5.1. Główne części zdania

Treść

1. Orzeczenie

to część zdania nazywająca stan, w którym podmiot się znajduje, lub wykonywaną przez niego czynność. Najczęściej wyrażone jest czasownikiem w formie osobowej lub nieosobowej zakończonej na -no,-to. Orzeczenie pełni funkję zdaniotwórczą, tzn. bez orzeczenia nie ma zdania.

O orzeczenie pytamy : co robi ? w jakim jest stanie ? co się z nim dzieje?

Przykłady orzeczeń:

Ula odrobiła lekcje.

Obraz wisi na ścianie.

Ojciec jest nauczycielem.

Rodzaje orzeczeń

Orzeczenie czasownikowe, czyli takie, które wyrażone jest czasownikiem w różnych czasach trybu oznajmującego, rozkazującego lub przypuszczającego, np. Zosia prasuje. Mama gotowała. Piotrek przeczytałby książkę.

Orzeczenie może być też wyrażone czasownikiem w formie nieosobowej, ale takie orzeczenie spotkasz w zdaniach bezpodmiotowych, np. Napisano pracę. Posprzątano stołówkę.

Orzeczenie imienne składa się z dwóch członów:

• łącznika, którym jest osobowa forma czasownika być, stać się, zostać

• orzecznika, którym może być rzeczownik, przymiotnik, zaimek,wyrażenie przyimkowe, imiesłów przymiotnikowy lub liczebnik

Mój brat został piłkarzem.

Dzieci są bardzo szczęśliwe.

Polski kolarz był pierwszy.

Uwaga. Nie mamy do czynienia z orzeczeniem imiennym, jeśli wyrazy być, stać się, zostać można zastąpić wyrazami bliskoznacznymi.

Młodsza siostra jest w kinie. ( znajduje się)

Wczoraj stało się coś niezwykłego. (zdarzyło się)

2. Podmiot

określa wykonawcę czynności. Nazywa osobę, zwierzę, rzecz czy zjawisko. Najczęściej jest

wyrażony przez rzeczownik w mianowniku.

O podmiot pytamy : kto ? co?

Przykłady:

Zuzia jest moją siostrą.

Filip zasnął na kanapie.

Rodzaje podmiotów

Podmiot gramatyczny to podmiot, który jest rzeczownikiem w mianowniku, np.: Ola zna włoski.

Podmiot logiczny (nazywany również podmiotem w dopełniaczu) występuje przy orzeczeniu, które wyraża brak, ubywanie, przybywanie, np. : Wody w Olzie ubywa.

Podmiot szeregowy, czyli składający się z szeregu wyrazów. Wyrazy w podmiocie szeregowym są równorzędne, np.: Ania i Kasia mają świetne oceny.

Podmiot domyślny , którego w zdaniu nie ma, ale możemy się go domyślić na podstawie końcówki czasownika (orzeczenia). Odłożyliśmy pójście do kina na sobotę. (kto ?- my =podmiot domyślny).

Zapamiętaj:

Podmiot i orzeczenie to główne części zdania. Podmiot najczęściej odpowiada na pytania Kto? Co?, zaś orzeczenie na pytanie Co robi podmiot?

Przykład

Podkreśl w podanych zdaniach podmiot

Kwiaty więdły z upału.

Mięsa nie wystarczyło dla wszystkich.

Przewodniczący otworzył zebranie.

Niewidomy szukał drogi białą laską.

Każdy może nauczyć się pływać.

Podkreśl w podanych zdaniach orzeczenia

Juliusz Słowacki bardzo kochał swoją matkę. Była ona rozumna, wykształcona i dobra. Gdy poeta był jeszcze dzieckiem, otaczała go troskliwością i opieką, później była jego najlepszym przyjacielem. W czasie powstania listopadowego Słowacki wyjechał z Polski i nigdy do kraju nie powrócił. Chociaż został na emigracji, z matką utrzymywał stały kontakt. Pisał do niej wiele listów. Listy te są wspaniałym dokumentem jego uczuć synowskich. W pełnym wydaniu dzieł Słowackiego zajmują one cały tom.

Rozwiązanie:

Kwiaty więdły z upału.

Mięsa nie wystarczyło dla wszystkich.

Przewodniczący otworzył zebranie.

Niewidomy szukał drogi białą laską.

Każdy może nauczyć się pływać.

Juliusz Słowacki bardzo kochał swoją matkę. Była ona rozumna, wykształcona i dobra.Gdy poeta był jeszcze dzieckiem, otaczała go troskliwością i opieką, później była jego najlepszym przyjacielem. W czasie powstania listopadowego Słowacki wyjechał z Polski i nigdy do kraju nie powrócił. Chociaż został na emigracji, z matką utrzymywał stały kontakt. Pisał do niej wiele listów. Listy te są wspaniałym dokumentem jego uczuć synowskich. W pełnym wydaniu dzieł Słowackiego zajmują one cały tom.

Ćwiczenia

Podkreśl podmioty:

Duże zainteresowanie wzbudziły malowidła w szkolnej galerii.

Nikogo z moich przyjaciół nie było na przyjęciu jubileuszowym.

Czy nie zabrakło wam materiałów do przygotowania gazetki?

Do ataku ruszyło czternastu.

Bombki są najpiękniejszą ozdobą choinki.

Złośliwi cieszyli się z mojego niepowodzenia.

Twoim największym atutem jest wytrwałość.

Osiemset jest najwyższym wynikiem w naszej grze.

Plotkować jest bardzo niegrzecznie.

Nie brakuje ci zapału do pracy.

Podkreśl zdania z podmiotem domyślnym:

Został wybrany większością głosów.

Skontrolowano przejścia graniczne.

W Polsce buduje się wiele szkół.

Zagłosuj na naszego kandydata.

Rozpoczęto prace w sejmie.

Umowa została rozwiązana.

Podał się do dymisji.

Przeredaguj tekst, zmieniając zdania bezpodmiotowe na podmiotowe.

Amerykańscy specjaliści z koncernu IBM skonstruowali imitację pasażera komentującego czynności i zachowanie kierowcy. Dlaczego zajęto się realizacją tak dziwnego projektu? Dlaczego wymyślono sztucznego pasażera? Chciano w ten sposób pomóc prowadzącym auta w zwalczaniu senności. Udowodniono bowiem, że około 30 % wypadków powodowanych jest przez osoby, które zasypiają za kierownicą. Sztucznego pasażera wyposażono w analizator głosu. W razie nadmiernego zmęczenia kierowcy pasażer ma zadawać kłopotliwe pytania. Gdy trudne pytania nie pomogą, elektroniczny towarzysz podróży będzie mógł chlusnąć kierowcy w twarz strumieniem zimnej wody.

Wypisz osobno orzeczenia ze zdań wypowiadanych przez Olka i Elkę. Powiedz, czym różnią się te dwie grupy orzeczeń.

• Wczoraj wybrałem się na ten film. Bardzo mi się podobał.

• Ja też jestem zachwycona. Efekty specjalne były wspaniałe.

• Masz rację. I to wszystko wygenerował komputer.

• Aktorzy też zostali dobrze dobrani. Poza tym są znani.

• Najbardziej pterodaktyl.

Podkreśl orzeczenia

Marek był dzisiaj w szkole.

Antek wkrótce zostanie gimnazjalistą.

Przez cały dzień będę czytać lekturę.

Nikt nie jest prorokiem we własnym kraju.

Moje ubrania są w szafie.

Antresola została dobrze zamocowana.

Piłkarze są już na boisku.

Fale na wzburzonym morzu były ogromne.

Ona naprawdę jest wspaniała.

Wszystko stało się zbyt szybko.

Tekst zawiera zdania prawdziwe i fałszywe. Prawdziwe są zdania z orzeczeniami imiennymi. Skreśl zdania fałszywe.

Złoty wiek był dla Polski czasem spokoju i dostatku. Wszyscy ludzie żyli w szczęściu i zdrowiu. Rządy były wówczas sprawowane przez światłych i mądrych władców. Za panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta państwo polskie stało się potężnym królestwem. Rozwijał się przemysł i romańska architektura. Wiek XVI stał się okresem rozwoju handlu, rzemiosła i budownictwa. Do Polski przybywali słynni konstruktorzy maszyn parowych i kolei żelaznych. Wśród uczonych byli twórcy teorii heliocentrycznych. Mistrzowie z  Włoch byli autorami projektu przebudowy zamku wawelskiego. Miasta stawały się bogatsze o wspaniałe ratusze, kamienice, kościoły, spichlerze. Literatura była intensywnie rozwijającą się dziedziną sztuki. Do końca XVI wieku pisano tylko po łacinie. Polszczyzna została uznana za język godny literatury przede wszystkim dzięki twórczości Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego.

Klucz

Podkreśl podmioty:

Duże zainteresowanie wzbudziły malowidła w szkolnej galerii.

Nikogo z moich przyjaciół nie było na przyjęciu jubileuszowym.

Czy nie zabrakło wam materiałów do przygotowania gazetki?

Do ataku ruszyło czternastu.

Bombki są najpiękniejszą ozdobą choinki.

Złośliwi cieszyli się z mojego niepowodzenia.

Twoim największym atutem jest wytrwałość.

Osiemset jest najwyższym wynikiem w naszej grze.

Plotkować jest bardzo niegrzecznie.

Nie brakuje ci zapału do pracy.

Podkreśl zdania z podmiotem domyślnym:

Został wybrany większością głosów.

Skontrolowano przejścia graniczne.

W Polsce buduje się wiele szkół.

Zagłosuj na naszego kandydata.

Rozpoczęto prace w sejmie.

Umowa została rozwiązana.

Podał się do dymisji.

Przeredaguj tekst, zmieniając zdania bezpodmiotowe na podmiotowe.

Amerykańscy specjaliści z koncernu IBM skonstruowali imitację pasażera komentującego czynności i zachowanie kierowcy. Dlaczego zajęli się realizacją tak dziwnego projektu? Dlaczego wymyślili sztucznego pasażera? Chcieli w ten sposób pomóc prowadzącym auta w zwalczaniu senności. Zostało bowiem udowodnione, że około 30 % wypadków powodowanych jest przez osoby, które zasypiają za kierownicą. Sztuczny pasażer został wyposażony w analizator głosu. W razie nadmiernego zmęczenia kierowcy pasażer ma zadawać kłopotliwe pytania. Gdy trudne pytania nie pomogą, elektroniczny towarzysz podróży będzie mógł chlusnąć kierowcy w twarz strumieniem zimnej wody.

Wypisz osobno orzeczenia ze zdań wypowiadanych przez Olka i Elkę. Powiedz, czym różnią się te dwie grupy orzeczeń.

Olek - wybrałem, podobał się, masz, wygenerował (orzeczenia czasownikowe)

Elka - jestem zachwycona, były wspaniałe, zostali dobrani, są znani (orzeczenia imienne)

Podkreśl orzeczenia

Marek był dzisiaj w szkole.

Antek wkrótce zostanie gimnazjalistą.

Przez cały dzień będę czytać lekturę.

Nikt nie jest prorokiem we własnym kraju.

Moje ubrania są w szafie.

Antresola została dobrze zamocowana.

Piłkarze są już na boisku.

Fale na wzburzonym morzu były ogromne.

Ona naprawdę jest wspaniała.

Wszystko stało się zbyt szybko.

Tekst zawiera zdania prawdziwe i fałszywe. Prawdziwe są zdania z orzeczeniami imiennymi. Skreśl zdania fałszywe.

Złoty wiek był dla Polski czasem spokoju i dostatku. Rządy były wówczas sprawowane przez światłych i mądrych władców. Za panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta państwo polskie stało się potężnym królestwem. Wiek XVI stał się okresem rozwoju handlu, rzemiosła i budownictwa. Mistrzowie z Włoch byli autorami projektu przebudowy zamku wawelskiego. Miasta stawały się bogatsze o wspaniałe ratusze, kamienice, kościoły, spichlerze. Literatura była intensywnie rozwijającą się dziedziną sztuki. Polszczyzna została uznana za język godny literatury przede wszystkim dzięki twórczości Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego.

---