LICEUM UZUPEŁNIAJĄCE
dla DOROSŁYCH w ADAMOWIE
PRACA KONTROLNA NR 1
Z JĘZYKA POLSKIEGO
SEMESTR IV LU
IMIĘ i NAZWISKO SŁUCHACZA
………………………………………………………………………………………………..
NAUCZYCIEL
mgr Justyna Kucharzak
Przeczytaj uważnie poniższy tekst, a następnie zrealizuj 12 poleceń.
Jan Gondowicz Zbrodniarz, niewolnik labiryntu
(Fiodor Dostojewski)
[1] Fiodor Dostojewski od dawna jest już kimś więcej niż tylko pisarzem. Dostrzega się w nim słusznie filozofa, myśliciela religijnego i wpływowego ideologa - przede wszystkim zaś moralistę w tym wymiarze, na jaki ludzkość zdobywa się tylko raz na kilka wieków. Dodać trzeba, że ten niezwykły umysł rozporządzał geniuszem artystycznym, który doceniono w pełni dopiero po latach i który do dziś kryje w sobie wiele zagadek.
[2] Jego kariera nie ma sobie równych. Za życia zajmował w literaturze miejsce osobne, raczej poślednie. W ćwierć wieku po śmierci zyskał w swej ojczyźnie miano proroka i pisarza pierwszej rangi. Pierwsza połowa minionego stulecia przyniosła jego dziełu sławę światową. Druga połowa - pewność, że właśnie Dostojewski zasługuje na opinię najwybitniejszego pisarza XIX wieku. Zauważywszy na społeczną, artystyczna i polityczną rolę, jaką odgrywała w tycz czasach powieść oznacza to, iż Dostojewskiego zaliczyć trzeba do najświetniejszych powieściopisarzy wszech czasów.
[3] A nawet rzec można wprost: najświetniejszego. Dość jednego rzutu oka na dzieje powieści, by zauważyć, jak zbledli z perspektywy stulecia jego współcześni: Stendhal, Balzac, Hugo, Flaubert, Dickens, Zola, Turgieniew, a nawet Lew Tołstoj. Są to nadal wspaniali artyści, ale naszym współczesnym jest tylko Dostojewski.
[4] Odpowiedzi na najważniejsze pytania, jakie stawia przed ludźmi życie, szukać można u Cervantesa, u Conrada, u Prousta - lecz żaden z nich nie ogarnia takiego horyzontu i nie sięga tak głęboko w ludzką duszę. Stąd, mówiąc o Dostojewskim, mówi się zawsze o wszystkim, co może dać człowiekowi literatura.
[5] I tu zaczynają się paradoksy. Człowiek, który ofiarował ludzkości tak cenny dar, był osobiście figurą dość niemiłą, by nie rzec antypatyczną, a jego życie dalekie było nie tylko od świętości, lecz i od zwykłej dobroci. W porównaniu z nim wszyscy wymienieni powyżej wielcy powieściopisarze wydają się wzorami moralnymi. Mówiąc prościej, każdemu z nich powierzyć by można opiekę nad dzieckiem, tajemnicę lub tysiąc złotych. Dostojewskiemu nie.
[6] Po drugie i ważniejsze - forma pisarska, w jakiej wypowiada się Dostojewski, graniczy z literaturą brukową jego czasów. Pisarz czerpie z wzorów popularnego melodramatu, rodzącej się właśnie powieści kryminalnej, prasy sensacyjnej i sprawozdań sądowych. Akcję swych utworów lokuje w środowiskach ludzi zdeklasowanych, podejrzanych obyczajowo, o zachwianej równowadze psychicznej, nie waha się przed wprowadzeniem epizodów drastycznych. Jak nikt przed nim i niewielu po nim gra na nerwach czytelników.
[7] Wynika z tego paradoks trzeci: lektura Dostojewskiego wymaga samozaparcia. Wejście w jego świat porównać można z doświadczeniem choroby, po której konieczny jest okres rekonwalescencji. Próby, przed jakimi stawia swych bohaterów, trudne do zniesienia sceny kompromitacji i skandali, niemożność utożsamiania się z jego głównymi postaciami, temperatura, w jakiej rozważane są problemy etyczne, mroczny klimat, przywodzący na myśl opowieści grozy, a wreszcie dzikość odmalowanego znakomicie świata XIX-wiecznej Rosji sprawiają, iż lektura Dostojewskiego stanowi doznanie czytelnicze jedyne w swoim rodzaju. Każdy, kto przestudiował i przemyślał jego wielkie powieści, jest świadom, że stał się innym człowiekiem, iż zyskał nowy wymiar dojrzałości.
[8] Zbrodnia i kara nie jest pierwszym arcydziełem Dostojewskiego, ale jest pierwszą jego genialną powieścią, Już kilka lat wcześniej opublikował filozoficzną nowelę, która sama zapewniałaby mu miejsce w literaturze światowej: Notatki z podziemia (1864). Wielkiej wagi jest też nieco wcześniejsza, na wpół autobiograficzna opowieść o życiu na katordze. Wspomnienia z domu umarłych (1861). W obu przypadkach mamy do czynienia z dziełem bez precedensu. Nigdy wcześniej nikt nie postawił pod pręgierz całej współczesnej sobie cywilizacji i nikt nie opisał od wewnątrz świata ludzi, których wyrzekło się społeczeństwo. Oba te doświadczenia, jak można sądzić, dały Dostojewskiemu odwagę zmierzenia się z najpoważniejszym problemem etycznym, za jaki uznał odebranie z premedytacją życia bliźniemu.
[9] Dostojewski postanowił przy tym w żadnej mierze nie ułatwić sobie zadania. Stąd wielość motywacji, jakie popychają jego bohatera do zbrodni. Prócz osobistej, dotkliwej nędzy mamy tu poczucie odpowiedzialności za los rodziny; z zawiedzionymi ambicjami sąsiaduje młodzieńcza pokusa poddania się krańcowej próbie, nienawiść do ofiary (a ściślej-jednej z ofiar) łączy się ze złowieszczą, wysnutą wśród samotnych rozmyślań doktryną, dopuszczającą pod pewnymi zastrzeżeniami morderstwo. Portret psychologiczny zabójcy stanowi, zatem pod wieloma względami wizerunek Nowoczesnego Człowieka, który przyjmuje, jako rzecz oczywistą postawę indywidualizmu, nie może pogodzić się z miejscem zajmowanym w strukturze społecznej, widzi się w roli przywódcy, zatraca - wraz z prostotą - elementarna wrażliwość moralną, relatywizuje dobro i zło, a wreszcie nie wierzy ani w sprawiedliwość ludzka, ani w Boga. I przy tym wszystkim studiuje prawo.
[10] Pisarstwo Dostojewskiego przypadło na czasy, kiedy wierzono dość powszechnie w dwie sprawy. Po pierwsze, że nic nie stanowi lepszego narzędzia penetracji spraw ludzkich niż powieść: z jej pomocą zanalizować można każdą dziedzinę życia, rozstrzygnąć najtrudniejsze kwestie społeczne i zaprezentować najgłębsze nawet idee. Po drugie - że człowiek jest istotą skłaniającą się z natury ku dobru, że rozwój społeczny sprzyja postępowi moralnemu, a przypadki zdające się świadczyć o czymś wręcz przeciwnym dowodzą tylko zgubnego wpływu pewnych zdemoralizowanych środowisk, niedbalstwa lub błędów wychowania, w najgorszym zaś razie organicznej choroby umysłowej. Zbrodnia i kara wiąże obydwa te przekonania w jedną całość. Stanowi eksperyment, jak daleko sięgnąć może powieść analityczna, oraz kamień probierczy wobec jednego z najszerzej rozpowszechnionych poglądów epoki.
[11] Zbrodnia i kara jest też eksperymentem w sferze czysto pisarskiej. I to na różnorakich płaszczyznach. Jako dokonanie artystyczne zdumiewa wciąż swą śmiałością. Każdy składnik tego eksperymentu, potraktowany osobno, sam przez się zapewniałby tej książce poczesne miejsce w dziejach literatury.
[12] Po pierwsze zatem - jest to pierwsza w historii powieść pisana językiem mówionym. Nie specjalnie oczyszczonym językiem literatury pięknej, jakim do dziś posługują się często pisarze, lecz mową ulicy, pełną skrótów, wypaczeń poprawnej ruszczyzny, powiedzeń gwarowych, skoków myśli i swoistego, nerwowego „zapluwania się” w trakcie opowieści, które Rosjanie zwą „skorogoworką”. Przekład polski pod żadnym niemal względem nie oddaje tej osobliwości językowej Zbrodnia i kary, i nic dziwnego: jest to wszak utwór pisany slangiem wielkomiejskim w latach 60. XIX wieku, kiedy to w Polsce nie było prawdziwie wielkich miast. Polszczyzna nie ma, zatem żadnego stosowanego odpowiednika, a chcąc go znaleźć, trzeba by sięgnąć do groteskowo anachronicznej mowy Wiecha: „forsa”, „facet”, „zaiwaniać”… Język, jakim przemawia ta powieść, musiałby, zatem tłumacz stworzyć w swej wyobraźni, - kto wie, z jakim skutkiem. O nowatorstwie Dostojewskiego świadczy fakt, że dopiero w XX wieku pisarze podjęli wyzwanie, jakie stawia żywa mowa przedstawionych z pełnym realizmem niższych warstw społecznych: takimi klasycznymi powieściami, pisanymi językiem mówionym, są Przygody dobrego wojaka Szwejka Jaroslava Haška (1921-23) i Podróż do kresu nocy Ferdynanda Céline'a (1923).
[13] Po drugie - jest to ponownie pierwsza w historii powieść, która niemal w pełni konsekwentnie realizuje projekt towarzyszenia swemu bohaterowi nie tylko dzień po dniu, lecz godzina po godzinie, a nawet minuta po minucie. Nic dziwnego, że zapis zaledwie kilkudniowej akcji (nie licząc epilogu) zajmuje kilkaset gęsto zadrukowanych stron. Inne postacie pojawiają się samodzielnie tylko wtedy, gdy główny bohater śpi lub gdzieś zmierza: dopiero części piąta i szósta przynoszą pewną równoległość wątków. Dostojewskiego interesuje bowiem ciągłość procesów psychicznych, wzajemne wynikanie z siebie stanów ducha - słowem, cała dynamika przeżyć kogoś, kto mierzy się z potwornym czynem i równie potwornymi myślami. Dostojewskiemu raz jeszcze wykorzysta ten chwyt w Idiocie.
[14] Po trzecie - mamy tu, również po raz pierwszy, do czynienia z narracją która całkowicie uchyla się od wydawania sądowi i uogólniania przeżyć bohaterów. Narrator Dostojewskiego, jak to było wówczas przyjęte, wie oczywiście, co się dzieje w głowie bohatera i świadom jest najskrytszych jego myśli. Zwłaszcza najskrytszych! (Warto zwrócić uwagę na niebywale często zjawiające się w powieści przysłówki „jakby”, „nagle”, „jakiś” i ich odpowiedniki. Oddają one niekonkretność, co stanowi odkrycie zapowiadające typowo już dwudziestowieczną technikę narracyjną - monolog wewnętrzny). Ale na tym koniec! Tego, co sądzi narrator na temat tych myśli, przeżyć czy zdarzeń, już się nie dowiemy.
[15] Lata 60. XIX wieku, w których powstała Zbrodnia i kara, przynoszą we Francji ideał „narracji przezroczystej”, poprzez którą czytelnik oglądać mógłby świat przedstawiony niczym przez szybę - pierwowzorem jest tu Pani Bovary Flauberta (1857). Wystarczy jednak porównać obie powieści, by dostrzec, jak często pisarz francuski dopuszcza do głosu syntetyczna ocenę psychologiczna bądź moralną, mającą niejako podpowiadać czytelnikowi, nad czym warto pomyśleć. Narracji takiej Dostojewski bezwzględnie się wyrzeka i dopuszcza ją do głosu dopiero w epilogu, który, deklaratywny i skrótowy, przenieść ma widzianą „z lotu ptaka” przemianę duchową bohatera.
[16] I w tym punkcie właśnie spotykamy się - po wszystkich godnych podziwu osiągnięciach - z porażką pisarza. Dostojewski, niezawodny w analizie procesów destrukcji, rozpadu osobowości swych postaci, kapituluje wobec świadectw ich duchowego odrodzenia. W Zbrodni i karze jest ono zaledwie wspomniane na dwóch ostatnich kartkach i jedyne, co pozostaje czytelnikowi, to w nie uwierzyć. Ułomność ta dotknęła Dostojewskiego nie po raz pierwszy. Już we wspomnianych Notatkach z podziemia trzecia część noweli dotyczyć miała przemiany moralnej jej bohatera - postaci wybitnie plugawej, która łudzi obietnicą ratunku biedną prostytutkę, a gdy ta się zjawia, drwi z jej naiwnych nadziei. Owo zakończenie noweli, zdjęte w swoim czasie (ku wielkiej irytacji pisarza) przez cenzurę, nie trafiło nigdy do rąk czytelnika, nawet, gdy Dostojewski mógł je już śmiało wydrukować. Widać był z niego niezadowolony. Podobnie działo się później. Zakwestionowany przez wydawcę rozdział Biesów, mający opisywać ekspirację Stawrogina, okazał się tak drastyczny, że do wydań powieści dołączać go zaczęto, w charakterze aneksu, dopiero w pół wieku po śmierci pisarza. Dostojewski nie przerobił go nigdy w duchu „afirmatywnym”. Wreszcie Bracia Karamazow, ostatnia powieść Dostojewskiego, urywają się na zapowiedzi odkupienia, jakie przeklętej rodzinie Karamazowów przyniesie pobożność najmłodszego z braci, Aloszy. Część ta nigdy nie została napisana…
Fragment eseju Jana Gondowicza Zbrodniarz niewolnik labiryntu.
|W:| F. Dostojewski Zbrodnia i kara. Oprac. J. Gondowicz. Warszawa 2000.
Polecenia
Odszukaj w tekście nazwiska XIX-wiecznych pisarzy rosyjskich, przyporządkuj je podanym w tabeli notom biograficznym, a następnie - na ich wzór - ułóż krótki biogram Dostojewskiego.
|
1828- -1910 |
Wybitny rosyjski pisarz i myśliciel; mistrz prozy realistyczno-psychologicznej; głosiciel doktryny „niesprzeciwiania się złu przemocą, lecz dobrocią” - uchodził za najwyższy autorytet moralny w Rosji na przełomie wieków XIX i XX; jego twórczość wywarła olbrzymi wpływ na literaturę światową XX w.; trylogia autobiograficzna (debiut) Dzieciństwo, Lata chłopięce oraz Miłość (1852-1857); wielka epopeja zawierająca panoramę życia Rosji w burzliwym okresie napoleońskim: Wojna i pokój (1863-1869); powieści psychologiczne (Anna Karenina), społeczno-filozoficzne (Zmartwychwstanie), opowiadania (Śmierć Iwana Ilicza, Sonata Kreutzerowska), dramaty (Ciemna potęga, Żywy trup), reportaże (Opowiadania sewastopolskie), pisma o tematyce społeczno-politycznej, traktaty o sztuce. |
|
1818- -1883 |
Pisarz rosyjski, jeden z głównych przedstawicieli rosyjskiego realizmu krytycznego; mistrz analizy psychologicznej; opowiadania z życia chłopów zawierające ostrą krytykę pańszczyzny i konsekwentnej szlachty (Zapiski myśliwego); powieści ukazujące społeczeństwo rosyjskie lat 1840-1870 (Szlacheckie gniazdo, Pierwsza miłość), poruszające temat konfliktu pokoleń (W przededniu oraz Ojcowie i dzieci); dramaty psychologiczne (Miesiąc na wsi); cykl miniatur lirycznych, poematy prozą. |
FIODOR DOSTOJEWSKI |
|
|
3-2-1-0-pkt
Dostojewskiego zalicza autor do grona najwybitniejszych pisarzy wszech czasów. W akapitach 1 i 2 odnajdziesz kilka innych określeń odnoszących się do autora Zbrodni i kary. Wypisz je.
……………………………………..
……………………………………..
……………………………………..
……………………………………..
……………………………………..
……………………………………..
2-1-0-pkt
Autor eseju ujawnia trzy paradoksy, przez pryzmat których można postrzegać Dostojewskiego i jego twórczość. Który z argumentów najtrafniej ujmuje intencję autora?
Pragnie podkreślić wyjątkowość pisarza na tle literatury XIX wieku
Odsłania w ten sposób niepospolity talent Dostojewskiego
Ukazuje pisarza jako prekursora prozy psychologicznej
Wskazuje na odejście Dostojewskiego od paradygmatu prozy XIX wieku
Zwraca uwagę na czynniki, które składają się na złożony proces recepcji pisarza i jego dzieł.
Zaznacz tylko jedną odpowiedź
2-1-0-pkt
Wpisz do tabeli nazwiska autorów (akapity 3 i 4) niżej wymienionych dzieł literackich
Nazwisko pisarza Tytuł dzieła
………………………………………… Don Kichote
………………………………………… Nędznicy
………………………………………… Klub Pickwicka
………………………………………… Czerwone i czarne
………………………………………… Germinal
………………………………………… Pani Bovary
………………………………………… W poszukiwaniu straconego czasu
………………………………………… Lord Jim
………………………………………… Eugenia Grandet
2-1-0-pkt
Zbrodnia i kara, Przygody dobrego wojaka Szwejka oraz Podróż do kresu nocy to powieści zróżnicowane tematycznie, mające jednak wspólną cechę. Jaką? Odpowiedz (na podstawie akapitu 12) jednym zdaniem, które nie będzie cytatem.
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
2-1-0-pkt
Które z dzieł Dostojewskiego zapewniły mu trwałe miejsce w świecie literatury i zdecydowały o uznaniu go za wybitnego pisarza? Odpowiedź uzasadnij, wykorzystując opinię autora zawartą w akapicie 8 (pamiętaj o podaniu tytułów utworów)
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………..
2-1-0-pkt
Poniżej zdefiniowane zostały trzy różne rodzaje powieści. Podaj ich nazwy, a następnie określ, do którego z nich można zaliczyć Zbrodnię i Karę
………………………….odznacza się dynamiczną akcją, która najczęściej zaczyna się od końca, fabułę stanowią bowiem przygody prowadzącego śledztwo detektywa lub w której pojawiają się relacje o działaniach przestępców.
…………………………..jest szerokim obrazem środowiska społecznego, przedstawiającym jego charakterystyczne cechy i procesy przemian, które je kształtują. Należy do literatury realistycznej powstałej w XIX wieku. Czerpie tematy z życia współczesnego, a działania bohaterów wynikają nie tylko z ich predyspozycji psychicznych, ale także z uwarunkowań ekonomicznych i społeczno-historycznych.
……………………………..główny akcent położony jest na sferę przeżyć wewnętrznych bohatera, na jego reakcje oraz na badanie motywów jego postępowania. Fabuła jest podporządkowana głównej postaci, wszystko, co wchodzi do fabuły, jest funkcjonalnie ocenione w perspektywie osobowości bohatera. Głównymi formami narracji są mowa pozornie zależna i monolog wewnętrzny.
Zbrodnia i kara to powieść …………………………………………………………
2-1-0-pkt
Zbrodnia i kara to genialny eksperyment, zarówno na płaszczyźnie ideowej, jak i pisarskiej. Odszukaj w tekście argumenty potwierdzające tę tezę i wpisz je do tabeli.
Sfera ideowa |
I ……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………….
II……………………………………………………………………..
………………………………………………………………………. |
Sfera formalna (poetyka utworu) |
I………………………………………………………………………
……………………………………………………………………….
II……………………………………………………………………..
……………………………………………………………………… |
2-1-0 pkt.
O jakiej formie wypowiedzi literackiej mówi poniższy fragment (autor eseju uważa Dostojewskiego za twórcę tej formy)?
……………………….” mowa postaci na scenie mająca na celu wprowadzić nas bezpośrednio - bez interwencji autora, bez jego komentarzy i wyjaśnień - w wewnętrzne życie postaci; […] wyraża w swej treści najbardziej intymne myśli leżące najbliżej nieświadomości; ma formę zdań prostych o maksymalnie zredukowanej składni”
2-1-0-pkt
Na podstawie akapitu 9 przedstaw krótko - najwyżej w pięciu zdaniach - te cechy osobowości Radiona Raskolnikowa, które składają się na psychologiczny portret zabójcy.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
2-1-0-pkt
Podaj - odwołując się do treści akapitu 9 - cechy współtworzące pesymistyczny wizerunek Nowoczesnego Człowieka, a następnie przyporządkuj je określonym sferom życia ludzkiego (możesz cytować):
…………………………………………………… - moralność / etyka
…………………………………………………… - etyka / aksjologia
…………………………………………………… - wiara
…………………………………………………… - relacje społeczne
2-1-0-pkt
Odszukaj akapit, w którym autor uogólnia swoją wypowiedź na temat pisarstwa Dostojewskiego i odpowiedz (jednym zdaniem) na pytanie: dlaczego jest to twórczość wyjątkowa na tle znakomitych dzieł literatury światowej.
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
2-1-0-pkt