Niepaństwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Białymstoku

Zaburzenia przystosowania społecznego

Anna Cimochowska

Klaudia Gryguć

Dominika Tałałaj

Spis treści :

Rozdział I

Różne definicje nieprzystosowania społecznego…….……3

Rozdział II

Objawy nieprzystosowania społecznego……….…...5

Rozdział III

Stadia i typologie nieprzystosowania społecznego…7

Rozdział IV

Badania nad nieprzystosowaniem społecznym…….9

Bibliografia………………………………………..13

Nieprzystosowanie społeczne

Problem niedostosowania społecznego znajduje się od dawna w centrum uwagi zarówno przedstawicieli nauk społecznych, jak i praktyków odpowiedzialnych za wychowanie i kształcenie młodzieży .Obserwując ewolucję społeczeństw europejskich , można zauważyć coraz bardziej wyraźne przesuwanie się zainteresowań ludzi dorosłych ku problematyce wadliwego przystosowania i jego psychospołecznych korelatów .Stało się to szczególnie widoczne po 1968r. , czyli po okresie kontestacji młodzieżowej przybierającej rozmaite formy sprawiające społeczeństwom rządom krajów wiele kłopotów.

Spotkane w literaturze przedmiotu określenia nieprzystosowania społecznego można ująć w cztery zasadnicze grupy: 

1.Definicje objawowe - w których nieprzystosowanie społeczne określa się poprzez odwołanie się do jego podstawowych i specyficznych objawów albo elementarnych wskaźników o charakterze behawioralnym .

2.Definicje teoretyczne -w których oprócz charakterystyki symptomatologicznej angażuje się pewne pojęcia teoretyczne , wynikające z ogólnej teorii przystosowania lub normalnego funkcjonowania społecznego jednostki ( np. motywacja , postawy , role społeczne, przepisy ról społecznych , normy, standardy idealne , internalizacja wartości i norm , poziom lęku , sumienie)

3.Definicje operacyjne - w których wskazuje się nie tylko na symptomy danego zjawisk (nieprzystosowania) , ale przede wszystkim na sposoby jego pomiaru , odsyłając jednocześnie do konkretnego narzędzia pomiarowego (testu , skali , kwestionariusza )

4.Definicje utylitarne ( zdroworozsądkowe , administracyjne)ujmujące nieprzystosowanie społeczne  od strony pewnej bezradności środowiska wychowawczego wobec jednostki sprawiającej mu trudności  wychowawcze oraz „ niedostosowania '' tego środowiska  do potrzeb i aspiracji oraz poziomu rozwoju dziecka oznaczonego jako „ zaburzone” , wobec którego należy zastosować „ specjalne metody i środki''

Definicja stosowana przez MEN  jest właśnie oparta na ostatniej grupie definicji. Należy jednak dodać , iż  rozróżniono w niej dwie odmiany zaburzeń - tzw. niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem.

Niedostosowani społecznie -to dzieci i młodzież  , u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone (powtarzające się) zaburzenia w zachowaniu .

Zagrożeni niedostosowaniem-to dzieci i młodzież wychowująca się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego , na który negatywny wpływ wywierają takie środowiska wychowawcze jak  rodzina , grupa rówieśnicza.

NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE według Lesława Pytki -wyraża się w nieodpowiednim funkcjonowaniu w roli społecznej , przejawianie postaw antagonistyczno-destruktywnych w stosunku do ładu, który istnieje. Wyraża się w nieumiejętności lub niechęci do zaspokajania potrzeb I i II  rzędu w sposób dopuszczalny . Prawdopodobieństwo niedostosowania społecznego jest tym większe im większy poziom skumulowania:

-czynników biopsychicznych niekorzystnych

-niekorzystnych czynników socjo - kulturalnych  (bezrobocie, bieda , niski status materialny )

-są silniejsze pokusy na które jednostka jest narażona

Inną definicję pojęcia podaje Otton Lipkowski, według którego NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE - to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.

Według Czapówa i Jedlewskiego pojęcie NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO przybiera formę wielopoziomowego konstruktu teoretycznego, który obejmuje:

-Manifestacje, polegające na czynnościach sprzecznych z normami strzegącymi interesów społeczeństwa oraz tych systemów społecznych i instytucji, które warunkują istnienie kultury (przejawy różnych odmian wykolejenia społecznego-antagonistyczno - destruktywne zachowania)

-Stany osobowości, stanowiące podłoże zaburzeń w zachowaniu zgodnym z tymi normami (stany osobowości, które stanowią źródło przejawów wykolejenia)

-Przyczyny tych zaburzeń (przyczyny wytworzenia się wymienionych stanów osobowości oraz przejawów wykolejenia).

Podsumowując swoje rozważania na temat nieprzystosowania społecznego chcę przytoczyć słowa Lesława Pytki. Stwierdza on, że "trudno jest podać jednoznaczną i jednorodną charakterystykę nieprzystosowania społecznego i jego psychospołecznych korelatów, gdyż nieprzystosowanie obejmuje wiele rozmaitych zachowań o wysoce zróżnicowanych manifestacjach, mechanizmach psychologicznych i determinantach. Można jedynie wnioskować, że pojęcie nieprzystosowania społecznego odnosi się do rozmaitych zaburzeń i wadliwości w społecznej adaptacji jednostki"

Objawy nieprzystosowania społecznego

Najczęstszymi wskaźnikami nieprzystosowania społecznego młodzieży, które budzą niepokój ze względu na konsekwencje społeczne, są tzw. zachowania antagonistyczno- destruktywne, będące wyrazem konfliktu jednostki ze społeczeństwem.

Objawami nieprzystosowania społecznego są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w przypisanych jednostce rolach społecznych - dziecka w rodzinie, kolegi w grupie rówieśniczej, ucznia w szkole. Nieadekwatność reagowania na przepisy i nakazy wynikające z ról społecznych wyraża się w jaskrawym i uporczywym łamaniu podstawowych norm społecznych, prawnych, moralnych, obyczajowych lub w lekceważeniu oczekiwań społecznych przez jednostkę. Zachowania te budzą zwykle dezaprobatę społeczna i są przez instrumenty kontroli społecznej sankcjonowane, głównie ze względu na zaburzanie istniejącego ładu społecznego, zagrażanie bezpieczeństwu i autonomii członków danego systemu społecznego.

Objawy nieprzystosowania społecznego są obserwowalnymi zdarzeniami lub zachowaniami sprzecznymi z uznawanymi przez społeczeństwo . W zależności od częstości ich występowania, stopnia skumulowania oraz ich specyfiki mogą być traktowane jako tzw. cząstkowe wskaźniki nieprzystosowania społecznego lub syndromy zachowań. Objawy nieprzystosowania społecznego tym łatwiejsze są do zidentyfikowania i pogrupowania, im częściej występują oraz im wyższy jest ich poziom skumulowania u danej jednostki w określonym przedziale czasu.

Do najczęściej wymienianych kategorii zachowania będących cząstkowymi wskaźnikami nieprzystosowania społecznego zalicza się:

• notoryczne kłamstwa

• ucieczki ( z domu lub szkoły )

• nadużywanie alkoholu

• niekonwencjonalne zachowania seksualne ( np. prostytucja )

• pasożytnictwo społeczne ( niezasłużone korzyści z cudzej pracy, dóbr materialnych, pieniędzy)

• nadużywanie środków odurzających i podniecających ( narkomania, toksykomania )

• zachowania agresywne skierowane na otoczenie zewnętrzne

• zamachy samobójcze

• zachowania przestępcze

• bierność społeczna

Lesław Pytka wymienia następujące przejawy niepożądanego społecznie zachowania dzieci i młodzieży:

• notoryczne kłamstwa

• wagary

• alkoholizowanie się

• ucieczki z domów

• kradzieże

• niekonwencjonalne zachowania seksualne

• rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją.

Inną typologię symptomów niedostosowania społecznego podaje Otton Lipkowski.
Wskazuje on w szczególności na:

• notoryczne kłamstwa

• werbalna agresję (wulgarność)

• lenistwo szkolne

• lękliwość

• nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły

• zaburzenia koncentracji uwagi

• konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnika

Natomiast MEN wyróżnia następujące objawy nieprzystosowania społecznego:

• ucieczki z domu i włóczęgostwo

• nagminne wagary

• sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu

• odurzanie się

• niszczenie mienia

• stosowanie przemocy

• bójki

• przywłaszczenie cudzego mienia

• kradzieże

• udział w grupach negatywnych

• usiłowanie i dokonane samobójstwa

• demoralizacja seksualna

• tatuaże

• inne przestępstwa, np. włamania, rozboje, wymuszenia, chuligaństwo, gwałty

Stadia i typologie nieprzystosowania społecznego

Według Czesława Czapówa istnieją trzy zasadnicze etapy wykolejenia społecznego, dające się zidentyfikować na podstawie badań empirycznych i wiedzy teoretycznej:

• stadium pierwsze - charakteryzuje się wystąpieniem u jednostki poczucia odtrącenia, czyli niezaspokojenia potrzeby zależności emocjonalnej. Reakcją może być agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa jako całości. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi. Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i nie przejawia dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia.

• stadium drugie - wyraża się utrwaleniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco znaczących i autorytetów. Próby nawiązania bliższego kontaktu emocjonalnego z osobą nieprzystosowaną napotykają irracjonalny opór. Typowym przejawem tego stadium jest odrzucanie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się wówczas pierwsze symptomy standardowego wykolejenia społecznego, takie jak: alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagarowanie, wybryki seksualne itp.

• stadium trzecie - wiąże się z autonomizowaniem się działalności antyspołecznej (antagonistyczno - destruktywnej), która zaczyna stanowić samoistne źródło przyjemności i satysfakcji dla jednostki nieprzystosowanej. Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami o charakterze chuligańskim, zabawowym lub wręcz przestępczym. Najwyraźniej stadium to przejawia się w grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z obyczajem, moralnością lub prawem

Próby dokonania typologii nieprzystosowania społecznego sprowadzają się do wyróżnienia kryteriów klasyfikowania zachowania dewiacyjnego według czynników etiologicznych lub opisujących formy zachowania.

Czesław Czapów wyróżnia trzy zasadnicze typy wykolejenia społecznego ze względu na trzy różne czynniki etiologiczne:

• zwichnięta socjalizację - prowadząca do manifestowania nieprzystosowania społecznego w różnorodnych formach. Jednak czynnik dominujący i warunkujący jest ten sam, a mianowicie: niedostatki w zakresie socjalizacji dziecka (nieodpowiednia opieka rodzicielska lub jej brak, odtrącenie emocjonalne, zaniedbanie społeczne i pedagogiczne)

• demoralizację - pojawiającą się wówczas, gdy dziecko prawidłowo zsocjalizowane dostaje się pod wpływy innej obyczajowości i kultury niż ta, w jakiej było wychowane (emigracja ze wsi do miasta, z jednego kraju do drugiego). Proces demoralizacji wiąże się zwykle z przewartościowaniem wartości tradycyjnych na rzecz nowych, do których jednostka nie potrafi się w pełni dostosować.

• socjalizację podkulturową - będąca odmianą nieprzystosowania społecznego z uwagi na związek jednostki z wartościami i normami podkultury pozostającej w opozycji do kultury szerszej zbiorowości społecznej (np. społeczeństwa jako całości). Socjalizacja dziecka przebiega prawidłowo z punktu widzenia poprawności funkcjonowania mechanizmów psychologicznych. Popada ono jednak w konflikt z normami ogólnospołecznymi z powodu identyfikacji z własną podstawową grupą respektującą normy podkulturowe, chuligańskie, złodziejskie czy w ogólności przestępcze.

Sullivan i Grant proponują inną typologię odmian nieprzystosowania społecznego, która nawiązuje do charakterystycznych form dewiantywnego zachowania się jednostek nieprzystosowanych społecznie, wyróżniając trzy klasy:

1. Aspołeczni - to jednostki dostrzegające inne osoby jako teren potencjalnej eksploatacji. Nie są w stanie przewidzieć zachowań innych osób wobec siebie, dlatego w sytuacji niepewności lub nawet lekkiego zagrożenia reagują złością i agresją antyspołeczną. Innymi osobami interesują się jedynie w sensie instrumentalnym, jako przeszkodami lub „ułatwieniami” w realizacji własnych egoistycznych celów. Działają dość impulsywnie, dlatego nie są w stanie w pełni kontrolować efektów własnego zachowania.

2. Konformiści - są jednostkami, które na frustrację własnych potrzeb reagują nadmiernym serwilizmem w stosunku do osób je frustrujących, przy założeniu, iż są to osoby znaczące. Takie zachowanie spełnia funkcje czysto instrumentalne, gdyż jednostka próbuje manipulować swym konformizmem w celu uzyskania doraźnych korzyści i nagród poprzez utajnienie wewnętrznego sprzeciwu. Natomiast w sytuacji braku kontroli zewnętrznej postępuje zgodnie z własnymi przekonaniami i upodobaniami.

3. Neurotycy - są jednostkami, które w wyniku zabiegów socjalizacyjnych zinternalizowały już pewien zbiór wartości nakazujących im postępowanie zgodnie z ich treścią, tzn. akceptowane społecznie. Jednak przeżywają nieustanny lęk, iż nie sprostają tym wartościom i normom, co prowadzi do poczucia niemocy i bezradności i dlatego jako reakcja na tę sytuację indolencji pojawiają się zachowania nieakceptowane społecznie.

Skala Nieprzystosowania Społecznego

Zastosowanie SNS

Skala Nieprzystosowania Społecznego przeznaczona jest do określania stopnia wadliwego funkcjonowania społecznego dzieci i młodzieży w wieku od 13 do 17 lat. Służy do wstępnego pomiaru nieprzystosowania społecznego. Określa ona w jakim stopniu u dziecka występują niekorzystne czynniki, które sprzyjają nieprzystosowaniu społecznemu. Pozwala na określenie intensywności i częstotliwości występowania tych cech i zachowań jednostki, które uznawane są przez społeczeństwo za negatywne, niekorzystne i szkodliwe.

Skala Nieprzystosowania Społecznego jest przykładem skali szacunkowej, porządkującej informacje o danej jednostce. Wyniki SNS opiera się głównie na danych pochodzących z obserwacji zachowania się jednostki będącej przedmiotem diagnozy oraz na podstawie przejawianych przez nią form i rodzajów zachowań postrzeganych przez otoczenie społeczne, a zwłaszcza przez tzw. osoby socjalizująco znaczące. Są to te osoby, z którymi jednostka wchodzi w częste i ważne dla niej interakcje, czyli: rodzice, koledzy, nauczyciele, wychowawcy.

Założenia teoretyczne SNS

1. Nieprzystosowanie społeczne wyraża się w wadliwym, nieadekwatnym funkcjonowaniu jednostki w jej rolach społecznych (np. dziecka, ucznia) oraz w nieadekwatnym reagowaniu na wymogi społeczne.

2. Konsekwencją nieprzystosowania społecznego jest wysoki poziom kumulacji zachowań określanych jako antyspołeczne, czyli antagonistyczno- destrukcyjne.

3. Im częściej i większym nasileniu gromadzą się w życiu jednostki niekorzystne czynniki biopsychiczne i socjokulturowe, tym bardziej prawdopodobne jest nieprzystosowanie społeczne.

4. Zachowania antyspołeczne i wadliwe funkcjonowanie w rolach społecznych traktowane są jako cząstkowe wskaźniki nieprzystosowania społecznego, których szkodliwość jest postrzegana i oceniana, a nawet sankcjonowana przez osoby socjalizująco znaczące lub instrumenty kontroli społecznej.

5. Postrzeganie i ocenianie zachowań, które są cząstkowymi wskaźnikami nieprzystosowania społecznego zależy od 3 podstawowych czynników:

- od faktycznie przejawianych przez jednostkę zachowań,

- od możliwości i umiejętności obserwacyjnych osób socjalizująco znaczących,

- od surowości kryteriów oceny i surowości norm obowiązujących w danym środowisku.

SNS składa się z 6 części (podskal):

I. "Nieprzystosowania rodzinne" - mierzy w jakim stopniu dziecko związane jest z rodziną i jak jest przystosowane do wymogów życia rodzinnego oraz jak reaguje na oczekiwania za strony rodziców

II. "Nieprzystosowanie rówieśnicze"- mierzy funkcjonowanie jednostki w roli rówieśnika (czy identyfikuję się z daną grupa rówieśniczą)

III. "Nieprzystosowanie szkolne"- mierzy nieprzystosowanie dziecka do wymogów szkolnych

IV. "Zachowania antyspołeczne"- mierzy nasilenie i częstość występowania zachowań antyspołecznych dziecka zaobserwowanych przez wychowawców lub rodziców

V. "Kumulacja niekorzystnych czynników biopsychicznych"- mierzy stopień nagromadzenia niekorzystnych czynników biopsychicznych, tj.: zaburzenia funkcji percepcyjnych i wykonawczych, zaburzenia dynamiki procesów nerwowych

VI. "Kumulacja niekorzystnych czynników socjokulturowych"- mierzy stopień nagromadzenia niekorzystnych czynników socjokulturowych, w tym czynników "naznaczających" jednostkę jako dewiantywną.

Każda ze skal składa się z 10 kategorii opisujących cechy zachowania społecznego w danym zakresie. Do opisu nasilenia danej cechy stosuje się skalę trójstopniową

(0- normalne, 1- umiarkowany, 2- znaczny). Podstawą określenia rodzaju i poziomu niedostosowania społecznego jest suma punktów uzyskanych w każdej podskali oddzielnie.

Uzyskane wyniki przelicza się na STENY (przelicznik systematyczny):

• 1-6 stena - nie ma potrzeby do działalności intensywnej

• 6-7 stena - proponuje się działania profilaktyczne

• 8-10 stena- zaleca się działanie resocjalizacyjne.

Charakterystyka SNS

Narzędzia używane w diagnostyce resocjalizacyjnej powinny być rzetelne, trafne, wystandaryzowane i znormalizowane.

Rzetelność - to dokładność, z jaką mierzy rozmaite cechy zachowań dziecka lub jego sytuacji socjopedagogicznej. Rzetelność obliczona jest dla każdej podskali SNS oddzielnie. Każda z nich mierzy odmienne cechy.

Trafność - to dokładność, z jaką mierzą one prawidłowość funkcjonowania jednostki w trzech podstawowych rolach społecznych, nasilenie i częstość zachowań antyspołecznych oraz sprzyjających im czynników.

• fasadowa- ogólny wygląd skali, uwagi krytyczne poradni wychowawczo- zawodowych na jej temat i analiza logiczna poszczególnych pozycji podskal wskazują na ich wzajemny związek.

• teoretyczna- została określona metodą sprawdzania różnic międzygrupowych, tzn. poprzez zbadanie istotnych różnic miedzy wynikami uzyskiwanymi przez różne grupy społeczne zidentyfikowane i zaklasyfikowane instytucjonalnie jako nieprzystosowane społecznie z grupami „przeciętnymi”. Jeżeli podskale SNS są trafne, to i wyniki uzyskane w badaniu w odniesieniu do dzieci i młodzieży przeciętnej, tzn. z normalnego środowiska szkolnego powinny się znacznie różnić od wyników uzyskanych przez wychowanków zakładu poprawczego lub wychowawczego. Trafność opiera się na założeniu, że im bardziej dane środowisko nasycone jest jednostkami nieprzystosowanymi, tym wyższe powinny być wyniki uzyskane przez te jednostki w badaniu SNS.

Wystandaryzowanie- stała forma i dokładny sposób zastosowania.

Znormalizowanie- winny mieć przypisane odpowiednie normy wyrażone w skali, np. centylowej, statystycznej, oraz tabele norm, pozwalające na porównanie indywidualnego wyniku z wynikami próby populacji normalnej

Bibliografia :

1. Lesław Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2001

2. Czesław Czapów, Wychowanie resocjalizujące, Warszawa 1978 cz. III rozdz. I

Lesław Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2001 s. 88

Lesław Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2001 s. 89-90

Czesław Czapów, Wychowanie resocjalizujące, Warszawa 1978 cz. III rozdz. I

Lesław Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2001 s. 84

Tamże S.84

Lesław Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2001 s. 92-93

Lesław Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2001 s. 93-94

Lesław Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2001 s. 364

Lesław Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2001 s.364-365

Lesław Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2001 s. 380- 381

1

---