PYTANIA Z WOKALIZMU

1. Wyjaśnij, co to było prawo korelacji miękkości i na skutek jakich procesów doszło do jego zerwania; podaj przykłady.

2. Wyjaśnij, na czym polegało prawo otwartej sylaby i na skutek jakich procesów fonetycznych doszło do jego zerwania; podaj przykłady

3. Co to jest wyrównanie analogiczne? Podaj przykłady.

JERY

1. Dlaczego w języku polskim podczas odmiany niektórych wyrazów przez przypadki występuje oboczność e:ø, np. ławka : ławek, łeb : łba?

2. Dlaczego w parach wyrazów: krew || krzew, brew || brzeg, (pięć) drew || drzew samogłoska e raz występuje po miękkiej, a raz po twardej spółgłosce?

3. Dlaczego czasownik utworzony od rzeczownika szmer brzmi szemrać (a nie: *szmerać)?

4. Jak powinno odmieniać się nazwiska, które są równe nazwom pospolitym takim jak np. lew, mech? Czy powinniśmy w dopełniaczu używać formy: pana Lwa czy może: pana Lewa?

5. Wyjaśnij, dlaczego podczas odmiany niektórych wyrazów dochodzi do zaniku e, a podczas odmiany innych tak się nie dzieje, np. pies : psa, ale człowiek: człowieka?

6. Porównaj pary wyrazów: mech|| miech; cień || dzień; krew || krzew i określ pochodzenie samogłoski e. Co wskazuje na e pochodzenia jerowego?

7. Dlaczego w wyrazach typu: mróz, wóz, bódł doszło do wzdłużenia zastępczego, a w wyrazach typu: kot, mrok, nos samogłoska nie została wzdłużona?

8. Dlaczego w formach mianownikowych typu koza, brzoza, woda nie ma wzdłużenia, natomiast w dopełniaczach l. mn. od tych wyrazów (kóz, brzóz, wód) zjawisko to zaszło?

9. Wyrazy: dom, koń, słoń, klon kończą się na spółgłoskę dźwięczną, jednak nie widać w nich efektów wzdłużenia zastępczego. Dlaczego?

10. Odwołując się do wiedzy z gramatyki historycznej wyjaśnij genezę oboczności o:ó we współczesnym języku polskim (np. mróz : mrozu, mógł : mogła).

11. Dlaczego przez o z kreską piszemy to [u], które wymienia się na o (np. wóz, mróz, twój).

12. Dlaczego w parach wyrażeń przyimkowych zaimkowych typu: ode mnie - od ciebie, w mieście - we wsi przyimki mają różną postać?

PRZEGŁOS

1. Dlaczego podczas odmiany niektórych wyrazów przez przypadki obserwujemy wymianę samogłosek e : a (np. lato : lecie, miara : mierze)?

2. Dlaczego w tematach słowotwórczych wyrazów z tej samej rodziny pojawia się raz głoska e, a raz o (np. zioło : zielę, żona : żenić)?

3. Etymologia wyrazu poziomka wskazuje, że wyraz ten zawiera ten sam rdzeń, co ziemia. Dlaczego w tych wyrazach jest alternacja e:o?

4. Dlaczego w wierszyku J. Brzechwy pojawia się nietypowa forma imienia Piotr: Nie pieprz Pietrze wieprza pieprzem?

5. Dlaczego podczas odmiany przez przypadki w niektórych wyrazach występuje alternacja a:e (np. wiatr, o wietrze), a w innych, podobnych, brak takiej wymiany (np. wiadro, w wiadrze)?

6. Dlaczego wyraz osioł ma nietypową odmianę (osioł-osła, a nie: *osioła)? Czy w języku polskim istnieje o ruchome, takie jak e?

7. Dlaczego w przymiotnikach z przyrostkiem -ny i -nik jest wymiana a:e (kwiat - kwietny, nie: *kwiatny, kwietnik, nie *kwiatnik, wiara - wierny, nie: *wiarny itp.)?

8. Łaciński wyraz castellum język polski zapożyczył w postaci kościół, język czeski jako kost'eł, podobnie język rosyjski. Czym jest spowodowana ta różnica?

9. Dlaczego w wyrazach typu: pies, bez, len, giez nie zaszedł przegłos?

10. W Bogurodzicy są formy: sławiena, zwolena. Dlaczego w tych w wyrazach jest samogłoska e, zamiast spodziewanej o (por. współczesne: sławiona, wyzwolona)?

11. W Legendzie o św. Aleksym pojawiają się słowa: A żenie jego dziano Aglijas. Skąd wzięła się taka forma rzeczownika żona?

12. Dlaczego w wyrażeniach typu: o wiośnie, o żonie, o sianie mamy poświadczony przegłos (mimo, iż o i a stoją przed spółgłoską miękką)?

13. Porównaj pary typu: wiatr : wietrze, sąsiad : sąsiedzie i pary typu: piana : pianie, sioło : siole. Dlaczego w miejscowniku jednych nie ma poświadczonego przegłosu, a innych - tak?

14. Dlaczego nie doszło do przegłosu w wyrazach typu kwietnik, wywietrznik, siennik?

15. Dlaczego katar, którego przyczyną są pyłki wysychających traw (siana) nazywa się siennym, a nie *siannym?

16. Dlaczego w tytule bajki A. Mickiewicza występuje forma kozieł, a nie znana nam dzisiaj forma kozioł?

17. Dlaczego jest: pływać po jeziorze ale teren z jeziorami to pojezierze (a nie: *pojeziorze).

18. Dlaczego prasłowiański wyraz *perdъ rozwinął się dwojako (rzecz.: przód i przyimek: przed)?

19. Wyrażenia: na czele i na czole mają wspólną etymologię. Czym można wytłumaczyć ich dwojaki rozwój?

20. Jak brzmi miejscownik nazwisk: Lato, Obiad, Miara?

NOSÓWKI

1. Dlaczego współcześnie o nosowe zapisujemy jako a z ogonkiem (ą), a nie o z ogonkiem - tak, jak mówimy?

2. Dlaczego święty Jan z Kątów nazywa się Janem Kantym? Czego dowodzi taki zapis?

3. Dlaczego wyrazy typu wąż, mąż dąb w dopełniaczu nie brzmią: wąża, mąża, dąbu?

4. Czy etymologia nazwy Sandomierz ma związek z nazwą rzeki San? Jeżeli nie, to jak należy wytłumaczyć brzmienie tej nazwy?

5. Dlaczego w wyrazach o tej samej etymologii raz występuje ę, a raz ą, np. pięć, piąty?

6. Przedstaw genezę oboczności ę : ą we współczesnym języku polskim. Podaj przykłady.

7. Czy samogłoski nosowe ulegały wzdłużeniu zastępczemu? Podaj przykłady potwierdzające Twoją opinię.

8. Wyjaśnij pojęcia: wtórna nazalizacja i denazalizacja. Podaj przykłady tych zjawisk.

ILOCZAS

1. Dlaczego samogłoskę, którą wymawiamy jako [u], zapisujemy używając raz litery ó a raz u?

2. Skąd się wzięły w języku polskim wymiany typu o:ó, ę:ą, np. mróz : mrozu, dąb : dęby?

3. Dlaczego w języku rosyjskim odpowiednikiem polskich przymiotników nijakich są w M. l. poj. formy z końcówką -oje, np. zdrowoje, podczas gdy w języku polskim jest przymiotnik zdrowe z końcówką -e?

4. Dlaczego w języku polskim są dwie formy zaimka dzierżawczego, np. mojego : mego, swojego : swego?

5. Co oznacza litera é w wyrazie kobiéto w monologu Gustawa w „Dziadach” A. Mickiewicza (Kobieto, puchu marny...)?

6. Dlaczego przez o z kreską zapisujemy to [u], które wymienia się na e (np. plótł : pleść)?

7. Dlaczego ogólnopolskie formy typu: ja mam, gadam, czapka w gwarach są realizowane jako: jo mom, godom, czopka?

PYTANIA Z KONSONANTYZMU

1. Dlaczego w zdrobnieniach wilczek, oczko jest głoska cz [č], skoro w wyrazach podstawowych jest spółgłoska k: wilk, oko?

2. Dlaczego przez ż piszemy te wyrazy, w których ż wymienia się na g, np. może - mogę?

3. Dlaczego k wymienia się raz do c, np. ręka : ręce, a raz do cz, np. ręka : ręcznik?

4. Dlaczego współczesne polskie g wymienia się raz do ż, np. droga : przydrożny; a raz do dz, np. droga : przy drodze?

5. Franciszek Kotula w książce Tamten Rzeszów (2003:36) pisał, że nazwa Mrowla etymologicznie wiąże się z rzeczownikiem mrowie, mrówka. Dlaczego w tej nazwie pojawia się głoska l?

6. Przedstaw genezę oboczności k : cz we współczesnym języku polskim. Podaj przykłady.

7. Wyjaśnij przyczynę alternacji k : c występującej we współczesnym języku polskim. Podaj przykłady.

8. Podaj przykłady wymiany g : ż. Czym jest spowodowana ta alternacja?

9. Jakie procesy doprowadziły do powstania alternacji g : dz we współczesnym języku polskim? Podaj przykłady.

10. Wyjaśnij przyczyny alternacji ch : sz występującej we współczesnym jęz. pol. Podaj przykłady.

11. Porównaj efekty pierwszej i drugiej palatalizacji prasłowiańskiej. Wyjaśnij, czym są spowodowane różnice.

12. Większość polskich spółgłosek twardych ma tylko jeden odpowiednik miękki (np. p:p', s:ś). Wyjaśnij, dlaczego polskie k wchodzi w alternacje z kilkoma głoskami miękkimi i funkcjonalnie miękkimi (k: cz, c, k').

13. Z jakimi głoskami może alternować g w języku polskim? Wyjaśnij, dlaczego tak się dzieje.

14. Jedna z bajek Ignacego Krasickiego nosi tytuł Jagnię i wilcy. Wyjaśnij, skąd się wzięło c w formie wilcy. Jakie zjawisko tam zaszło?

15. Nazwiska Karpluk i Karpiuk zostały utworzone od apelatywu karp tym samym sufiksem. Jak więc można wyjaśnić różnicę między nimi?

16. Dlaczego rz w języku polskim wymienia się na r, np. morze - morski? Czy zawsze tak było?

17. Dlaczego górale mówią [moze] zamiast może, ale gdy mówią o morzu to potrafią użyć spółgłoski [ž], którą wymawiamy w języku ogólnym w miejscu dwuznaku rz?

18. Dlaczego d przekształca się w wyrazach pokrewnych raz w dź (siad: siedzisz), a raz w dz (siad: siedzę)? Od czego to zależy?

19. Dlaczego w języku polskim po spółgłoskach k, g nie występuje samogłoska y (z wyjątkiem najnowszych zapożyczeń)?

20. Jeśli nazwa miasta Jarosław pochodzi od imienia Jarosław, to dlaczego odmienia się inaczej niż to imię: (nazwa miasta: Jarosław || Jarosławia; imię: Jarosław || Jarosława itd.)?

21. Dlaczego w języku polskim d nie alternuje z d'?

22. Dlaczego w wyrazach rdzennie polskich nie ma głoski t'?

23. Dlaczego w języku polskim po spółgłoskach dziąsłowych [š] [ž] [č] [ǯ] nie występuje nigdy [i] (z wyjątkiem najnowszych zapożyczeń)?

24. Dlaczego w „Chłopach” Reymonta bohaterowie noszą imiona zaczynające się na „j”: Jantek, Jewa, Jagata? Przecież w języku polskim imiona te brzmią: Antek, Ewa, Agata.

25. Dlaczego zapożyczenia takie jak np. barwa, post nie zaczynają się na spółgłoskę f, jak wyrazy w języku, z którego zostały przejęte: niem. Farbe, germ. festen?

26. Dlaczego wyrazem pochodnym od rzeczownika miasto jest miejski, co stało się z częścią st z tematu słowotwórczego?

27. Czy to prawda, że imiona Pabian i Fabian to adaptacje tego samego imienia łacińskiego? Czym można wyjaśnić ich podwójny rozwój?

28. Udowodnij, że kojec wywodzi się od rdzenia kot-.

29. Jak można wytłumaczyć różnicę pomiędzy wyrazami radźca, rajca i radca?

30. Wyjaśnij, dlaczego w jęz. polskim nie ma wyrazów rozpoczynających się samogłoskami ą- i y-.

31. Jak jota oddziaływała na spółgłoski z nią sąsiadujące w okresie prasłowiańskim?

32. Wyjaśnij, dlaczego współczesne polskie k alternuje raz z c (np. ręka : ręce), a raz z cz (np. ręka : ręcznik).

33. Dlaczego współczesne polskie g alternuje raz z ż (np. droga : przydrożny), a raz z dz (np. droga : przy drodze)

34. Zmiękczonemu k w języku polskim odpowiadają głoski: cz, c i k'. Dlaczego tak się dzieje?

35. Opisz, jak doszło do powstania rz. Dlaczego dziś jest ono wymawiane w języku ogólnopolskim tak samo, jak ż?

36. Zmiękczonemu g w języku polskim odpowiadają głoski: ż, dz i g'. Jak do tego doszło?

37. Omów pochodzenie głosek funkcjonalnie miękkich w języku polskim. W efekcie przekształcenia jakich głosek powstały? Kiedy i w rezultacie jakich procesów to nastąpiło?

38. Czy głoski t', d' są alternantami twardych t i d? Podaj przykłady uzasadniające twoje stanowisko.

39. Wyjaśnij, dlaczego zmiękczona grupa zd przekształca się w żdż lub źdź (gniazdo: gnieżdżę, gnieździć). Od czego to zależy?

40. Wyjaśnij, dlaczego zmiękczona grupa st raz przekształca się w szcz, a innym razem w ść (czysty: czyszczę, czyścić).

PYTANIA Z FLEKSJI

1. Omów zasady podziału na deklinacje dawniej i współcześnie

2. Omów zasady podziału na koniugacje dawniej i współcześnie

3. Przedstaw losy liczby podwójnej w języku polskim

4. Omów rozwój kategorii j kategorii rodzaju w języku polskim

5. Końcówki fleksyjne mianownika liczby mnogiej dawniej i dziś - zasady dystrybucji

6. Omów sposoby odmiany przymiotników (odmiana prosta i złożona).

7. Podaj przykłady reliktów odmiany prostej przymiotników

8. Dlaczego mamy formy dualne typu: wyjść za mąż, ale: mieć męża, siadać na koń, ale: kupować konia;

9. Przedstaw genezę form: dawnymi laty, tamtymi czasy;

10. Wyjaśnij formę językową przysłowia: Mądrej głowie dość dwie słowie;

11. Omów różnicę semantyczną, formalną i genetyczną między formami: oczy - oka;

12. Co oznacza powiedzenie trzymać coś na ręku? Jaka jest jego geneza?

13. Dlaczego rzeczownik ręka ma inny mianownik l. mn. niż rzecz. noga (należą przecież do tej samej deklinacji)?

14. Omów różnicę semantyczną, formalną i genetyczną między formami: uszy - ucha;

15. Przedstaw genezę dzisiejszego czasu przeszłego.

16. Omów przyczyny odstępstw akcentuacyjnych w formach czasu przeszłego czasowników.

17. W języku polskim funkcjonowały dwie formy mianownika liczby mnogiej rzeczownika wilk: wilki, wilcy. Która forma jest odziedziczona z prasłowiańszczyzny? Jaka jest przyczyna zaniku starszej formy?

Wymagane umiejętności:

1. Rekonstruowanie form prasłowiańskich

2. Określanie pochodzenia samogłosek e, a, o

3. Określanie pochodzenia spółgłosek funkcjonalnie miękkich

4. Wyjaśnianie przyczyn alternacji samogłoskowych i spółgłoskowych

5. Określanie przynależności czasowników do koniugacji prasłowiańskich

6. Określanie przynależności rzeczowników do deklinacji prasłowiańskich

7. Analiza rzeczownikowych archaizmów fleksyjnych, np.

• wyjść za mąż

• przed laty

• tymi czasy

• siadać na koń

• być z kimś za pan brat

• o Boże!

• na miły Bóg

• Przyszła koza do woza

• Słowo się rzekło, kobyłka u płota

• dawnymi laty,

• tamtymi czasy;

• Mądrej głowie dość dwie słowie;

• trzymać coś na ręku

II.6. Iloczas

---