Claude Riviere
Teoria obrzędów świeckich w trzydziestu tezach
tekst powstał jako kompendium wiedzy z wykładu :)
teza - definicja obrzędu
- całość zachowań indywidualnych lub zbiorowych
- względnie skodyfikowanych
- mających oparcie w cielesności
- o charakterze periodycznym
- o wielkim ładunku symbolicznym
- opiera się na rozumowym, czasem nieuświadomionym uznaniu wartości związanych z cenionymi społecznie wyborami
- skuteczność tych wyborów nie wynika z czysto empirycznej logiczności czy prostego związku przyczynowo-skutkowego
etymologia - wspólny rdzeń w języku francuskim dla słów obrzęd i porządek, wywodzący się z języka wedyjskiego, który nawiązuje do kosmicznego ładu, ukł. Stosunków między ludźmi i bogami (i ludźmi między sobą)
- także związek z greckimi słowami artus - zlecenie i ararisko - zharmonizować czy arthmos - powiązanie
nowe pole zainteresowań - tym polem jest obrzęd świecki
- nie jest on jednak związany z kompensacją zanikającej religijności, bo obrzędy świeckie istniały również dawniej - równolegle do religijnych
- obrzędy świeckie nie były jednak analizowane, gdyż automatycznie słowo obrzęd łączymy z kwestiami religijnymi
emancypacja przedmiotu naukowego - uwolnienie się obrzędu świeckiego od konotacji religijnych (por. badania Durkheima, Levy-Bruhla, Turnera czy Goffmana)
samouprawomocnienie:
- obrzęd świecki nie ma innego celu niż spełnienie go, bez związku z jakimkolwiek mitem (ale w nawiązaniu do wartości)
- logika o.ś. To samo jego przeprowadzenie i związane z tym napięcie emocjonalne
- brak ukierunkowania na transcendencję, a na zachwyt nim samym (rytm, symbolika, wykonanie)
perspektywa Durkheimowska:
- użyteczność społeczna o.ś. → okresowe odtwarzanie moralnego bytu społecznego
- Durkheim: religia jako forma autokontemplacji społeczeństwa, kult jako środek tworzenia społeczności
- teoria ta jednak nie wystarcza, do wyjaśnienia powtarzalności obrzędu czy wary w jego skuteczność
Gluckman:
- obrzędy buntu jako coś, co obala porządek społ, by go potem przywrócić w lepszej formie
- rozprężenie dla zabawy jest jednak niebezpieczne, gdyż może doprowadzić do rzeczywistych zamieszek
Goffman (scenografia)
- rola rytualna to również noszenie masek wg pewnego scenariusza, co ma zapewnić ochronę przed utratą twarzy (też dystansowanie się wobec roli)
struktura dramatyczna wg Turnera
- obrzęd to dramat rozwiązujący kryzys (odpowiedź na zmiany i konflikty)
- wywołuje działanie w nowym kierunku
- van Gennep - fazy w obrzędzie przejścia: separacji, marginalna i agregacji
- Turner: marginalna najistotniejsza bo najsilniej przeżywana, włącza również fazę redress (między m. i a.) → zaangażowanie na płaszczyźnie postępowania, zgoda na korzyści i niedogodności
sugestia Bordieu:
- inicjacja ← przekroczenie granicy
- obrzęd ustanawiania, wprowadzania na urząd uwypukla różnicę między stanami → wpływa na to, by zachować ład i ludzie pozostawali „na swoich miejscach”
szacunek jako fundament
- obrzędy korzystają z modeli działania związanych z szacunkiem między ludźmi o nierównych statusach społ. (obcość + poważne traktowanie partnera, postawa szacunku i uległości)
- polityka skłania się ku rytualizcji, gdyż obrzęd reprezentuje postawę, w której uznaje się niższość wobec siły
punkt widzenia Levi-Straussa
- obrzęd łączy nieciągłe człony codzienności przez powtórzenie + zakleja luki w pamięci
- w przec. Do mitu odnawia ciągłość życia przez nieciągłość myśli
- pozytywny skutek powtarzania: zaczynanie od nowa
- negatywny: kiedy liturgia bierze górę nad obrzędem i słowa stają się puste
semiotyka Leacha:
- obrzędy to systemy sygnalizacji opierające się na kult. zdefiniowanych kodach
- kodyfikacja ta odbywa się przez obrazy uprzywilejowane w danej subkulturze (teoria wykorzystuje ideę Jakbsona, chleb i wino jako el. Łączący w obrzędzie spożywania posiłku, piłka jako identyfikator obrzędów sportowych we Francji)
forma komunikacji:
obrzęd jako język ma następujące funkcje: detonacyjna, emotywna, konatywna, fatyczna, poetycka, metajęzykowa, pozycyjna
- czyli, wg Jakobsona należy wziąć pod uwagę: przekaz, wrażliwość mówiącego, efekt wywierany, skutek kontaktu, formę estetyczną oraz zakodowanie przekazu
- niesymetryczność relacji
problematyczne pochodzenie:
3 koncepcje:
1. Girard - ofiara i pierwotna przemoc
2. etolodzy - podłoże zwierzęcości
3. psychoanalitycy - mechanizm sublimacji na bazie libido
Model ofiarniczy Girarda:
- obrzęd jako czynnik, który rozładowuje napięcie lub hamuje wybuch przemocy,
- przenoszenie problemów grupy na 1 ofiarę, która się nie zemści
- Girard jedna nie udowadnia (co trzeba by zrobić), ze poświęcenie kozła rzeczywiście kładzie fundament pod społ., a ofiara jest doskonałym modelem wszystkich obrzędów
proces psychoanalityczny:
- obrzęd chroni przed konfliktami, które tłumimy wewnątrz siebie (kompromis między przyjemnością a rzeczywistością, łączenie styki i estetyki)
- autor podkreśla, że psychoanaliza to nie jest uniwersalny klucz
odmienność w porządku kulturowym: nie ma obrzędu bez negocjowania z Innym, opanowywania przez partnetrów tych samych kodów
- obrzęd odzwierciedla ład kulturowy, strukturyzuje jednostkowe doświadczenie
łącznik symbolu - obrzęd wymaga działania, które reguluje, ale jego operatywność odzwierciedla procesy umysłowe (gra symboli)
potrójny ładunek:
1. poznawczy
2. afektywny (zaangażowanie emocjonalne)
3.konatywny (ukierunkowanie akcji przez manipulację psychologiczną)
- obrzęd porzuca się wtedy gdy okazuje się, ze cel nie został osiągnięty
pierwotna funkcja integracji
- obrzęd wzmacnia więzi społ.
4 aspekty:
1. spójność i zakorzenienie norm w społ.
2. wyraźne potwierdzanie konsensusu co do wartości moralnych
3. motywacja i mobilizacja wokół wspólnych celów
4. symboliczne zjednoczenie poprzez okresowe zgromadzenie
efekt katalizatora - łączenie energii jednostkowych na rzecz wspólnoty
funkcja dawania poczucia bezpieczeństwa - częściej to, niż lęk (tak przymuje Malinowski, Freud - ulga w kompulsywności, Radcliffe-Brown - postawa szacunku)
- w szczególnych syt. Obrzęd może wywoływać lęk/niepewność (koncerty z narkotykami)
reduktor lęku w sytuacjach krytycznych - obrzęd jako coś, co ma rozwiązać wcześniejszy kryzys, który przeżył gatunek (etolodzy)lub lud (mit początku), ewentualnie kryzys, który jest zagrożeniem
- o.ś. To zatem prewencja i odpowiedź na kryzys jawny lub ukryty
struktura obrzędu:
- obrzęd jako struktury działań sekwencyjnych, steatralizowanych ról, wartości, zamierzeń,śroków rzecz. I symbolicznych oraz komunikacji przez zakodowany system
- Schemat analizy:
1. struktura działania, implikująca podział na sekwencje:
obrzęd systemowy (inicjacja) dzieli się na obrzędy elementarne (próby, oczyszczenie, ofiara), te zaś na rytemy (np. ruch okrężny), rytemy na motywy (kierunek okrążeń, ilość razy)
2. struktura wzajemnych i hierarchicznych ról w zależności od sytuacji, funkcji, przyjętego zachowania
3.struktura wartości wyrażonych w obyczajach etycznych, preferencjach, wspomnieniach itp.
4. struktura środków: miejsce, czas, przedmioty, postawy,
5. struktura komunikacji: nadajnik, przekaźnik, adresat, kod i zawartość przekazu
grożąca kontrastruktura - dysharmonia może postawić pod znakiem zapytania efekt obrzędu przyjemności (np. przerwa na kawę w uroczystej defiladzie)
dynamika obrzędu - może on wzbogacić się przez rozwój zdolności umysłowych u adeptów, przez synkretyzm czy działalność pedagogiczną, albo zubożyć przez stopniowe zapomnienie, wyczerpanie i zanik znaczenia, brak uczestników
dynamogenika obrzędu:
- przeszłość to dla o.ś. Tylko tradycja godna poszanowania, a nie archetyp przyszłości
- o.s. Zawiera w sobie projekt dynamizacji, nie chodzi tu o dynamikę obrzędu w czasie, ale o dynamikę osobistą i społeczną
logiki obrzędu:
- wiele tu zależy od kryteriów:
- aspekt społ - typologia sytuacji
- aspekt formalny - napięcie między przymusem a elastycznością/ rzeczywistością a fikcją
- aspekt spójności - przeciwieństwa, ambiwalencje i paradoksy
- aspekt ludyczny - gry zgodne z regułami, odgrywanie ról
problem przynależności - czy Europejczycy wierzą w swoje obrzędy świeckie i na ile się przykładają (słabo i słabo)