarzyszących

- niewspółmierności treści (pod tym pojęciem rozumiemy różne rodzaje szczególnej rozbieżności między przedstawianymi faktami a zasadami, przeszkodami, potrzebami czy będącymi do dyspozycji środkami. Wbrew logice kazali rozłożyć cały materiał na półkach)

Forma gramatyczna okoliczników

Typowe formy:

1. przysłówek, zaimek przysłowny (mieszkam daleko, wracam stamtąd, spotkamy się jutro, wtedy porozmawiamy)

2. wyrażenie przyimkowe (przeszli przez kładkę, dochodził zza ściany, w gruncie rzeczy był człowiekiem)

3. wyrażenie porównawcze (deszcz lał jak z cebra)

4. przypadek zależny (wracał lasem, miejscami padało, przychodzili nocami)

5. przysłówek odimiesłowowy (odezwał się drwiąco, przemówił zachęcająco, potracił go niechcąco)

6. imiesłów nieodmienny (szedł z lekka kulejąc, rozmawiał z nami ziewając)

7. bezokolicznik (poszedł otworzyć, położył się spać)

---