Analiza tekstu staropolskiego
Pośrod nocy przyszli do Betlejem z wieliką tłuszczą luda, bo tedy było przykazanie od cesarza Augusta, iże każdy człowiek w tej włości mieli przyć do Betlejem, aby <był> napisany. A przeto potrzebizna była, aby Jozef z Maryją szli do Betlejem, iż byli z pokolenia
i z włości krola Dawida, tegodla Maryja i Jozef szli po drodze, ktorąż chodzą do Betlejem. Rzekła Maryja do Jozefa: „Dwoj lud widzę przede mną, jeden płaczący, a dru<g>i wiesielący sie” [Rozmyślania Przemyskie w. 67-77].
pośrod - wzdłużenie zastępcze (drugie „o” długie powstało w wyniku zaniku jeru
i konieczności wyrównania długości artykulacji);
przyszli - czas przeszły złożony Perfectum bez słowa posiłkowego, zbudowany z imiesłowu elowego oraz czasownika „być”, który został pominięty w trzeciej osobie obu liczb; tryb dokonany;
wieliką - przymiotnik w funkcji przydawki, w odmianie złożonej, w przypadku narzędnika liczby mnogiej rodzaju żeńskiego; „wieliki” powstał w wyniku kontrakcji przedpolskiej, później przeobraził się w „wielki” w wyniku ustąpienia akcentu;
tłuszczą - „łu” powstało w wyniku rozwoju „l” sonantycznego po spółgłosce zębowej; „sz” oraz „cz” powstało w wyniku jotyzacji grup spółgłoskowych stj-> szcz
luda - rzeczownik z odmiany o-tematowej, zbiorowy, pojmowany jako mnogość, końcówka -a charakterystyczna dla dopełniacza rodzaju męskiego, w liczbie pojedynczej, twardotematowego; po okresie wymiennych końcówek upowszechniło się „ludu”;
tedy - wcześniej tegdy - grupa -gd- została zredukowana do -d-; -y mogło powstać w wyniku wokalizacji jerów w sąsiedztwie joty, z wygłosowej grupy -ъjь, -e- w wyniku zaniku jeru słabego;
iże - przyimki i spójniki łączono ze względu na akcenty;
włości - -i powstałe w wyniku wokalizacji jerów w sąsiedztwie joty -ьjь;
mieli - 3 osoba liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego, czas przeszły złożony Perfectum, pozbawiony w trzeciej osobie obu liczb słowa posiłkowego, zbudowane z imiesłowu elowego; tryb orzekający;
przyć - czasownik koniugacji IV, występuje analogia do bezokoliczników grupy pierwszej,
w XI wieku zmienił z kolei postać pod wpływem analogii do korelacji form typu wiodę/wieść i powstała forma „przyjść”;
był - czasownik w trzeciej osobie liczby pojedynczej rodzaju męskiego, użyty w czasie przeszłym złożonym Perfectum, zbudowany z imiesłowu elowego; tryb orzekający;
napisany - tryb orzekający strona bierna;
potrzebizna - rzeczownik -a-tematowy, różni się od obecnej formy „potrzeba”, która mogła powstać w wyniku ściągnięcia;
była - 3 osoba liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego, czas przeszły złożony Perfectum, pozbawiony słowa posiłkowego „być”, tryb orzekający.
byli - 3 osoba liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego, czas przeszły złożony Perfectum, pozbawiony w trzeciej osobie obu liczb słowa posiłkowego, zbudowany z imiesłowu elowego; tryb orzekający;
krola - powstałe od imienia władcy, Karola Wielkiego, w polszczyźnie nastąpiła metateza
z TorT do TroT, nastąpiło również wzdłużenie zastępcze przed spółgłoską dźwięczną „l”;
tegodla - przedtem „togodla”, użyte w przysłówkowym znaczeniu, nastąpiło przejście
z samogłoski „o” do „e”;
Jozef - występuje wzdłużenie zastępcze, zanikł jer wygłosowy, „o” musiało więc stać się długie;
szli - trzecia osoba liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego, czas przeszły złożony Perfectum, zbudowany z imiesłowu elowego oraz słowa posiłkowego, które nie występuje
w trzeciej osobie, tryb orzekający;
chodzą - czasownik w czasie teraźniejszym, w trzeciej osobie liczby mnogiej, rodzaju męskoosobowego, tryb orzekający;
rzekła - trzecia osoba liczby pojedynczej, rodzaj żeński, czasownik w czasie przeszłym Perfectum, złożony z formy osobowej czasu teraźniejszego słowa posiłkowego być oraz imiesłowu czasu przeszłego czynnego II;
dwoj - temat mianownika liczebnika zbiorowego, powstał w wyniku wyodrębniania się odmiany liczebników od zaimków; z czasem wychodzi z użycia, zastąpiony przez „dwoje”;
widzę - czasownik w czasie teraźniejszym, z drugiej koniugacji, w pierwszej osobie liczby pojedynczej rodzaju męskiego, tryb orzekający;
jeden - jedinъ - powinno być „jedzien”, ale nastąpiła dyspalatalizacja miękkiego
d' pod wpływem innych form tego liczebnika;
płaczący - imiesłów czasu teraźniejszego czynny; użyty w mianowniku rodzaju żeńskiego odmiany prostej;
wiesielący - imiesłów czasu teraźniejszego czynny, użyty w mianowniku rodzaju żeńskiego odmiany prostej;
sie - nie „się” z nosówką ponieważ łączy się z imiesłowem czasu teraźniejszego czynnym.