35. SZCZEGÓLNE FORMY PRZESŁUCHANIA

• przesłuchanie konfrontacyjne dwóch osób;

• przesłuchanie związane z okazaniem;

• przesłuchanie w celu odtworzenia sytuacji lub postępowania na miejscu zdarzenia;

• przesłuchanie w celu odtworzenia wyglądu osoby lub rzeczy;

• przesłuchanie dzieci;

• przesłuchanie osób starych;

• przesłuchanie osób upośledzonych psychicznie;

• przesłuchanie osób znajdujących się w ciężkim stanie zdrowia;

• przesłuchanie za pośrednictwem tłumacza;

• przesłuchanie biegłego;

• przesłuchanie świadka incognito.

36. PRZESŁUCHANIE osób w wieku podeszłym

Przesłuchiwanie osób w wieku podeszłym

Sprawa odniesień do ludzi w wieku podeszłym z każdym ro­kiem staje się coraz bardziej istotna, albowiem stale wzrasta ilość ludzi starych w populacji, a według prognoz na rok 2000 - co siód­my dorosły osobnik przekroczy 65 rok życia. Okresu starości nie da się jednak określić w sposób uniwersalny i sztywny. Człowiek bo­wiem rośnie i dojrzewa tylko przez jedną czwartą część swego życia, zaś przez trzy czwarte - starzeje się (Bromley). Dlatego zmiany właś­ciwe dla okresu starości mogą się pojawić nawet i przed 50 rokiem żyda, zaś z drugiej strony mogą się nie wybijać nawet i po 80 roku życia. Przeciętnie jednak przyjmuje się, że początek starości przypada na okres pomiędzy 55 a 65 rokiem życia, lecz jest to jednak zawsze problem indywidualny.

Wprawdzie starzenie się człowieka jest normalnym procesem fizjologicznym, jednak w procesie tym mogą występować takie zmia­ny, które często w istotnym stopniu rzutują na wszystkie etapy pro­cesu formowania się zeznań.

W szczególności zaś:

Uzyskiwanie informacji

Na etapie uzyskiwania treści informacyjnych mogą wystąpić zaburzenia spostrzegania, bowiem:

wrażliwość na barwy maleje już po 50 roku życia, zaś zmiany akomodacji oka występują już nawet po 40 roku życia i stop­niowo się pogłębiają, a po 60 roku życia zmian tych nie mogą wyrównać nawet szkła korekcyjne.

w okresie po 65 roku życia często występują dostrzegalne dla otoczenia zmiany w zakresie funkcjonowania narządu słuchu polegające na podniesieniu się prawie o 50% dolnego progu słyszalności.

Osoby doznające takich zmian zazwyczaj nie odnoszą się do tych zmian krytycznie i często dokonują w tym zakresie dowolnych uzupełnień treści informacyjnych. Zaburzenia spostrzegania w star­szym wieku wynikają też z występujących często w tym wieku de­fektów uwagi związanych z jej koncentracją na własnych czynnoś­ciach, przy malejącym zainteresowaniu otoczeniem.

Zapamiętanie

Na etapie zachowania w pamięci w okresie starości często występują:

redukcje zdolności zapamiętywania polegające na zmniejsza­niu się zdolności przyswajania sobie nowych nabytków pamię­ciowych, zapominanie charakteryzujące się pewną prawidłowością pole­gającą na tym, że najszybciej zapomnieniu ulegają zjawiska i zdarzenia najpóźniej zapamiętane, z tym że zapominanie nie przebiega mechanicznie wzdłuż linii czasu, lecz w znacznym stopniu wybiórczo, tzn. zapomnieniu mogą ulec tylko niektóre przeżycia, zazwyczaj o ujemnym zabarwieniu emocjonalnym, niekiedy występują w tym okresie życia konfabulacje, czyli zmyślenia, którymi osobnik stara się wypełnić luki pamięcio­we . Na etapie przekazu treści urojeniowych może niekiedy wy­stąpić symptomatyka urojeniowa, zwłaszcza w przebiegu tzw. „patologicznej starości”. Ponadto można niekiedy na tym eta­pie zauważyć u osób
w podeszłym wieku, a zwłaszcza w bar­dzo zaawansowanej starości - osłabienie zdolności sądu.

Przesłuchanie

Uwzględniając wszystkie te zmiany często zaznaczające się w przebiegu starości można sformułować następujące dyrektywy tak­tyki przesłuchania świadka w podeszłym wieku:

• Przesłuchujący powinien zawsze liczyć się z możliwością wystąpienia u świadka w tym wieku opisanych wyżej zmian.

• Podobnie jak przy przesłuchaniu nieletniego, tak i przy prze­słuchaniu osoby w podeszłym wieku, należy dążyć do przedłużenia etapu zapoznawczo-orientacyjnego, co z jednej strony powinno spo­wodować pewne uspokojenie świadka, zaś z drugiej może się przy­czynić do zwiększenia możliwości oceny jego zdolności do świad­czenia.

• Stosunkowo często zdarza się, że zwłaszcza w etapie ze­znania spontanicznego, osoba w podeszłym wieku gubi wątek wy­powiedzi oraz ma trudności w przypomnieniu sobie jakichś faktów. W takich przypadkach przesłuchujący musi wykazać wiele cierpli­wości i raczej unikać prób pomagania świadkowi w przypominaniu, albowiem osoby w podeszłym wieku, podobnie jak nieletni, bywają bardzo podatne na sugestię.

• Przesłuchujący powinien oszczędzać świadkowi w podesz­łym wieku wszelkich silniejszych wzruszeń. W tym bowiem wieku zmniejsza się wydolność serca i następują zmiany w tętnicach do­prowadzających krew do mózgu, a zatem każde silniejsze wzrusze­nie może grozić tragicznymi następstwami.

37. PRZESŁUCHANIE osób małoletnich

Przesłuchanie nieletniego

Pierwszą kategorią świadków, w odniesieniu do których na­leży stosować specyficzną taktykę ich przesłuchiwania są nieletni, czyli osoby, które w chwili przesłuchania nie ukończyły 18 roku ży­cia. Na temat wartości zeznań nieletnich świadków panują w krymi­nalistyce sprzeczne opinie. Są bowiem autorzy (Locard), którzy ge­neralnie odmawiają wartości zeznaniom nieletnich, twierdząc że dzie­ci nie są zdolne do mówienia prawdy, gdyż nie są w stanie jej odróż­nić. W świetle wyników badań nowoczesnej psychologii zeznań po­gląd taki jest jednak błędny, ustalono bowiem, że nieletni może być tak wartościowym świadkiem jak osoba dorosła. Natomiast zdarza­jące się przypadki składania przez nieletnich nieprawdziwych ze­znań są w znacznej części wynikiem tego, że przesłuchujący nie uwzględniał ich specyficznych cech związanych z wiekiem. Dlatego konieczne jest branie pod uwagę przy przesłuchaniu nieletniego jego okresu rozwojowego.

Klasyfikacja rozwoju

Polska klasyfikacja psychologiczna wyróżnia następujące okresy rozwoju nieletniego:

• okres wieku przedszkolnego (od 3 do 7 lat),

• okres młodszego wieku szkolnego (od 7 do 11-12 lat),

• okres wieku dorastania (od 12-13 do 17-18 lat).

Podział na te okresy ma charakter orientacyjny albowiem roz­wój człowieka jest bardzo indywidualnie determinowany różnymi czynnikami, jak np. dziedzicznością, chorobami, stanem odżywie­nia, środowiskiem, klimatem itp. Dlatego pomiędzy nieletnimi w tym samym wieku mogą występować często nawet znaczne róż­nice rozwojowe, np. pomiędzy rozwojem dwojga dwunastoletnich dzieci może wystąpić większa różnica, aniżeli pomiędzy dziećmi w wieku 11 i 13 lat.

Z tych względów specyfika przesłuchania nieletnich jest nie­zmiernie zróżnicowana i poświęcone są jej odrębne monografie (np. Sokołowska).

Dlatego w odniesieniu do zasad przesłuchiwania nieletnich można wysunąć jedynie bardzo ogólne wskazania, do których zali­czyć można następujące:

Na etapie przygotowawczym przesłuchania należy dążyć do uzyskania możliwie dokładnych informacji o nieletnim, o stopniu jego rozwoju, kontaktowości, zainteresowaniach, wrażliwości, itp.

Etap czynności wstępnych powinien rozpocząć się od swobodnej rozmowy na tematy obojętne dla sprawy. Rozmowa ta winna być wolna od oschłości i rutyniarstwa, należy w niej unikać zwrotów dla nieletniego obcych i onieśmielającego go sposobu mówienia. Wyłączona jest możliwość zwracania się do nieletniego zwrotem: „niech świadek...”. Również i sprawdzanie tożsamości po­winno być przeprowadzone swobodnie, a więc może się zacząć od pytania o szkolę, o to, czy w szkole wydawane są legitymacje i wów­czas można poprosić o pokazanie takiej legitymacji. Nie wolno za­pominać o tym, że nieletniemu świadkowi przysługują te same pra­wa, co osobie dorosłej. Dlatego w sposób taktowny i umiejętny należy ustalić czy np. zachodzą warunki do odmowy zeznań, a następnie cierpliwie wytłumaczyć nieletniemu, że może on skorzystać ze swych uprawnień bez żadnych ujemnych konsekwencji dla niego. Ponieważ nieletni do 17 roku życia nie ponosi odpowiedzialności miej - nie uprzedza się go o możliwości poniesienia takiej odpo­wiedzialności za złożenie fałszywych zeznań, lecz można zwrócić uwagę na aspekty etyczne problemu prawdomówności. Jeżeli przy słuchaniu nieletniego zamierza się korzystać z zapisu magnetofonowego, to należy o tym nieletniego uprzedzić, lecz w czasie prze­słuchania magnetofon nie powinien znajdować się w miejscu wi­docznym, gdyż zazwyczaj odwraca on uwagę nieletniego i go de­koncentruje.

Na etapie zapoznawczo - orientacyjnym wskazane jest nawiązanie z nieletnim kontaktu poprzez swobodną rozmowę na tematy nie związane z przesłuchaniem, możliwie na takie, które mogą nieletniego zainteresować (np. sport, filatelistyka itp.). Nie jest wska­zane nawiązywanie do zajęć szkolnych, gdyż większość nieletnich nie lubi takich tematów i zamyka się w sobie przy ich poruszaniu. Etap zapoznawczo-orientacyjny przesłuchania nieletniego powinien być z reguły dłuższy od analogicznego etapu przy przesłuchaniu osoby dorosłej.

Na etapie zeznania spontanicznego należy nieletniemu za­pewnić pełną swobodę wypowiedzi. Wypowiedzi tej nie wolno prze­rywać ani też okazywać w czasie jej trwania zniecierpliwienia.

Etap zadawania pytań jest niewątpliwie najtrudniejszy dla osoby prowadzącej przesłuchanie nieletniego. Etap ten powinien mieć charakter swobodnej rozmowy, a zatem należy unikać konwencji indagacji. Pytania stawiane na tym etapie powinny być jasne i zro­zumiałe dla nieletniego. Z tych powodów należy unikać zwrotów obcojęzycznych i wszelkich określeń trudnych do zrozumienia dla nieletniego. Należy też uwzględniać to, że w wielu sferach życia (np. w sferze życia seksualnego) nieletni posługują się innym słownic­twem aniżeli osoby dorosłe. Na tym etapie konieczne jest uwzględ­nianie specyficznych cech okresów rozwojowych nieletniego. Dlate­go należy uwzględniać następujące zalecenia:

W okresie młodszego wieku szkolnego (od 7 do 11-12 lat) nieletnich cechuje zazwyczaj mała koncentracja i nikła podzielność uwagi. Można ni przykładowo wskazać, że dziecko w wieku 7-10 lat może skupić uwagę maksymalnie przez 20-25 minut, zaś w wieku 12 lat - przez ok. 30 minut. Ponadto nieletni w tym przedziale wieku są na ogół bardzo podatni na sugestię, co wynika z dużej plastyczności osobowości dziecka, poważnego znaczenia wpływu czynników emo­cjonalnych oraz stosunkowo słabo rozwiniętego krytycyzmu.

W okresie dorastania (od 12-13 lat do 17-18 lat) u nieletnie­go rozwija się poczucie samodzielności i krytycyzm, a także zdol­ność do analizy i oceny oraz ambicja. Wszystkie te czynniki przy­czyniają się, często w znacznym stopniu, do występowania w tym okresie kryzysu autorytetów, w następstwie czego niejednokrotnie pojawia się przekorny, a często arogancki stosunek do dorosłych. Wszystkie te objawy dorastania wymagają od przesłuchującego wiele taktu oraz spokojnego stosunku do nieletniego.

Istotnym problemem w sferze przesłuchania nieletnich jest sprawa obecności w czasie tego przesłuchania rodziców, opiekunów i nauczycieli nieletniego. Pomijając kwestię koniecznej w czasie roz­prawy sądowej obecności rodziców, należy stwierdzić, że w postę­powaniu przygotowawczym, przy przesłuchaniu nieletniego jako świadka obecność taka nie zawsze jest wskazana z przyczyn nastę­pujących:

• obecność tych osób krępuje nieletniego i często go zawstydza,

• najczęściej to właśnie rodzice i opiekunowie sugerują nieletnie­mu treść jego zeznań,

• nieletni jako świadek ma te same prawa co osoba dorosła, a zatem do jego przesłuchania ma także pełne zastosowanie prze­pis art. 171 k.p.k. zapewniający swobodę wypowiedzi. Nato­miast obecność w czasie przesłuchania rodziców, nauczycieli czy opiekunów może wywołać u nieletniego obawę przed konsekwencjami, które mogą mu zagrażać ze strony tych osób, co nie­wątpliwie ogranicza swobodę jego wypowiedzi, a zatem naru­sza przepis art. 171 k.p.k.

Z tych względów należałoby unikać obecności przy przesłu­chaniu nieletniego rodziców, opiekunów i nauczycieli. Wskazany na­tomiast jest zawsze udział psychologa w takim przesłuchaniu.

Sprawą dość istotną przy przesłuchaniu nieletniego może okazać się problem doboru miejsca tego przesłuchania. Może się bowiem okazać, że siedziba organu procesowego będzie nieletniego deprymowała, jak też możliwe jest, że będą go krępowały warunki domowe. W żadnym razie miejscem tym nie może być szkoła. Stąd zatem problem ten wymaga każdorazowo przemyślenia.

Nieletni jest osobą wrażliwą, szczególnie podatną na różne wstrząsy i sugestie. Dlatego należy mu oszczędzać wszelkich wzru­szeń. Do absolutnych wyjątków zatem można zaliczyć przypadki okazywania nieletniemu zwłok, czy też udziału nieletniego w kon­frontacji. Przesłuchanie nieletniego powinno trwać krótko i powin­no się odbywać w spokojnej atmosferze.

W czasie przesłuchania nieletniego nie można od niego ocze­kiwać precyzji określeń, pojęć i ustaleń. Zasób doświadczenia życio­wego nieletniego jest bowiem zbyt nikły, aby takiej precyzji można od niego oczekiwać. Właśnie z powodu braku tego doświadczenia nieletni określa wiele spraw, faktów, czy zagadnień - mylnie, co jest najbardziej zauważalne przy wypowiedziach nieletniego doty­czących czasu. Nieletni bowiem z reguły wykazują tendencję do prze­ceniania długości trwania odcinka czasu. Należy pamiętać także o tym, że nieletni nie jest w stanie zapamiętać tak wielkiej liczby szczegółów jak może zapamiętać osoba dorosła.

38. PRZESŁUCHANIE osób ciężko chorych

Przesłuchanie osób ciężko chorych i umierających

W zasadzie należy unikać przesłuchiwania osób znajdujących się w poważniejszych stanach chorobowych. Zmiany chorobowe z reguły bowiem wpływają ujemnie na każdy etap procesu formo­wania się zeznań, a niekiedy są tak silne, że mogą pozbawić zezna­nia jakiejkolwiek wartości dowodowej. Niezależnie od tego, wzglę­dy humanitarne także przemawiają przeciwko przesłuchiwaniu lu­dzi chorych. W praktyce zdarzają się jednak sytuacje, w których zachodzi bezwzględna konieczność przesłuchania osoby ciężko cho­rej, a nawet umierającej. Zazwyczaj są to sytuacje, w których chory był jedynym świadkiem, a często także pokrzywdzonym w zdarze­niu będącym przedmiotem przesłuchania. W takich sytuacjach za­grożenie śmiercią takiego świadka lub brak nadziei na jego szybkie wyzdrowienie są czynnikami przemawiającymi za natychmiastową koniecznością zabezpieczenia dowodu z jego zeznań.

Obecność lekarza

W odniesieniu do tej kategorii świadków można sformułować jako najistotniejsze następujące dyrektywy taktyki ich przesłuchania:

Przesłuchanie świadka ciężko chorego, a tym bardziej umie­rającego, możliwe jest tylko za zgodą opiekującego się nim lekarza.

W ciężkich stanach chorobowych świadka lekarz powinien być obecny w czasie przesłuchania i czuwać nad stanem zdrowia przesłuchiwanego. Decyzje lekarza dotyczące przerwania przesłu­chania z uwagi na pogorszenie się stanu zdrowia chorego powinny być wiążące dla przesłuchującego.

Ilekroć z uwagi na stan zdrowia świadka zachodzi obawa niepowtarzalności jego przesłuchania należy pamiętać o konieczności zachowania wymogu z art. 316 k.p.k. i dopuścić do udziału w prze­słuchaniu strony procesowe oraz ich przedstawicieli, chyba że za­chodzi niebezpieczeństwo utraty dowodu w razie zwłoki. W takim przypadku powinno się jednak przybrać do czynności przesłucha­nia jakiegoś świadka (lekarza, pielęgniarkę itp.)

W sytuacjach, w których istnieje poważna obawa, że stan zdrowia chorego rzutuje ujemnie na jego stan psychiczny, jeżeli czas na to pozwala, należy tego świadka przesłuchać z udziałem biegłe­go lekarza lub psychologa (art. 192 § 2 k.p.k.).

Przed rozpoczęciem przesłuchania przesłuchujący powinien uzyskać od lekarza informację, czy w stosunku do osoby, która ma być przesłuchana nie stosowano niedawno środków wprowadzają­cych ją w stan narkozy lub subnarkozy (częste w chirurgii), bowiem gdyby chory znajdował się w stanie subnarkozy w chwili przesłu­chania nastąpiłyby niedopuszczalne zbieżności przesłuchania z narkoanalizą, gdyż chory znajdowałby się w stanie bardzo silnie pod­niesionej sugestywności.

Wskazane jest, aby przebieg przesłuchania, oprócz proto­kołu, był także zabezpieczony zapisem magnetofonowym, o czym należy uprzedzić osoby biorące udział w tej czynności.

Przesłuchanie osoby ciężko chorej i umierającej powinno trwać możliwie jak najkrócej.

Ocena zeznań osoby ciężko chorej lub umierającej nie jest łatwa i dlatego niejednokrotnie wymaga konsultacji z biegłym leka­rzem lub psychologiem.

39. PRZESŁUCHANIE osób chorych psychicznie

Przesłuchanie osób doznających zaburzeń psychicznych

Z interpretacji dwóch przepisów Kodeksu postępowania kar­nego, a mianowicie z art. 189 pkt 2 i art. 192 § 2 wynika, że osoba doznająca zaburzeń psychicznych może być przesłuchana w cha­rakterze świadka, w związku z czym wyłania się problem oceny war­tości zeznań takiego świadka.

Rozważając ten problem należy podkreślić, że zdolność do świadczenia a sprawa poczytalności świadka - to zagadnienia róż­ne. Może się bowiem zdarzyć, że świadek w chwili składania ze­znań jest w pełni poczytalny, a jednak może nie posiadać zdolności do świadczenia, gdyż np. w chwili spostrzegania pozostawał pod wpływem silnego, halucynogennego narkotyku.

Z drugiej zaś strony - osoba w pełni niepoczytalna w rozu­mieniu art. 31 § l k.k. może mieć doskonale zachowaną zdolność do świadczenia, np. wówczas, gdy przekazywane przez nią treści in­formacyjne nie mają żadnego związku z chorobą tej osoby. Osoby takie powinny być jednak przesłuchiwane z udziałem biegłego leka­rza psychiatry, mimo iż Kodeks postępowania karnego uważa taki udział tylko za możliwy, nie zaś za obowiązkowy. Pomimo tego powinno się zawsze skorzystać z tego udziału, jeżeli tylko powstaną wątpliwości dotyczące stanu zdrowia psychicznego świadka.

Wątpliwości takie mogą zaś powstać w sytuacjach, w których:

• przed przesłuchaniem świadka uzyskano informację, że świa­dek był lub jest chory psychicznie,

• przesłuchujący napotyka na poważne trudności w nawiązaniu kontaktu ze świadkiem,

• przesłuchujący zauważa dziwaczne wypowiedzi lub dziwacz­ne zachowanie się świadka,

• sposób wypowiedzi świadka jest dziwny, występują rwące się wątki myślowe i liczne dygresje w jego wypowiedzi, a także brak jakiegokolwiek związku wypowiedzi z tematem przesłu­chania,

• występują rażące różnice pomiędzy stanem rzeczy przedsta­wianym przez świadka, a realną możliwością zaistnienia takie­go stanu w rzeczywistości.

Jeżeli jednak, pomimo tych wątpliwości, postanowiono prze­słuchać osobę doznającą zaburzeń psychicznych w charakterze świad­ka, to niezależnie od zapewnienia sobie w tym przesłuchaniu udziału lekarza psychiatry, przesłuchujący powinien przestrzegać następują­cych zasad taktyki przeprowadzenia takiego przesłuchania:

etap zapoznawczo-orientacyjny przesłuchania powinno się maksymalnie przedłużyć dla uzyskania możliwości poznania osobowości świadka, rodzaju i kierunku jego zaburzeń psychicznych, a także dla uspokojenia świadka i oswojenia go z atmosferą przesłu­chania,

w etapie zeznania spontanicznego przesłuchujący winien się skoncentrować na odbiorze treści wypowiedzi świadka, aby móc zauważyć, czy świadek nie miesza do treści zeznań swych chorobo­wych przeżyć (np. treści urojeń),

etap pytań powinien być ograniczony do minimum, pytań należy zadawać jak najmniej, z tym że pytania powinny być zada­wane jasno i zrozumiale i w żadnym razie nie mogą wkroczyć w sferę objętą chorobowymi przeżyciami świadka,

w czasie całego przesłuchania należy świadka traktować bardzo uprzejmie i delikatnie, lecz bez przesady, albowiem nadmierna „troskliwość" może świadka wyprowadzi z równowagi.

Zaburzenia psychiczne, o których była tu mowa wystąpić mogą nie tylko w chorobach psychicznych. Krótkotrwałe zakłócenia rów­nowagi psychicznej mogą się bowiem pojawić także u osób psychicz­nie zdrowych, o czym powinien pamiętać organ prowadzący prze­słuchanie.

---