Periodyzacja dziejów języka polskiego

966 chrzest Polski - kryterium historyczno-społeczno-ekonomiczne

1136 „Bulla gnieźnieńska”- kryterium filologiczne, cezura okresu przedpisiemnego

• X - XVI okres straropolski

• XVI - 1772 okres średniopolski

• 1772 - 1939 okres nowopolski

• od 1945 tzw. polszczyzna współczesna

• przerwę w periodyzacji stanowi okres II wojny światowej, ponieważ w jej trakcie nie działały oficjalnie uczelnie wyższe i placówki kulturotwórcze, dlatego brak nam danych nt. rozwoju języka w tym czasie

Procesy kompensacyjne

Do XVI wieku w języku polskim znane było zjawisko iloczasu, które polegało na rozróżnieniu samogłosek na długie i krótkie. Później historyczną długość samogłosek można było poznać z

• dziedzictwa prasłowiańskiego (np. biāły, ktõry, trāwa)

• wzdłużenia zastępczego

Wzdłużenie zastępcze obok wokalizacji jerów należy do procesów kompensacyjnych. Kolejnym procesem kompensacyjnym jest kontrakcja, polegająca na „ściągnięciu” dwóch samogłosek, otaczających „j”.

Jery

Jery, czyli półsamogłoski, brały udział w:

• palatelizacji

• wokalizacji

• kontrakcji

Wokalizacja jerów nastąpiła po wycofaniu się prawa sylaby otwartej. Jer, który znajdował się w wygłosie, był w pozycji słabej, dlatego zanikając, przekazywał swój iloczas poprzedzającemu go jerowi w pozycji mocnej. Samogłoska, która powstawała w wyniku tej wokalizacji („e”) była pełna, ale krótka.

szmer > *šьmъrь

szmeru > *šьmъra > šemra

szmerowi > *šьmъru > šemru

Jest to przykład wyrównania analogicznego do mianownika. Relikty formy dawnych przypadków zależnych możemy odnaleźć w słowach: szemrana dziewucha, szemrać między sobą, szemrzący strumyk.

Jery napięte pochodzą ze wzdłużenia jerów przed „j”. Jest to pewnego rodzaju wokalizacja, jednak różna od innych. Przejęło się mówić o wzdłużeniu ъ>y i ь>i (por. dobrъjь> dobryj)

E ruchome (wstawne) pochodzi z wokalizacji jerów, jest samogłoską pełną, ale posiada krótki iloczas. Nie ma zdolności palatelizacyjnych, ponieważ palatelizować mogło tylko „stare”, etymologiczne „e”.

Polska, IV palatalizacja polega na odgórnym zmiękczeniu wszystkich połączeń z „k” i „g”, np. kiedy, kieszeń, wysoki, drogi, nogi, błogi…). Ważne jest, że w wielu gwarach te połączenia dotychczas pozostały twarde. Twarde formy występują również w wyrazach zapożyczonych (np. kynologiczny).

Samogłoski nosowe

Powstanie pie. samogłosek nosowych wiąże się z prawem sylaby otwartej. Połączenia dyftongiczne am, an om, on, em, en, im, in w wygłosie i przed spółgłoską ulegały monofotngizacji.

mł, nł => ą

m'ł, n'ł => ę (posiada zdolności palatelizacyjne!)

pie. *dhumb => psł. *dąbъ => pol. dąb

pie. *ghans => psł. *gęsь => pol. gęś

pie. *pant => psł *pątъ => pol. pięć

Różnica między przednimi i tylnymi nosówkami polega na tym, że tylne palatelizują.

W „Bulli gnieźnieńskiej” można odnaleźć przykłady dawnych tylnych nosówek: Chomontowo, Dambsco, Gamba. Jest to zarazem najstarszy zapis samogłosek nosowych.

Na gruncie polskim do XIII wieku występowały dwie pary nosówek: długie i krótkie „ą” i „ę”. Począwszy od XIII zaczyna zlewać się iloczas, co stanowi wynik przegłosu lechickiego. Powstaje też nowe „ą”. W tym czasie i w wieku następnym (XIV) w tekstach pisanych nosówki były zaznaczane bądź to za pomocą dyftongów (jak w „Bulli”), bądź „φ”. Na początku XV w. obie nosówki upodobniły się do „a”, z tą tylko różnicą, że jedna była bardziej przednia, a druga - bardziej tylna. Pierwsze znane rozróżnienie nosówek w tekście pisanym pochodzi z „Psałterza floriańskiego”.

W XVI w. najważniejszym procesem w j. polskim był zanik iloczasu. Z dwóch par nosówek pozostaje jedna para. Z tym jest związane zróżnicowanie nosówek pod względem barwy. Z dawnej długiej powstaje „ą”, a z dawnej krótkiej - „ę”. Nie są one bezpośrednią kontynuacją cech obecnych w prasłowiańszczyźnie, np. „ę” już nie palatelizuje.

Ciekawe może się wydać zachowanie nosówek w zaimkach po czasownikach i po przyimkach. Po czasownikach nosówka najczęściej nie występowała (np. widzę cie), a po przyimkach występowała prawie zawsze (np. przed się, za się)

Zjawiska anomalii:

• nazalizacja (wtórna nosowość):

• stpol. czestować => częstować

• stpol. teskny => tęskny

• denazalizacja (odnosowienie):

• stpol. rękojęść => rękojeść

• stpol. uczęstnik => uczestnik

• alternacja samogłoska nosowa: samogłoska ustna, często w celu zróżnicowania znaczeń:

• chęć: chuć

• lęk: łuk

• pękać: pukać

• wnęka: wnuk

• archaizmy ortograficzne „ę” zamiast „ą”:

• Jan Kanty

• Santok

• Sandomierze

Przegłos polski (lechicki)

Proces przekształcania się w dialektach (językach) lechickich prasłowiańskich samogłosek „ĕ”, „ę”, „e” oraz miękkich sonantów „r'”, „l'” w pozycjach przed samogłoskami przedniojęzykowo-zębowymi twardymi w „'a”, „'o”, „'ą”, „'r”, „'l”.

• e + T (t, d, s, z , n, ł, r) => `oT

• ĕ + T => `aT

• ę + T => 'ąT

• r' + T => r'T => arT

• l' + T => l'T => elT

W języku polskim

eT => 'oT

• *berą => b'orę

• *nesą => n'osę

• *zelo =>z'oło

• *žena=> žona

ĕT => aT

• *kvĕtъ => kv'at

• *lĕsъ => las

• *mĕra => m'ara

• *mĕsto => m'asto

Anomalia i wyrównania analogiczne

Brak przegłosu mimo sprzyjających warunków fonetycznych

cesar (nie: casar) <= *cĕsarь

kob'eta (nie: kob'ata) <= *kobĕta

Pozorny brak przegłosu w formach współczesnych. W czasie dokonywania się przegłosu po T występował „ь”, który je często palatelizował

b'erny <= *b'erьnъjь

k'vetny <= *kv'ĕtьnъjь

v'erny <= *v'ĕrьnъjь

Zanik form z przegłosem

cena (stpol. cana) <= *cĕna

křesło (stpol. křasło) <= *kresati

česać (stpol. časać) <= *česati

Formy oboczne. We współczesnej polszczyźnie współwystępują formy z przegłosem i bez przegłosu. Jest to wynikiem repartycji (zróżnicowania) znaczeń.

bieda - biada

dzieło - działo

na czele - na czole

Wyrównanie do form z przegłosem w odmianie rzeczowników. W wyniku wyrównań analogicznych powstały współczesne formy z przegłosem przed spółgłoskami palatalnymi

o žon'e <= stpol. žen'e <= *žen'ĕ

na śan'e <= stpol. śen'e <= *sĕn'ĕ

Wyrównanie do form bez przegłosu w odmianie czasowników

kšyčał: kšyčeli, kšyčeć

ležał: leželi, ležeć

Wyrównanie do form bez przegłosu w proklitykach

bez, przez, przed

Nieregularny przegłos, ponieważ zachodzi przed spółgłoskami tylnojęzykowymi i wargowymi

macoxa <= *matjexa

poźomka <= *zjemla

požoga <= *žegą

Fałszywy przegłos zaszedł w grupie wyrazów, w których -e- pochodzące z „ь” uległo wymianie w -o-, chociaż to nie było psł. „e” pierwotne. Jest to zatem wyraz wyrównań fonetycznych zupełnie niezależnych od przegłosu lechickiego.

*osьlъ => osieł => osioł

*kozъlъ => kozieł => kozioł

*dьnьkь => dzionek

Przegłos miał następujące konsekwencje w systemie wokalicznym polszczyzny:

• Dyspalatelizacja samogłosek, czyli zniesienie psł. zasady korelacji palatalności. Miękkość spółgłoski już nie musi być wynikiem następującej po niej samogłoski, np. b'-ały, kv'-at.

• Fonologizacja miękkości, czyli powstanie niezależnych miękkich fonemów spółgłoskowych. Np. mĕra => m'ara, miera - powstanie nowego, samodzielnego fonemu “m'”.

• Defonologizacja i-y, co oznacza, że opozycja i-y (miękka-twarda) uległa zakłóceniu; po przerzuceniu korelacji z samogłoski na spółgłoskę bardziej istotne stało się przeciwstawienie b:b' - być: bić

Iloczas

Źródłami iloczasu są dziedzictwo prasłowiańskie, ktontrakcje, wzdłużenie zastępcze, wpływ spółgłosek półotwartych. W staropolczsczyźnie iloczas był cechą dystynktywną samogłosek. Zanik iloczasu był spowodowany kilkoma czynnikami. Po pierwsze znaczący był czynnik wewnątrzsystemowy; drugorzędne różnice jakościowe między samogłoską długą a krótką. Zmiana barwy samogłosek długich była związana z podwyższeniem ich artykulacji. Po drugie, przesunięcie akcentu inicjalnego na paraksytoniczny. Po tym przesunięciu wymowa samogłosek długich została utrudniona. Trzecim czynnikiem decydującym o stopniowym wycofaniu się iloczasu były częste kontakty językowe z Rusią, gdzie iloczas nie występował.

Bezpośrednim następstwem zaniku iloczasu było powstanie samogłosek ścieśnionych (o podwyższonej artykulacji), które zajęły miejsce pośrednie pomiędzy podstawowymi fonemami trójkąta samogłoskowego. Z biegiem czasu również samogłoski ścieśnione w znacznej mierze uległy redukcji. W pełni zachowało się jedynie ściśnione “o” - “ó” i samogłoski ścieśnone (pochylone) w niektórych gwarach.

Samogłoska “å” wycofała sie najwcześniej, bo już w XVI w. w polszczyźnie kresowj utożsamiła się z “a”. Z języka ogólego ginie ostatecznie w połowie XVIII w.

Samogłoska “ê” w ortografii utrzymywała się do 1891 r., w wymowie znacznie krócej. Zanik odbywał się etapami: ē =>ê =>i, y (XVII w.) =>ê =>e

Samogłoska “ô” do XVII w. była wymawiana jako “o”. Od XIX w. “ô” = “ó”

Zmiany w systemie konsonantycznym

p, b, , k, g, x, t, d, s, z,

f samogłoski stare

r, m, n

Takich “starych” samogłosek było ok. 15, później w wyniku palatelizacji i jotacji wytworzyły się samogłoski miękkie.

I palatelizacja zaszła IV/III w. przed Chr. Obejmowała spł.

k, g, x + e, i , ĕ, ь, r, l, j, ę => č, ž, š

Np. oko > očese; uxo > ušese; Boge > Bože Ta palatelizacja zachodziła nie tylko w końcówkach, ale i w rdzeniu i miała kierunek wsteczny. Była powszechna.

II palatelizacja dokonała się po rozpadzie wspólnoty bałto-słowiańskiej, ok. VI, dlatego stanowi przykład repartycji dialektycznej.

k, g, x + i_2, ĕ₂ => c, dz, ś (sz)

Również miała kierunek wsteczny, zaszła głównie w końcówkach (otroki, ręce, nodze, vilci), ale też są przykłady “rdzenne” (np. kĕ₂na > cĕna, cena).

III palatelizacja miała największy zasięg, miała kierunek postępowy. Istnieje teoria, że zaszła równocześnie z drugą. Została odkryta przez polskiego językoznawcę Jana Wiesława Boudina de Courtenai (współzałożyciel Szkoły Praskiej, rektor UW, kandydat na prezydenta).

ь, i, ę, r' + k, g, x > c, dz, ś (sz)

*jęga > jędza

IV palatalizacja polega na odgórnym zmiękczeniu wszystkich połączeń z „k” i „g”, np. kiedy, kieszeń, wysoki, drogi, nogi, błogi…). Ważne jest, że w wielu gwarach te połączenia dotychczas pozostały twarde. Twarde formy występują również w wyrazach zapożyczonych (np. kynologiczny).

Wzdłużenie zastępcze

Przestaje działać prawo sylaby otwartej, dlatego jery w wygłosie przestają być potrzebne, zanikają. Następnie zanikający jer przekazuje swój iloczas samogłosce.

stóg > stõg > stoog > *stogъ

próg > prõg > proog >*progъ

ród > rõd > rood > *rodъ

Trzy warunki wzdłużenia zastępczego:

1. jer w wygłosie (słaby)

2. samogłoska pełna

3. sylaba zamknięta samogłoską dźwięczną

Kontrakcja

Mianem kontrakcji określamy wzdłużenie dwóch samogłosek przednich przedzielonych „j”.

A j A => Ā

AA => Ā

Kontrakcja występowała w następujących formach gramatycznych:

• M -ьje *pitьje => pićē

-ьja *orlьja => rolā

• N -a *rękoją => rękĄ

-i *kostьją => kościĄ

• D -i *kostьjь => koścī

• Odmiana złożona przymiotników *dobraja =>ā

• Czasowniki na jo/je *stajati => stajać => stāć

*bajati sę => bojać się => bāć się

*znajesz => znāsz

• Zaimki dzierżawcze *mojego => mēgo

*twojego => twēgo

---