LEKI PRZECIWGRUŹLICZE (TUBERKULOSTATYKI)
GRUŹLICA (łac. tuberculosis, TB):
choroba zakaźna wywoływana przez prątki gruźlicy (Mycobacterium tuberculosis),
choroba dotyczy najczęściej płuc, ale może także atakować OUN, układ limfatyczny, naczynia krwionośne,
układ stawowo-kostny, moczowo-płciowy oraz skórę,
bakteria ta jest bezwzględnym tlenowcem, ma wolny metabolizm, dzieli się najwyżej raz na 20h, natomiast leki działają tylko na prątki aktywne metabolicznie (stąd choroba jest ciężka do wyleczenia i wymaga specjalnych leków),
wyróżnia się 3 populacje prątków w organizmie ludzkim, na które działają leki:
1) Szybko dzielące się - działa na nie izoniazyd, streptomycyna i rifampicyna,
2) Wolniej dzialące się - działa na nie głównie pirazynamid (ale też izoniazyd i rifampicyna),
nie działa na nie streptomycyna i inne antybiotyki aminoglikozydowe (niskie pH unieczynnia te antybiotyki),
3) Prątki w zamkniętych masach serowatych lub włóknistych (bardzo wolno dzielące się) - działa na nie głównie
rifampicyna (mniej skuteczny jest izoniazyd),
z powyższego wynika, że izoniazyd i rifampicyna działają na wszystkie populacje prątków,
leczenie jest długotrwałe (musi prowadzić do zniszczenia wszystkich prątków, też tych o wolnym metabolizmie),
leczenie powinno być skojarzone (co najmniej dwulekowe), co wynika z pierwotnej oporności prątków na leki.
Leki przeciwgruźlicze można podzielić też na 4 grupy:
leki bakteriobójcze (izoniazyd, pirazynamid, rifampicyna, streptomycyna);
leki bakteriostatyczne (etambutol, cykloseryna, PAS oraz inne leki II rzutu);
leki wyjaławiające (rifampicyna, pirazynamid);
leki odprątkowujące, powodujące, że prątki znikają z plwociny (izoniazyd).
IZONIAZYD (INH):
hydrazyd kwasu izonikotynowego (INH), działa bakteriobójczo przez hamowanie syntezy kwasu mikolowego
- ważnego składnika ściany komórkowej prątków,
wchłania się całkowicie z p.pok., dobrze przenika do tkanek, unieczynniany jest w wątrobie przez N-acetylotransferazę (istnieją osoby szybko i wolno acetylujące, jednak szybkość acetylacji nie wpływa na dawkowanie, ponieważ u osób szybko acetylujących także osiągają odpowiednie stężenie leku w surowicy),
działania niepożądane: dotyczą głównie wątroby (zwiększenie aktywności aminotransferaz wątrobowych bezobjawowe i przemijające, u niektórych - zapalenie wątroby, które może nawet prowadzić do zgonu)
- w trakcie leczenia podaje się osłonowo preparaty typu Heparegen, Hepatil;
zapalenie wielonerwowe, którego przyczyną jest hamowanie przez lek aktywnej postaci witaminy B6
(fosforanu pirydoksalu), dotyczy to szczególnie osób wyniszczonych oraz chorych na cukrzycę i alkoholików
(w trakcie leczenia izoniazydem wymagana jest suplementacja witaminy B6);
izoniazyd obniża próg drgawkowy, może powodować zaburzenia afektywne, a także skórne objawy
nadwrażliwości,
izoniazyd hamuje enzymy mikrosomalne wątroby i zmienia metabolizm wielu leków.
RIFAMPICYNA (RMP):
hamuje wzrost prątków, ale też innych bakterii (szczególnie G+), mechanizm działania polega na hamowaniu polimerazy RNA w kom.bakteryjnej,
dobrze wchłania się z p.pok., dobrze przenika do tkanek i wydziela się z moczem, łzami i potem (barwiąc je na pomarańczowo), metabolizowana jest w wątrobie i wydalana głównie z żółcią,
działania niepożądane: głównie zaburzenia żołądkowo-jelitowe, groźnym powikłaniem może być zapalenie wątroby (podobne jak przy stosowaniu izoniazydu, łączne podawanie tych leków zwiększa toksyczność),
wykazuje działanie immunosupresyjne,
rifampicyna aktywuje enzymy wątrobowe (nasila metabolizm wielu leków, a także estrogenów, przez co osłabia doustną antykoncepcję).
1
ETAMBUTOL (EMB):
działa bakteriostatycznie na prątki, prawdopodobnie przez hamowanie syntezy RNA bakterii, pierwotna oporność prątków na etambutol jest rzadka, a także nie występuje oporność krzyżowa pomiędzy nim a innymi lekami przeciwgruźliczymi, dlatego lek ten jest ważnym lekiem dodatkowym w leczeniu izoniazydem i rifampicyną
(zapobiega oporności na ten zestaw leków),
wchłania się z p.pok. w ok.80%, częściowo metabolizowany w wątrobie, a w większości wydala się z moczem
w postaci niezmienionej,
dz.niepożądane: naistotniejszym jest zapalenie pozagałkowe nerwu wzrokowego (spowodowane prawdopodobnie
niedoborem cynku, który jest chelatowany przez etambutol) - zalecane są częste kontrole okulistyczne.
PIRAZYNAMID (PZA):
syntetyczna pochodna nikotynamidu o działaniu bakteriobójczym na prątki kwasooporne, którego mechanizm działania nie jest znany, działa tylko w środowisku kwaśnym (które występuje wewnątrz makrofagów), działa głównie na prątki 2-giej populacji, a nie działa na wolnodzielące się prątki 3-ciej populacji (dlatego w schematach leczenia podawany jest tylko przez pierwsze 2 miesiące),
prawie całkowicie wchłania się z p.pok., łatwo przenika do tkanek, metabolizowany w wątrobie, częściowo metabolity wydalane są z moczem,
działania niepożądane: bóle stawowe (metabolity pirazynamidu hamują wydzielanie kanalikowe kwasu moczowego, dodatek rifampicyny w leczeniu zapobiega temu, ponieważ nasila ona rozkład metabolitów),
uczulenia, nadwrażliwość skóry na promienie słoneczne.
STREPTOMYCYNA (SM):
antybiotyk aminoglikozydowy, hamuje biosyntezę białek bakteryjnych (30S) i uszkadza błonę cytoplazmatyczną,
działa bakteriobójczo w środowisku zasadowym (nieaktywna wobec prątków w makrofagach),
nie wchłania się z p.pok., podawana jest we wstrzyknięciach domięśniowych, dobrze przenika do tkanek, metabolizowana i wydalana przez nerki,
działania niepożądane: ototoksyczność (głównie zaburzenia równowagi, zawroty głowy, ale też uszkodzenie słuchu, w tym trwałe) - zalecane okresowa badania audiometryczne;
nefrotoksyczność (rzadziej niż inne aminoglikozydy); zaburzenia neurologiczne (drętwienie wokół ust),
inne antybiotyki aminoglikozydowe stosowane w leczeniu gruźlicy to: kanamycyna (KC) i amikacyna,
w innych krajach stosowane są także antybiotyki polipeptydowe (wiomycyna (VM) i kapreomycyna (CAP).
CYKLOSERYNA (CS):
antybiotyk hamujący syntezę ściany komórkowej bakterii przez współzawodnictwo z D-alaniną, do której jest zbliżona budową,
łatwo wchłania się z p.pok., dobrze przenika do tkanek, wydalana z moczem (głównie w postaci niezmienionej),
działania niepożądane: znacznie ograniczają jej stosowanie, dotyczą głównie OUN (zaburzenia zachowania, stany psychotyczne, drgawki) - podawanie witaminy B6 zmniejsza jej neurotoksyczność.
ETIONAMID:
pochodna kwasu izonikotynowego, aktywna bakteriostatycznie tylko przeciwko prątkom,
powoduje zaburzenia żołądkowo-jelitowe znacznie ograniczające jej zastosowanie.
KWAS p-AMINOSALICYLOWY (PAS):
działa bakteriostatycznie na prątki, hamuje syntezę kwasu foliowego, stosowany rzadko w przypadku oporności na inne leki tuberkulostatyczne, ponieważ jest źle tolerowany i wymaga podawania dużych dawek,
nasila toksyczność izoniazydu.
2