Stosunki międzynarodowe jako dyscyplina naukowa

• Teoria SM ewoluowała etapami, które znalazły odzwierciedlenie w debatach po­między poszczególnymi grupami uczonych. Do pierwszej wielkiej debaty doszło pomiędzy liberalizmem utopijnym a realizmem, do drugiej zaś, dotyczącej meto­dy, między podejściami tradycyjnymi a behawioryzmem. Trzecia debata toczyła się między neorealizmem i neoliberalizmem a neomarksizmem. Obecnie rozpo­czyna się czwarta debata - między uznanymi tradycjami a postpozytywistycznymi podejściami alternatywnymi.

• Pierwszą wielką debatę wygrali realiści. Podczas zimnej wojny realizm stał się do­minującym sposobem myślenia na temat stosunków międzynarodowych nie tylko w środowisku naukowym, lecz także wśród polityków, dyplomatów i tzw. zwykłych ludzi. Podsumowanie realizmu dokonane przez Morgenthaua (1960) stało się w la­tach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych standardowym wprowadzeniem do SM.

• Druga wielka debata dotyczy metody. Spierają się w niej tradycjonaliści i behawioryści. Ci pierwsi starają się zrozumieć skomplikowaną sferę społeczną ludzkich spraw i wartości stanowiących ich fundament, takich jak ład, wolność i sprawiedli­wość. Drugie podejście - behawioryzm - nie znajduje w teorii SM miejsca dla mo­ralności czy etyki. Jego celem jest klasyfikowanie, mierzenie i wyjaśnianie przez formułowanie ogólnych praw na wzór tych, które tworzy się w naukach ścisłych - chemii, fizyce itd. Przez pewien czas behawioryści zdawali się być górą, w końcu jednak debata pozostała nierozstrzygnięta. Obie metody są współcześnie stoso­wane w dyscyplinie SM. Po zakończeniu zimnej wojny odżyło tradycyjne norma­tywne podejście do SM.

• W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku realistom rzucili wyzwanie neoliberaliści, dowodząc, że współzależność, integracja i demokracja zmieniają oblicze SM. Odpowiedzią ze strony neorealistów było stwierdzenie, że anarchia i równowaga sił wciąż stanowią istotę SM.

• Przedstawiciele szkoły społeczności międzynarodowej twierdzą, że w SM mamy do czynienia zarówno z „realistycznym" elementem konfliktu, jak i z „liberalnymi" elementami współpracy i że elementów tych nie można sprowadzić do pojedyn­czej syntezy teoretycznej . Podkreślają też znaczenie praw człowieka oraz innych kosmopolitycznych cech polityki światowej, a także bronią tradycyjnego podejścia do SM.

• Podczas trzeciej debaty neomarksizm przypuścił atak na ugruntowane pozycje realizmu/neorealizmu i liberalizmu/neoliberalizmu. Debata ta dotyczyła między­narodowej ekonomii politycznej (MEP). Skomplikowała ona sytuację w dyscyplinie SM, gdyż rozszerzyła jej zakres o kwestie gospodarcze i wprowadziła do niej od­rębne problemy krajów Trzeciego Świata. W trzeciej debacie nie ma wyraźnego zwycięzcy. W ramach MEP nadal toczy się dyskusja między głównymi stronami sporu.

• Rozpoczyna się właśnie czwarta debata w SM - atak teorii alternatywnych, cza­sami określanych jako alternatywne podejścia postpozytywistyczne, na uznane tradycje, W debacie tej podnosi się zarówno kwestie metodologiczne (czyli jak podchodzić do badania danej sprawy), jak i problemy przedmiotu badań (czyli które zagadnienia należy uznać za najważniejsze). W podejściach tych odrzuca się również naukowe roszczenia neorealizmu i neoliberalizmu.

Realizm

• Realiści mają zwykle pesymistyczną wizję natury ludzkiej. Są sceptyczni co do
  możliwości postępu w polityce międzynarodowej, porównywalnego z postępem
  w krajowym życiu politycznym. Wychodzą z podstawowego założenia, że politykę
  światową tworzy międzynarodowa anarchia suwerennych państw. Stosunki mię­dzynarodowe postrzegają jako zasadniczo konfliktogenne, a wojnę jako ostatecz­ne rozwiązanie konfliktów międzynarodowych.

• Realiści uważają, że głównym przedmiotem działalności politycznej są: cel siły, jej
  środki oraz jej używanie. Polityka międzynarodowa jawi się zatem jako „polityka
  siły". Prowadzenie polityki zagranicznej ma charakter instrumentalny i opiera się
  na rozumnej ocenie własnej siły i własnych interesów w porównaniu z siłą i inte­resami rywali i przeciwników.

• Realiści wysoko cenią wartości bezpieczeństwa narodowego, przetrwania państwa
  oraz międzynarodowego ładu i stabilności. Zazwyczaj uważają, że pomiędzy nie­
  zależnymi państwami nie istnieją żadne zobowiązania międzynarodowe w znacze­niu moralnym - czyli więzi oparte na wzajemnych obowiązkach. Dla klasycznych
  i neoklasycznych realistów istnieje jedna moralność dla sfery prywatnej, a inna,
  zupełnie odmienna, dla sfery publicznej. Etyka polityki dopuszcza pewne działa­nia, które byłyby nie do przyjęcia z punktu widzenia moralności indywidualnej.

• Realiści przywiązują wielką wagę do równowagi sił, która jest koncepcją zarówno
  empiryczną, dotyczącą sposobu funkcjonowania polityki światowej, jak i norma­tywną - dla przywódców mocarstw jest uzasadnionym celem i drogowskazem
  w odpowiedzialnym rządzeniu. Sprzyja ona zachowaniu podstawowych wartości
  - pokoju i bezpieczeństwa.

• Wielu współczesnych realistów stara się zaproponować analizę empiryczną polityki
  światowej. Wstrzymują się jednak od analizy normatywnej polityki światowej, ponieważ uchodziłoby to za subiektywne i nienaukowe. Podejście takie oznacza za­sadniczy rozłam między realistami klasycznymi i neoklasycznymi z jednej strony,
  a współczesnymi realistami strategicznymi i neorealistami z drugiej.

• Schelling stara się wyposażyć myśl strategiczną w narzędzia analityczne. Dyplo­mację i politykę zagraniczną, w szczególności wielkich mocarstw, a zwłaszcza Sta­
  nów Zjednoczonych, postrzega jako działalność racjonalno-instrumentalną, którą
  można lepiej zrozumieć dzięki zastosowaniu pewnego typu analizy matematycz­nej, zwanego „teorią gier". Wymuszanie jest metodą skłonienia przeciwnika do
  targów i namówienia go do zrobienia tego, co chcemy, bez konieczności zmu­szania go do tego przez użycie brutalnej siły, co jest nie tylko niebezpieczne, ale
  także znacznie trudniejsze i mniej skuteczne.

• Neorealizm podejmuje próbę wyjaśnienia stosunków międzynarodowych w ka­tegoriach naukowych przez odniesienie się do nierównych zdolności państw i anarchicznej struktury systemu państw oraz skupienie uwagi na mocarstwach, któ­rych wzajemne stosunki determinują najważniejsze „skutki" polityki międzynaro­dowej. Naukowa teoria SM pozwala się spodziewać, że państwa będą postępować w sposób przewidywalny. Waltz i Mearsheimer uważają, że systemy dwubieguno­we są bardziej stabilne, stanowią więc lepszą gwarancję pokoju i bezpieczeństwa niż systemy wielobiegunowe. Zgodnie z tą koncepcją, zimna wojna była okresem pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego.

• Teoretycy społeczności międzynarodowej krytykują realizm z dwóch powodów. Po pierwsze, uważają realizm za jednowymiarową teorię SM, o zbyt zawężonej perspektywie. Po drugie, twierdzą, że realizm nie uwzględnia faktu, w jak wiel­kim stopniu polityka międzynarodowa jest współcześnie dialogiem różnych głosów i perspektyw w dziedzinie SM. Teoretycy emancypacji twierdzą, że polityka siły zdezaktualizowała się, ponieważ bezpieczeństwo jest dziś kwestią lokalną we­wnątrz zdezorganizowanych, a czasami upadłych państw, a jednocześnie jest ono problemem kosmopolitycznym ludzi na całym świecie bez względu na ich obywa­telstwo. Bezpieczeństwo nie sprowadza się zatem wyłącznie do bezpieczeństwa narodowego i obrony narodowej.

Liberalizm

• Teoretycznym punktem wyjścia liberalizmu jest jednostka. Jednostki i różne zbio­rowości jednostek znajdują się w centrum analizy: są to przede wszystkim pań­stwa, ale także korporacje, organizacje i wszelkiego typu stowarzyszenia. Libera­łowie twierdzą, że sprawy międzynarodowe może kształtować nie tylko konflikt,
  ale także współpraca.

• Liberałowie są zasadniczo optymistami: jeśli ludzie odwołują się do rozumu, to
  mogą osiągnąć wzajemnie korzystną współpracę. Mogą też położyć kres wojnie.
  Liberalny optymizm ściśle wiąże się z powstaniem nowoczesnego państwa. Mo­dernizacja oznacza postęp w większości dziedzin ludzkiego życia, w tym także
  w stosunkach międzynarodowych.

• Liberalne argumenty na rzecz stosunków międzynarodowych opartych w większym
  stopniu na współpracy można podzielić na cztery nurty: liberalizm socjologiczny, liberalizm współzależności, liberalizm instytucjonalny oraz liberalizm republikański.

• Liberalizm socjologiczny: dyscyplina SM to nie tylko badanie stosunków między
  rządami, ale także stosunków między jednostkami, grupami i społecznościami.
  Stosunki między ludźmi są w większym stopniu nastawione na współpracę niż sto­sunki między rządami. Świat złożony z licznych sieci powiązań ponadnarodowych
  będzie bardziej pokojowy.

• Liberalizm współzależności: Modernizacja zwiększa poziom współzależności mię­dzy państwami. Rośnie znaczenie elementów ponadnarodowych, siła militarna
  staje się coraz mniej użytecznym narzędziem, a dominującym celem państwa jest
  dobrobyt, nie zaś bezpieczeństwo. Taka „złożona współzależność" oznacza świat
  stosunków międzynarodowych bardziej opartych na współpracy.

• Liberalizm instytucjonalny: Instytucje międzynarodowe sprzyjają współpracy mię­dzy państwami. Eliminują problemy związane z brakiem wzajemnego zaufania
  między państwami i redukują wzajemne obawy państw.

• Liberalizm republikański: Państwa demokratyczne nie prowadzą wojen między
  sobą. Dzieje się tak dzięki ich wewnętrznej kulturze pokojowego rozstrzygania
  sporów, wspólnym wartościom moralnym oraz wzajemnie korzystnym więzom
  współpracy gospodarczej i współzależności.

• Neorealiści krytykują stanowisko liberalne. Twierdzą, że nie można uniknąć anar­chii, zatem optymizm liberałów jest nieuzasadniony. Jak długo przeważa anarchia,
  tak długo nie można uciec przed samopomocą i dylematem bezpieczeństwa.

• Liberałowie rozmaicie reagują na zarzuty neorealistów. Jedna grupa - „słabych liberałów" - akceptuje wiele twierdzeń neorealistycznych. Inna grupa - „mocnych
  liberałów" - utrzymuje, że świat zmienia się zasadniczo w sposób, który odpo­wiada oczekiwaniom liberałów. Wbrew twierdzeniom neorealistów, anarchia nie
  ma wyłącznie negatywnych konsekwencji - może też istnieć anarchia pozytywna,
  w której między skonsolidowanymi demokracjami liberalnymi panuje trwały pokój.

Teoria społeczności międzynarodowej

• Teoria społeczności międzynarodowej mieści się mniej więcej pośrodku klasycz­nej teorii SM, zajmując pozycję pomiędzy realizmem klasycznym a liberalizmem
  klasycznym i rozbudowując tę pozycję w oddzielne i oryginalne podejście do SM.

• Stosunki międzynarodowe uznaje za „społeczność" państw, w której głównymi
  aktorami są wyspecjalizowani w sztuce dyplomacji mężowie stanu.

• System państw powstaje wówczas, gdy dwa państwa lub więcej kontaktują się ze
  sobą w takim stopniu, że zachowanie jednego z nich staje się nieodzownym elementem w kalkulacjach drugiego. Społeczność państw istnieje, gdy grupa państw
  tworzy społeczność w takim sensie, że we wzajemnych stosunkach czują się one
  związane pewnym wspólnym zespołem reguł.

• Dyscyplina stosunków międzynarodowych jest niekończącym się dialogiem między
  realizmem, racjonalizmem i rewolucjonizmem. Realizm kładzie nacisk na anarchię
  i politykę siły. Racjonalizm zwraca uwagę na społeczność i prawo międzynarodo­we. Rewolucjonizm podkreśla znaczenie humanitaryzmu, praw człowieka i sprawiedliwości.

• Głównym celem społeczności międzynarodowej jest wspieranie i utrzymywanie
  ładu międzynarodowego. Odpowiedzialność za zachowanie ładu między państwa­
  mi należy do mocarstw.

• Ze społecznością międzynarodową wiążą się też kwestie sprawiedliwości. Podsta­wową formą sprawiedliwości międzynarodowej jest sprawiedliwość komutatywna.
  Jednak na arenie międzynarodowej wzrasta znaczenie zagadnień związanych ze
  sprawiedliwością dystrybutywną.

• Mężowie stanu stają przed trudnymi dylematami z powodu różnych rodzajów
  odpowiedzialności, jakie muszą uwzględniać w swoich działaniach. Istnieją trzy
  podstawowe wymiary odpowiedzialności: narodowa, międzynarodowa i humani­tarna.

Liberalizm gospodarczy, marksizm i MEP

Przedmiotem badań międzynarodowej ekonomii politycznej (MEP) są relacje mię­dzy polityką a ekonomią oraz między państwami a rynkami. W obrębie MEP roz­winęły się trzy główne teorie: merkantylizm, liberalizm gospodarczy i marksizm.

• Merkantylizm podporządkowuje ekonomię polityce. Działalność gospodarcza jest postrzegana w szerszym kontekście wzrostu siły państwa - interes narodo­wy rządzi rynkiem. Bogactwo i potęga są celami komplementarnymi, a nie kon­kurencyjnymi, należy jednak unikać nadmiernej zależności ekonomicznej od in­nych państw. Kiedy interesy ekonomiczny i bezpieczeństwa są ze sobą sprzeczne, pierwszeństwo ma interes bezpieczeństwa.

• Liberałowie gospodarczy wskazują, że gospodarka rynkowa jest autonomiczną sfe­rą życia społecznego, działającą według własnych praw ekonomicznych. Wymiana gospodarcza jest grą o sumie dodatniej, a rynek dąży do maksymalizacji korzyści jednostek, gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Gospodarka jest sferą wza­jemnie korzystnej współpracy, zarówno pomiędzy państwami, jak i jednostkami.

• W ujęciu marksistowskim gospodarka jest postrzegana jako arena wyzysku i nie­równości między klasami społecznymi, szczególnie między burżuazją a proletaria­tem. Politykę w ogromnej mierze determinuje kontekst społeczno-gospodarczy. Klasa, która dominuje w sferze gospodarczej, przewodzi również w sferze poli­tycznej. MEP zajmuje się historią globalnej ekspansji kapitalizmu i wynikającą z niej walką klas i państw. Rozwój kapitalizmu jest nierównomierny, musi więc wywoływać nowe kryzysy i sprzeczności, zarówno między państwami, jak i między klasami społecznymi.

Debaty metodologiczne

• Za jedno z najważniejszych zagadnień SM należy uznać problemy natury metodo­
  logicznej. Zwrócono na nie uwagę w związku z „rewolucją behawioralną", do której
  doszło w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku. Po zakończeniu zimnej
  wojny kwestie metodologiczne znów znalazły się w centrum zainteresowania w
  postaci debaty między metodologią pozytywistyczną a postpozytywistyczną.

• Ujęcie behawioralne: zainteresowane teorią eksplanacyjną, a nie normatywną,
  powtarzalnymi schematami, a nie jednostkowymi przypadkami, pojęciami operacyjnymi o wymiernych odniesieniach empirycznych, a nie abstrakcyjnymi kon­cepcjami. Zainteresowane schematami pojęciowymi, technikami precyzyjnegogromadzenia danych, pomiarów i prezentacji.

• Ujęcie tradycyjne (klasyczne): sceptyczne, wywodzące się z filozofii, historii i prawa, wyraźnie oparte na sądach i rozsądku. Wiedza na temat wszelkich spraw ludzkich wywodzi się z niedoskonałego naukowo procesu percepcji i intuicji; uogólnie­nia na temat stosunków międzynarodowych są zawsze w najlepszym razie doraź­ne, tymczasowe i niepełne.

• Analiza polityki: podejście, które również dzieli się na analizę tradycyjną i naukową. Tradycyjni analitycy polityki - np. historycy dyplomacji - starają się wniknąć w sposób myślenia twórców polityki, obserwując doświadczenia historyczne bądź rekonstruując intencje kryjące się za obecnymi politykami zagranicznymi. Pozytywiści dążą do formułowania modeli jednoznacznie określających racjonalne wybo­ry, które można by zastosować w kreowaniu polityki zagranicznej.

Debaty - ujęcie postpozytywistyczne

• Do podejść postpozytywistycznych zaliczają się: teoria krytyczna, postmodernizm,
  konstruktywizm i teoria normatywna. W teorii krytycznej rozwija się myśl marksi­stowską, dążąc do zdemaskowania globalnej dominacji bogatej Północy nad ubo­gim Południem. Wiedzę traktuje się jako z natury polityczną. Nauki społeczne i ba­
  dacze z nimi związani są instrumentami władzy.

• Postmodernizm podważa pojęcia rzeczywistości i prawdy oraz ideę, że istnieje
  bądź może istnieć nieustannie rozwijająca się wiedza na temat świata ludzi. Narracje, w tym metanarracje, są zawsze konstrukcjami teoretyka, są więc niezmien­nie skażone przez jego punkt widzenia i uprzedzenia. Narracje można zatem de-
  konstruować, czyli rozbierać na składniki, w celu obnażenia ich arbitralnych elementów i stronniczych intencji.

• Konstruktywiści zgadzają się z pozytywistami co do tego, że możliwa jest kumulacja wiedzy o świecie. W odróżnieniu jednak od pozytywistów podkreślają rolę idei oraz wspólnej wiedzy na temat świata społecznego. Państwa wzajemnie się kon­struują poprzez swoje obustronne stosunki, a czyniąc to, budują też anarchię mię­dzynarodową, która definiuje ich relacje. Anarchia nie jest stanem naturalnym, ale tym, co uczynią z niej państwa.

• W teorii normatywnej podejmuje się próbę sprecyzowania podstawowych kwe­stii moralnych w stosunkach międzynarodowych. Głównymi perspektywami normatywnymi są kosmopolityzm i komunitaryzm. Zajmują się one złożonymi problemami, np. jakie prawa mają państwa? Jakie prawa mają jednostki? Czy pra­wa jednostek mają pierwszeństwo przed prawami państw? Etyka międzynarodowa dotyczy również moralnych wyborów dokonywanych przez mężów stanu. • Dwoma podstawowymi wymiarami metodologicznymi w SM są natura świata spo­łecznego (ontologia) oraz stosunek naszej wiedzy do tego świata (epistemologia). Wymiar ontologiczny dotyczy natury rzeczywistości społecznej: czy jest to istnie­jąca „gdzieś tam" obiektywna rzeczywistość, czy też stanowi subiektywny wytwór ludzi? Wymiar epistemologiczny dotyczy sposobów zdobywania wiedzy o świecie. Czy możemy go naukowo wyjaśnić, czy też jesteśmy zmuszeni interpretacyjnie go rozumieć?

• Do debaty metodologicznej można podejść albo konfrontacyjnie, albo w duchu współpracy. Zgodnie ze stanowiskiem konfrontacyjnym, istnieje nieprzebyta ot­chłań pomiędzy metodologią pozytywistyczną a postpozytywistyczną. W myśl sta­nowiska umiarkowanego można dostrzec możliwość zajęcia pozycji złotego środka pomiędzy tymi dwoma odmiennymi podejściami.

Globalizacja:

• Szybko postępująca integracja dotąd odrębnych krajowych rynków w jeden ogólnoświatowy;

• Proces polegający na postępującym umiędzynarodowieniu procesów gospodarczych rosnącym znaczeniu wielkich ponadnarodowych korporacji;

• Forma gospodarczej współzależności pomiędzy krajami świata, wynikającą ze wzrastającego wolumenu transgranicznych operacji finansowych finansowych gospodarczych, obejmujących dobra, usługi, przepływ kapitału i technologii;

• Zespół procesów, procesów wyniku których ludzkość świata staje się włączona w jedno, globalne społeczeństwo;

• Cały świat staje się w ten sposób zuniformizowanym, zestandaryzowanym zespołem praktyk politycznych, gospodarczych kulturowych, emanujących Zachodu w stronę odległych peryferii globu.

• Korzyści globalizacji:

• Międzynarodowy podział pracy;

• Rozprzestrzenianie się innowacji;

• Swobodny przepływ idei, towarów, usług i kapitału;

• Wzrost konkurencyjności, czyli w konsekwencji wzrost efektywności i lepsze zaspokajanie potrzeb finalnych odbiorców wszelkich dóbr;

• Obniżka cen dóbr konsumpcyjnych;

• Rozwój kapitału ludzkiego - coraz bardziej technologizujący się biznes światowy wymaga coraz więcej coraz lepszego wykształcenia;

• Rozwój inwestycji proekologicznych - lepsze technologie, przyjazne środowisku i ludziom, energooszczędne, redukujące zużycie surowców;

• Rosnąca gęstość powiązań finansowo-handlowych w skali świata oznacza w przyszłości bardziej „demokratyczne” rozkładanie się ciężarów kryzysów gospodarczych i minimalizuje możliwości powstawania kryzysów i kumulowania się ich w skali jednego państwa.

• Zarzuty pod adresem globalizacji:

• Osłabianie pozycji państw narodowych;

• Ekspansja ponadnarodowych organizmów, których nikt nie kontroluje;

• Wzrost skali rozprzestrzeniania się kryzysów;

• Zdeformowany rozwój większości społeczeństw;

• Standaryzacja kultur - „McDonaldyzacja społeczeństwa”;

• Erozja społeczeństw obywatelskich tam, gdzie one istnieją i uniemożliwianie ich powstania na obszarach, na których brak tradycji demokracji;

• Destabilizacja globu przez pogłębianie napięć na tle rosnącego ubóstwa i presji emigracyjnych;

• Prowokowanie fundamentalizmów;

• Przekształcanie milionów ludzi w tani towar;

• Zagrożenie dla autentyzmu ludzkich wspólnot, dewaluacja narodowych wartości, kryzys takich pojęć, jak interes narodowy, gospodarka lokalna etc.

Nowe zagadnienia w SM

• Pojęcie „nowego zagadnienia" w SM oznacza kwestię powszechnie uważaną za ważną. Jej rzecznicy częstokroć twierdzą, że dane zagadnienie było dotąd za­niedbywane. Nowe zagadnienia dotyczą zarówno wartości, jak i teorii.

• Problem środowiska naturalnego należy do takich nowych, ważnych zagadnień. Jak poważny jest problem degradacji środowiska przyrodniczego? Zdaniem „mo­dernistów", ciągły postęp ludzkiej wiedzy zwiększy naszą zdolność do ochrony i ocalenia środowiska naturalnego dla przyszłych pokoleń. „Ekoradykałowie" uważają, że nie ma prostych sposobów technologicznych, które mogłyby rozwiązać ten problem. Dążą do rewolucyjnych zmian, promując przyjazne dla środowiska style życia.

• Kolejnym ważnym nowym zagadnieniem jest płeć kulturowa (gender). Analiza po­lityki światowej z perspektywy płci kulturowej ma na celu ujawnienie nierówności między mężczyznami a kobietami, wykazanie podrzędnego statusu kobiet i wyja­śnienie sposobu, w jaki międzynarodowy system polityczny i ekonomiczny sprzy­ja utrwalaniu tego stanu. Radykalni feminiści pragną stworzyć autonomiczną dys­cyplinę feministyczną, która zajmowałaby się problemem płci kulturowej i nie by­łaby podporządkowana tradycyjnym programom badawczym.

• Suwerenność jest instytucją międzynarodową, oznaczającą zbiór reguł, według których działają państwa. W SM doszło do nowej debaty na temat suwerenno­ści. Jej przyczyną są wyzwania, przed jakimi stanęła suwerenność wskutek nie­dawnego rozwoju wydarzeń. Prawdopodobnie większy sens ma analiza zmian w suwerenności niż ogłaszanie jej „końca". Zmiany w suwerenności są związane z nowymi formami współpracy między rozwiniętymi demokracjami Północy oraz nowymi formami konfliktu w słabych państwach Południa. Wymaga to raczej dal­szego rozwoju istniejących podejść do SM niż tworzenia całkiem nowych teorii.

• Teoria zmieniającej się instytucji państwa identyfikuje dwa rodzaje państw, od­mienne od państwa nowoczesnego: państwo ponowoczesne oraz słabe państwo Trzeciego Świata. Każdy z tych rodzajów stanowi wyzwanie wobec neorealistycznego sposobu patrzenia na bezpieczeństwo jako wzmacnianie „twardej skorupy" państwa przed zagrożeniami z zewnątrz. Dynamiczne współoddziaływanie tego, co „wewnętrzne", i tego, co „międzynarodowe", wpisane w teorię zmieniającej się instytucji państwa, kwestionuje też rozgraniczenie tych dwóch sfer - „wewnętrz­nej" i „międzynarodowej". W tradycyjnej teorii SM wychodzi się z założenia, że su­werenne państwa sprzyjają „dobrobytowi" swoich obywateli. Tymczasem zarówno państwa ponowoczesne, jak i państwa słabe stanowią wyzwanie wobec takiego przekonania. Świadczy to o tym, że należy zrezygnować z tradycyjnego podziału na to, co „międzynarodowe", i na to, co „wewnętrzne".

• Charakter wyzwań, jakie przed dyscypliną SM stawiają nowe zagadnienia, za­leży od naszej oceny ich znaczenia. Radykalne stanowisko w sprawie ochrony środowiska naturalnego wymaga zrewidowania całego dotychczasowego sposobu myślenia na temat SM. Radykalna analiza feministyczna SM będzie postulatem gruntownych zmian zarówno kluczowych pojęć, jak i teorii SM. Wielu badaczy analizujących nowe zagadnienia nie jest tak bardzo radykalnych - są raczej skłon­ni do działania w obrębie istniejących już tradycji SM.

1

---