23. ROZWÓJ FORM CZASU PRZESZŁEGO ZŁOŻONEGO

W języku staropolskim czas przeszły złożony był podstawową formą wyrażającą czynność, która miała miejsce przed aktem mówienia.

Składał się z imiesłowu czasu przeszłego czynnego drugiego(zakończonego przyrostkiem tematycznym -l- -ł- tzw. „elowego”) oraz słowa posiłkowego być *byti w czasie teraźniejszym (jeśm, jeś, jest, jesmy, jeście, są):

r.	l.p.	l.mn.
m.	-l-Ъ	-l-(i)
ż.	-l-a	-l-y
n.	-l-o	-l-(o)

*(np. neslЪ, chvalilЪ, nesla, chvalila, neslo, chvalilo, nesli, chwalili, nesly, chvalily, nesla, chvalila)

l.p.	l.mn.
jesmЬ jesi jestЪ	jesmЪ jeste sątЪ

JEGO ROZWÓJ PRZEBIEGAŁ W TRZECH ETAPACH:

Od X do XIII wieku - imiesłowy miały postać zgodną z dziedzictwem prasłowiańskim:

r.	l.p.	l.mn.	l.podw.
m.	działał	działali	działała
ż.	działała	działały	działałe
n.	działało	działała	działałe

r	l.p.	l.mn.	l.podw.
m.	-jeśmy, jeś, jeść	-jesmy, jeście, są	-jeswa, jesta, jesta
ż.	-jeśm, jeś, jeść	-jesmy, jeście, są	-jeswa, jesta, jesta
n.	-jeśm, jeś, jeść	-jesmy, jeście, są	-jeswa, jesta, jesta

*(słowo posiłkowe jeśm, jeś, jest itp. miało szyk swobodny: był jeśm lub jeśm był.)

Od XIV do XV/XVI wieku - formy tego czasu ulegają przekształceniom:

-Wychodzi z użycia M l.mn. r.n. imiesłowu zakończony na -a, pojawia się końcówka -y (wiąże się to z powstaniem kategorii męsko żywotnej i męsko nieżywotnej).

-Wychodzi z użycia postać jeść. W formach 3 os. lp. słowa posiłkowego być upowszechnia się forma jest.

-Formy złożone (dwuwyrazowe) również wychodzą z użycia (przykłady jeszcze z XIV i XV wieku: wyszedł jeśm, jeśmy był, jeśm się starzała, radowała jaśm się, jest poszedł, pochwycił jest, umarła jest, przyszła jest,, przyszli jesmy, weselili jesmy się, widziały są, weseliła się jesta, widziele jesta). Od XIV wieku były jednak widoczne objawy kurczenia się tych form (do jednowyrazowych). Najważniejsze procesy przechodzenia form złożonych w proste:

w 3 os. l.p. i l.mn. słowo posiłkowe (jest, są) całkowicie zanikło i forma imiesłowu zaczynała pełnić funkcję odpowiedniej formy osobowej, np. uciekał, uciekała, uciekało jest uciekał, uciekała, uciekało,

w 1 os. l.p słowo posiłkowe skracało się do -eśm -śm i łączyło się albo z imiesłowem, albo z innym wyrazem w zdaniu, np. padł jeśm padłeśm, gdy jeśm szedł gdyśm szedł,

w 2 os.l.p. skracało się do -eś -ś np. przysiągł jeś przysiągłeś,

w 1 os. lmn. do -smy,-śmy np. przyszli jesmy przyszlismy, przyszliśmy,

w 2 os. lmn. do -ście np. weseliły jeście weseliłyście,

w 1,2 i 3 os. l. podw. słowo posiłkowe skracało się do -swa i -sta np. chodziła jeswa chodziła swa, jako jeswa była jakoswa była.

-Od XV wieku zaczynają się pojawiać dzisiejsze formy: byłem, byłeś.

Od XVI do XVIII wieku - ostatecznie krystalizują się dzisiejsze formy czasu przeszłego. Kształtują się formy rodzajowe imiesłowu:

-l.p. r.m -brak końcówki (uczynił), r. ż. -końcówka -a (uczyniła), r.n. -końcówka -o (uczyniło),

-l.mn. r.mos.-końcówka -i (uczylini), r.nmos. -końcówka -y (uczyniły).

STAN PRASŁOWIAŃSKI	STAN STAROPOLSKI	STAN STAROPOLSKI	STAN NOWOPOLSKI od XVI w.
*pisa-ł-ъ jesmъ	pisał-o̷ jeśḿ pisał-o̷ jes pisał-o̷ jest	pisał-o̷ eśm||śm* pisał-o̷ eś||ś pisał-o̷ o̷	pisał-em pisał-eś pisał-o̷
*pisa-l'-i jeste *pisa-l'-i *pisa-l'-i	pisal-i-jesmy pisal-i-jeście pisal-i-są	pisal' smy pisal' ście pisal'	pisali-śmy pisali-ście pisali

*(końcówka może się „przykleić” do innych wyrazów, np.: zgrzeszyłeśm || jakośm zgrzeszył, szedłeśm || gdyśm szedł, przyszedłeśm || czemuśm przyszedł)

---