Rozdział 1: Charakterystyka dzieci w wieku przedszkolnym
Rozwój somatyczny
Wyróżnia się trzy fazy okresu przedszkolnego:
faza pierwsza (wczesna) - od 3 do 4 lat,
faza druga (średnia) - od 4 do 5,5 lat,
faza trzecia (późna) - od 5,5 do 7 lat.
Okres średniego dzieciństwa, zwany także wiekiem przedszkolnym przypada więc na okres od 3 do 7 roku życia dziecka, który charakteryzuje się w tym etapie wysoką intensywnością rozwoju fizycznego. Nie jest to jednak tak szybkie tempo jakie obserwuje się u dzieci w wieku niemowlęcym. Najszybszy wzrost przypada między drugim i trzecim oraz piątym i szóstym rokiem życia. W okresie pięciu lat życia notuje się podwojenie wzrostu i pięciokrotnie zwiększoną wagę w stosunku do wagi dziecka przy urodzeniu. W tym wieku również następuje największy przyrost mięśni. Nie oznacza to jednak gotowości dziecka do wysiłku ponieważ nie jest jeszcze wytrzymałe na fizyczne wysiłki oraz szybko się męczy. Nie może też pozostawać w tej samej pozycji przez długi czas z uwagi na to , że wiązadła są jeszcze słabe co często jest powodem występowania urazów kręgosłupa.
Narządy wewnętrzne: serce, płuca, układ pokarmowy w okresie średniego dzieciństwa u dzieci usprawniają swoją pracę i funkcjonują już w sposób zbliżony do osoby dorosłej. Ma również już wszystkie zęby mleczne.
Układ nerwowy w wieku przedszkolnym cechuje dalszy rozwój, choć jego tempo jest wolniejsze niż w pierwszych trzech latach życia. Doskonalą się jego funkcje i cała budowa. Struktura kory mózgowej zmienia się pod względem wielkości powierzchni jej poszczególnych pól i okolic oraz na doskonaleniu budowy komórek nerwowych. Wzrasta też masa mózgu oraz ogólna zdolność pracy komórek nerwowych i ich połączeń. Opisane powyżej zmiany, sprawiają, że dzieci w średnim wieku dzieciństwa stają się zdolne do refleksji nad swoim zachowaniem, rozwiązywania problemów, kierowania swojej uwagi i tworzenia planów.
W wieku przedszkolnym dziecka obserwuje się wzrost sprawności motorycznej. Ruchy uległy widocznemu udoskonaleniu, pojawiają się też przeróżne kombinacje ruchowe jak na przykład podbiegnięcie do piłki, zatrzymanie i kopnięcie jej. Zwykle opanowuje wiele czynności jednocześnie. Dziecko swobodnie chodzi, biega, a także uczy się jeździć na rolkach, pływać, tańczyć. Duża aktywność dzieci w tym wieku spowodowana jest tak zwanym „głodem ruchu” i powoduje, że dziecko nie jest w stanie usiedzieć w jednym miejscu lub szybko się nudzi przy danej czynności, dlatego też nie potrafi długo towarzyszyć dorosłemu przy jakiejś codziennej czynności. Wiek przedszkolny wiąże się z wieloma osiągnięciami i próbowaniem nowych czynności. Dzieci w wieku od 3 do 7 roku życia coraz częściej zwracają uwagę na swoje osiągnięcia co powoduje dumę i chęć do zmagania się z nowymi, interesującymi wyzwaniami.
Ważną rolę w procesie rozwoju fizycznego odgrywają wzorce związane z tym zagadnieniem jakie dziecko otrzymuje. Zróżnicowanie pod względem płci zaznacza się w wieku przedszkolnym pod względem wielu czynności. Chłopcy znacznie lepiej radzą sobie z wykonywaniem zadań, które wymagają siły i szybkości, dziewczynki natomiast przewyższają chłopców w czynnościach wymagających równowagi, precyzji.
Rozwój motoryki możemy śledzić w zakresie samoobsługi i rysowania oraz pisania. Dzieci w wieku czterech lub pięciu lat same się umierają i rozbierają, nie mają też problemów z załatwianiem potrzeb fizjologicznych. Starsze dzieci umieją już posługiwać się sztućcami. W trzecim roku życia dzieci rysują kształty, które samodzielnie rozpoznają, starsze natomiast potrafią skomponować już swoje własne arcydzieło przedstawiające wiele obiektów, również szczegółowych.
Rozwój fizyczny umożliwia dziecku poruszanie się i dotarcie do najbardziej interesujących obiektów dla niego. W tym okresie przedszkolak zdobył już wiele doświadczeń związanych z obiektami fizycznymi, nabył umiejętności rozwiązywania problemów przez kombinacje myślowe i dostatecznie opanował komunikacje międzyludzkie. Wzbogacił także swój słownik do tego stopnia, że potrafi porozumiewać się z osobami dorosłymi bez najmniejszego problemu.
Prawidłowo rozwijające się dziecko pod względem fizycznym powinno:
-stać prosto, a ciężar ciała powinien być rozłożony równomiernie
-trzymać głowę prosto, a szyja powinna być wyprostowana
-brzuch powinien być płaski
-kolana wyprostowane
Nieprawidłowo rozwijające się dziecko:
-stoi w pozycji zgarbionej, a ciężar ciała spoczywa na pięcie i kostce stopy
-głowa i szyja są wysunięte do przodu
-brzuch jest zwiotczały i wypukły
-kolana są lekko ugięte
Dziecko w wieku przedszkolnym:
Tabela 1.1. Rozwój fizyczny.
W wieku 3-ech lat |
W wieku 4-ech lat |
W wieku 5-6-ciu lat |
- chodzi na czubkach palców |
- rysuje uproszczona postać człowieka |
- biega lekko na palcach |
- zwinnie się wspina |
- skacze na jednej nodze |
- podskakuje na zmianę na jednej i drugiej nodze |
- biegnąc okrąża przeszkody |
- układa puzzle z 5 - 10 kawałków |
- pisze kilka liter |
- zaczyna ciąć nożyczkami |
- dobrze jeździ na trójkołowym rowerze |
- rysuje człowieka |
- potrafi odwzorować koło |
- ubiera się i rozbiera, ale nie sznuruje sznurowadeł i nie zapina guzików |
- używa noża i widelca |
Rozwój psychoruchowy
Pojęcie rozwoju psychoruchowego dziecka oznacza proces rozwoju, który ściśle związany jest z psychiką. Zaburzenia związane z psychiką mają liczne i rozległe powiązania z kolejnymi etapami aktywności ruchowej dziecka.
Rozwój psychoruchowy wiąże się nie tylko z rozwojem procesów poznawczych, czyli ciągiem zmian progresywnych, ale także wykonawczych, które określane są mianem procesów instrumentalnych, dzięki którym jednostka kontaktuje się z otoczeniem.
Rozwój psychomotoryczny rozpoczyna swoje postępowanie w pierwszej chwili życia dziecka. Przechodzi następnie przez kolejne etapy, dzięki czemu dziecko może zdobywać kolejne poziomy sprawności. Pojęciem rozwoju psychoruchowego posługuje się w odniesieniu do norm, ale także do odchyleń. Należy jednak być świadomym tego, iż każda jednostka rozwija się we własnym tempie i nie wszystkie odchylenia należy traktować jako zaburzenia. Czynnikami, które warunkują rozwój i funkcjonalność układu nerwowego mogą być czynniki patogenne, środowisko, ale także wychowanie. Zaburzenia wrodzone uwarunkowane są biologicznie, natomiast społeczne oraz wychowawcze spowodowane są niekorzystnym oddziaływaniem środowiska. Nie prowadzą one do uszkodzenia układu nerwowego, ale do zaburzeń. W większości wszelkie odchylenia od norm w tej dziedzinie spowodowane są połączeniem różnych uwarunkowań.
Zabawy:
U dzieci w wieku przedszkolnym zabawa jest głównym przejawem aktywności. Ta aktywność składa się na wiele różnorakich czynności, które odgrywają istotną rolę w późniejszych etapach rozwoju. Dziecko Np. pomaga matce i bawi się w kucharza, dzięki temu kolekcjonuje doświadczenia i nawet nie wiedząc uczy się nowych rzeczy.
W przedszkolach stosuje się zabawy tematyczne, konstrukcyjne, ruchowe, dydaktyczne oraz badawcze. Tematyczne zabawy ograniczają się do określonej dziedziny, konstrukcyjne wymagają dużo zaangażowania do dzieci i własnej twórczości. Na etapie wieku przedszkolnego rysunki dziecka są już opracowane w sposób szczegółowy. Są również zgeometryzowane i bardziej „przemyślane”. Znajdują się na nich przedmioty, a także sytuacje i zdarzenia. W ich rysunkach na pierwszy plan w dalszym ciągu wysuwają się w szczegóły ważne z punktu widzenia ich przeżyć. Zadania ruchowe wymagają wysiłku fizycznego, dydaktyczne zabawy pomagają dziecku w przyswajaniu wiedzy. W większości zabawy dydaktyczne mają kolorową, czasami zabawną formę w celu zachęcenia dzieci do wspólnej nauki. Zadania badawcze skupiają się na zdobywaniu doświadczeń zwykle oczywistych, które można zaobserwować: Np.: sadzenie fasoli.
Przedstawię teraz różne stadialne koncepcje badaczy rozwoju umiejętności rysowania dzieci
Tabela 1.2. Stadialne koncepcje rozwoju dziecięcego rysunku.
Koncepcja/okres rozwoju |
Wczesne dzieciństwo (1.-3 r. ż.) |
Średnie dzieciństwo (3.-6 r. ż.) |
Późne dzieciństwo (6.-10./11. r. ż.) |
Wiek dorastania (10./11.-16. r. ż.) |
G. Kerschensteiner (1905) |
|
Okres rysunku schematyczne-go; Okres budzącego się Odczuwania Linii kształtu |
Okres rysunku odpowiadającego w przybliżeniu rzeczywistemu wyglądowi przedmiotów |
Okres wiernego oddtwa- rzania postaci |
M. Vermorn (1907) |
|
Faza idioplastyki (4.-10. r.ż.) |
|
Faza Fizjo- Plastyki (11.-15. r. ż.) |
G. H. Luquet (1927) |
Okres braku realizmu |
Okres realizmu Przyopadku (3.-4. r. ż.) |
Okres realizmu intelektualnego (5.-10. r. ż.): Rysunki cechuje wzorowość, przejrzystość |
Okres realizmu wizualne-go |
S. Szuman (1927/1990) |
Okres bazgrot: Zapełnianie płaszczyz-ny Kreskami, kropkami |
Okres ideoplastyki(3.-12. r. ż.) Głowonogi (3.-5. r. ż.): schemat uproszczony (…) |
Schemat wzbogacony o akcydensy (7.-12. r. ż.) wyrażanie przestrzeni przez układ kulisowy |
Okres fizjopla- Styki: faza realizmu wyrażeniowego (12.-13. r.ż.) naśladowanie natury(…) |
V. Lovenfeld (1947) |
Okres bazgrania I gryzmo- Lenia (do 4 r. ż.) |
Okres preschematy- Czny (4.-6. r. ż.): świadome tworzenie lini I kształtów(…) |
Okres schematyczny (7.-9. r. ż.): wzbogacanie schematu o szczegóły(…) |
Okres pseudo- Realizmu (11.-13. r. ż.) wprowadza- nie perspek- Tywy(…) |
Koncepcja/okres rozwoju |
Wczesne dzieciństwo (1.-3 r. ż.) |
Średnie dzieciństwo (3.-6 r. ż.) |
Późne dzieciństwo (6.-10./11. r. ż.) |
Wiek dorastania (10./11.-16. r. ż.) |
P. Osterrieth (1976) |
Okres bazgrania |
Faza schematu |
Faza realizmu konwencjal- nego |
Faza rozwoju Indywidualne-go (od 10. r. ż.) |
Ph. Wallon A. Cambier. D. Engelhart (1990/1993)
|
Pierwsze kreski(…) Okres ideologra- Mów - znaczenio-we możliwości obrazu |
Wiek przezroczy- Tości, prze- Kształceń, Dysproporcji (…) |
Koordynacja różnych punktów Widzenia(…) |
Łączeni projekcji świata we- Wnętrznego I konwencji kulturowej (…) |
Procesy poznawcze:
Dziecko spostrzega świat w miarę takich możliwości na jakie pozwalają mu własne zmysły. Nie odkrywa wszystkich bodźców i informacji od razu po urodzeniu. Powoli, stopniowo i wraz z wiekiem odkrywa cały świat. Z czasem jest to bardzie subtelne i dokładne różnicowanie obiektów. W wieku przedszkolnym w odbieraniu bodźców płynących z otoczenia najbardziej pomocny jest wzrok, który jest najbardziej wiarygodny. Z czasem ważną funkcje spełnia też słuch. Dzieci w średnim dzieciństwie bardzo lubią słuchać muzyki.
Spostrzeżenia:
Dzieciom w wieku przedszkolnym sprawia trudność rozczłonkowanie całego obrazu. To co widzą traktują jako spójną całość. Przy postrzeganiu rzeczywistości kierują się silnymi bodźcami, które przyciągają ich uwagę płynącymi z otoczenia takimi jak jaskrawa barwa, czy głośny dźwięk.
Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko prawidłowo określa wielkość przedmiotu niewiele od niego oddalonego. Nie potrafi jednak postrzegać przedmiotu jako trójwymiarowego i określić własności przestrzennych obrazu.
Dzieci w średnim dzieciństwie potrafi rozpoznawać miejsca i opowiadać o nich. Poszczególne miejsca wiąże z kolorami, ludźmi, zdarzeniami, przedmiotami. „Dzieci opisując znane im pomieszczenia układają jedne przedmioty w relacji do innych(..), a nie w relacji do własnego ciała(…)Dziecko w wieku przedszkolnym poznaje przestrzeń w działaniu. Dobrą szkołą dla ćwiczenia tego typu orientacji w świecie są zabawy ruchowe i konstrukcyjne.”
A więc orientacja w terenie dziecka w średnim dzieciństwie kształtuje się poprzez zabawy ruchowe i konstrukcyjne. Mają one za zadanie przywoływać wspomnienia i tworzyć nowe przestrzenne obrazy.
Skupianie uwagi:
Uwaga dziecka w wieku przedszkolnym nie jest zbyt trwała. Dziecko często zmienia przedmiot zainteresowania, szybko nudzi się jedna zabawką i sięga po drugą. Jego uwaga nie jest również podzielna, nie potrafi zajmować się wieloma rzeczami jednocześnie. U starszych przedszkolaków możemy często zaobserwować przejawy kształtowania się uwagi dowolnej. Starają się słuchać nauczycielki, uważnie obserwują spektakl, czy przedstawienie.
Stopień koncentracji jednak zawsze w największym stopniu zależy od indywidualnych cech dziecka, od jego temperamentu i zachowań.
Wyobraźnia:
Często potocznie mówi się o wybujałej wyobraźni dzieci. Słyszy się, że „wymyślają” lub „wygadują niestworzone historie”. Prawda jest taka, że dzieci w wieku przedszkolnym przeżywają wszystko subiektywnie. Po obejrzeniu bajki identyfikują się z bohaterami , bądź żyją w ich świecie. Pod koniec średniego dzieciństwa dzieci znacznie pohamowują swoją wyobraźnię. Bardziej skupiają się na tym co konkretne i uchwytne.
Pamięć:
U dzieci na etapie przedszkolnym znacznie zmieniają się zdolności pamięciowe.” Zmiany te dotyczą :
-wzrostu pojemności pamięci
-powiększaniu się wiedzy o przedmiotach, które próbuje zapamiętać
-pojawienia się skutecznych strategii zapamiętywania
-pojawiania się zdolności do myślenia o własnych procesach pamięciowych”
W ćwiczeniu pamięci pomocne są gry i zabawy dydaktyczne, które zmuszają przedszkolaka do przypominania sobie różnych faktów. Do udoskonalania pamięci w szkole wykorzystuje się przygotowywanie wierszyków lub konkretnych scen na przedstawienia szkolne.
1.3.Rozwój społeczny
Człowiek rozwija się od początku swojego istnienia. Z czasem poznaje nowe kultury, zachowania i przyzwyczajenia innych ludzi. Od czasów dzieciństwa nabieramy doświadczeń i ulegamy wpływom, które mają istotny wpływ na nasze życie w przyszłości.
Rozwój to „ciąg zmian podczas całego życia organizmu”. Podczas całego życia rozwijamy się w różnych sferach naszego życia. Zmiany te zachodzą na płaszczyznach fizycznej, psychicznej, emocjonalnej, duchowej, poznawczej itd.
Rozwój społeczny polega na rozwoju człowieka w sferze społecznej. Maria Kielar - Turska rozpatruje rozwój społeczny z dwóch punktów widzenia:
„(1) jako integrowanie się dzieci w grupę społeczną, często określane mianem socjalizacji,
(2) jako kształtowanie się jednostki w grupie, czyli proces dochodzenia do unikatowych wzorów przeżywania, myślenia i działania w różnych sytuacjach”.
Według pierwszej teorii Marii Kielar- Turskiej dzieci w wieku przedszkolnym wchodzą w relacje z rówieśnikami i tworzą grupy rówieśnicze. W tym przypadku ważnym elementem stają się zabawy w jakich uczestniczą.
Drugi punkt widzenia zakłada, że dziecko odnajduje już swoje miejsce w społeczeństwie, a tym samym kształtuje własne teorie i przygotowuje się do funkcjonowania w życiu ogółu.
Dla dziecka w okresie średniego dzieciństwa nie istotna jest taka cecha otoczenia jak wiek. Odgrywa to jedynie ważną rolę przy doborze „przyjaciela”.
Otoczenie w jakim znajduje się dziecko pozwala mu na obserwacje różnych typów zachowań i pozwala na przystosowanie się do norm panujących w danym społeczeństwie. Przygotowują się w ten sposób do pełnienia swoich funkcji i ról życiowych. Pomocne jest w tym przypadku naśladownictwo dzieci, które wykorzystują w najwcześniejszych latach życia.
Każdy człowiek stworzony jest do życia w społeczeństwie. Pragnie być w nim akceptowanym, dlatego stara się zachowywać w sposób spełniający wymogi i nie naruszający przyjętych norm. Procesem, który dąży do takiego zachowania nazywamy socjalizacją. Socjalizacja oznacza proces nabywania przez jednostkę wartości i norm obowiązujących w dane zbiorowości. Socjalizacja trwa przez całe życie, lecz najbardziej intensywnym jej etapem jest wejście dziecka w życie społeczne, kiedy na przykład idzie do szkoły. Ważną funkcje wtedy pełnią wychowawcy, rówieśnicy, a także instytucje.
Powinniśmy być świadomi, że dzieci już w okresie prenatalnym są zdolne do przeżywania pierwszych emocji. Reagują na dźwięk głosu matki, muzykę. W 2 roku życia najważniejszymi osobami z jego otoczenia stają się rodzice. Dzięki ich spostrzegawczości uczą się podstawowych czynności poprzez naśladowanie. Od początku ważne jest zapewnienie dziecku bliskości i gotowości do uzupełniania jego potrzeb, gdyż wtedy staje się ufne i gotowe do współżycia z otoczeniem.
Dziecko w wieku przedszkolnym nie umie kryć swoich emocji. Uwidacznia je w swoim zachowaniu przy pomocy ruchów, słów, gestów. Najbardziej jest to zauważalne w trakcie zabaw w grupach rówieśniczych. L. S. Wygotski traktuje zabawę jako „wiodący czynnik ogólnego rozwoju”. Twierdzi, że dziecko w sytuacjach problemowych nieświadomie przekształca zdarzenie w zabawę. Jest to pewien sposób zachowania obronnego, którego dziecko nie jest jeszcze w stanie pojąć.
Wraz z posuwającym się procesem identyfikacji dziecka w wieku przedszkolnym pojawia się odkrywanie swojej płci. Jest to również bardzo ważny proces socjalizujący. Dziecko zaczyna czuć i rozumować jak znaczące osoby w jego otoczeniu. Potrafi zidentyfikować siebie jako członek danej grupy na przykład jako członek rodziny lub członek narodu. Ustalenie tożsamości płciowej przypada na wiek średniego dzieciństwa. Dzięki temu procesowi dziewczynki zaczynają identyfikować się z matką, chłopcy z ojcami i próbują powielać ich zachowania. W grupach rówieśniczych możemy również zaobserwować podziały ze względu na płeć: dziewczynki bawią się z dziewczynkami, natomiast chłopcy z chłopcami.
Zespół sądów oceniających własną osobowość kształtuje się u dzieci w okresie średniego dzieciństwa. Jest to tak zwana samoocena. Dziecko ma świadomość własnych działań i zachowań i potrafi je ocenić. Jest świadome również swojej własnej wartości. Ważne jest w tym wieku, aby nie dopuścić do złych przeświadczeń na temat własnej osoby, gdyż takie samosądy utrwalają się podczas dalszego życia.
Podsumowując w wieku przedszkolnym osobowość dziecka nie jest już warunkowana jedynie cechami subiektywnymi. Wpływa na nią również społeczeństwo, a szczególnie osoby tej samej płci. W dziecku rozwija się również obraz własnej osoby i dzięki temu również samoocena.
Kielar - Turska M., Białecka - Pikul M. (s. 47 - 77): Wczesne dzieciństwo [w:] Harwas - Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Warszawa 2005, str. 101-102
Kielar - Turska M., Białecka - Pikul M. (s. 47 - 77): Wczesne dzieciństwo [w:] Harwas - Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Warszawa 2005, str 89
Kielar - Turska M., Białecka - Pikul M. (s. 47 - 77): Wczesne dzieciństwo [w:] Harwas - Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Warszawa 2005, s. 90
Reber A. S., Reber E. S.: Słownik psychologii, Warszawa 2005, s. 671
Kielar - Turska M., Białecka - Pikul M. (s. 47 - 77): Wczesne dzieciństwo [w:] Harwas - Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Warszawa 2005, s. 113
Birch A., Malim T.: Psychologia rozwojowa w zarysie - od niemowlęctwa do dorosłości, Warszawa 1995, s. 31
10