Oświecenie - ogólna charakterystyka epoki
Termin "oświecenie":
Oświecenie jest pierwszą epoką w nowożytności, która jest w pełni świadomą swego istnienia. Określano ją jako: "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji) lub wiek "oświecony". Szczególną wagę przywiązywano do potęgi rozumu, które jest światłem rozjaśniającym drogę poznania prawdy. Zarówno pod kątem społecznym, jak i politycznym krytykowano istniejąca rzeczywistość i wyrażano ogromną wolę wyzwolenia człowieka z feudalizmu, krępującego jego myśli, hamującego rozwój nauki i oświaty. Oświeceni szukali nowego porządku nawiązując się do nauk eksperymentalnych, m. in. fizyki Newtona, rozmawiali o istocie natury i społeczeństwa.
Ramy czasowe i tło polityczne:
WE FRANCJI: początek XVII wieku, zaś koniec to lata 70 XVIII wieku.
W EUROPIE: początek XVII wieku, zaś koniec to lata 70 XVIII wieku.
W POLSCE: początek XVIII wieku natomiast koniec to rok 1822, czyli wydanie przez Mickiewicza "Ballad i romansów".
Na Zachodzie Europy szykowano się do obalenia monarchii absolutnej (np. działalność Woltera, Monteskiusza), natomiast Polacy chcieli wzmocnić władzę króla, aby uratować będąca na krawędzi wielkiej przepaści ojczyznę. Oświecenie polskie to głównie alka z zacofaniem sarmackim, z przywilejami szlachty. Z kolei zachód zmierzał ku liberalizacji życia społecznego i przestrzegania praw człowieka.
Okres oświecenia w Polsce dzielimy na trzy fazy:
- wczesną - od lat 40. XVII wieku do roku 1764;
- dojrzałą (czasy stanisławowskie) - lata 1764 -1795;
- schyłkową (czasy postanisławowskie) - lata 1795-1822.
Główne nurty artystyczne okresu Oświecenia:
klasycyzm - jest modelem kultury, który narodził się w starożytności (Grecja, Rzym) i dalszym okresie nawiązywał do antyku (np. w gatunkach literackich - tragedia antyczna, zasada decorum). Możemy rozróżnić klasycyzm renesansowy, oświeceniowy oraz dużo późniejszy neoklasycyzm (przełom XIX i XX wieku).
Główne założenia klasycyzmu:
- piękno obiektywne i są kanony piękna
- sztuka musi być harmonijna i zachowywać proporcje, równowagę oraz statyczność
- trzeba trzymać się zasad tworzenia sztuki (podręczniki sztuki)
- wzorem niedoścignionym jest sztuka antyczna (grecka i rzymska), która najdokładniej ujmowała harmonię natury
- piękno wynika z prostoty, a nie ze skomplikowania
sentymentalizm - Sentymentalizm był kierunkiem w literaturze, który rozpoczął się w latach 60-tych XVIII wieku. Twórcami byli Jan Jakub Rousseau i Wolfgang Goethe. Propagatorów sentymentalizmu interesowała najbardziej emocjonalna strona natury człowieka, jego uczucia. Przeciwstawiali naturę cywilizacji, zaś rozum sercu, a natchnienia w tworzeniu artystycznym szukali w tradycji, zazwyczaj w kulturze ludowej. Utwór sentymentalny, był zazwyczaj bardzo uczuciowy i nacechowany czułością. cenionym przez sentymentalistów gatunkiem były : powieść sentymentalna, sielanka, pieśń oraz elegia. Podmiot literacki w dziełach klasycznych był bezosobowy, niczym bystry obserwator. Natomiast w utworach sentymentalnych kojarzy i utożsamia się z doznaniami prywatnymi, osobistymi i intymnymi. Głównym centrum rozwoju kultury sentymentalnej w Polsce były Puławy wraz z Izabelą Czartoryską. Przedstawicielem prądu w literaturze polskiej był Franciszek Karpiński (1741 - 1828).
rokoko - był stylem, który miał najmniejszy wpływ na literaturę i sztukę oświecenia. Najbardziej rozpowszechnił się w twórczości rozrywkowej oraz na dworach królewskich. Rokoko było charakterystyczne dla niektórych typów komedii, oper i drobnych wierszy. Najważniejsze w tym stylu było to, że dla niego piękno było wartością najwyższą, które jako jedyne umożliwiało czerpanie radości z kontaktu ze sztuką. Poza literaturą rokoko wpłynęło troszkę na architekturę głównie pałacową i salonową oraz na wystroje wnętrz dworskich: porcelanowe bibeloty, dekoracyjność, subtelność, miniaturowość w obrazach. W malarstwie zapanował temat miłości i wzorowanie się na francuskich malarzach Janie Watteau czy Francois Bouchera. W Polsce przykładem dzieła rokokowego jest ogród na Powązkach Izabeli Czartoryskiej.
Gatunki literackie oświecenia:
bajka - jest gatunkiem epicko lirycznym. To alegoryczna opowieść, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, przedmioty, które są pomocne w wyrażeniu pewnej nauki moralnej, mającej charakter ogólny i powszechny. Zazwyczaj zwierzęta służą za maskę, za która kryją się określone cechy ludzkie. Czasami prawda ta jest przekazana bezpośrednio w postaci pointy, a czasami wyjawiona jest już na początku utworu lub autor ja tylko sugeruje w trakcie utworu. Prawda to inaczej morał. Postacie mają charakterystyczne, niezmienne, jednoznaczne cechy. Podział bajek:
- narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), krótka opowieść o nieskomplikowanej budowie, podobna do noweli
- bajka epigramatyczna, zazwyczaj czterowersowa, przedstawia sytuację powierzchownie, następnie prezentuje paralelizm lub kontrastowe postawy.
Budowa bajki:
- wprowadzenie,
- opis zdarzenia,
- katastrofa.
W oświeceniu bajka służyła celom dydaktyczno - moralizatorskim oraz krytyce przywar wyższych warstw społecznych.
satyra - utwór o charakterze dydaktycznym, wywodzi się ze starożytności a za jej twórcę uznaje się Horacego. Jest to gatunek epicko liryczny. W satyrze autor przedstawia swój krytyczny stosunek do zjawiska lub osoby. Jej istota jest krytyka i ośmieszenie prezentowanych zjawisk lub osób. Rozróżniamy następujące typy satyr: portretowe, sytuacyjne, obyczajowe. W Polsce satyra była charakterystyczna najbardziej dla XVIII wieku (Krasicki, Naruszewicz) i była głównym narzędziem krytyki stosunków społeczno - obyczajowych. Satyra tylko neguje i nie daje pozytywnych wzorców.
Rodzaje satyr:
- społeczno - obyczajowa,
- polityczna,
- osobista,
- literacka,
- konkretna,
- abstrakcyjna.
poemat heroikomiczny - powstał już w starożytności i miał być parodią eposu bohaterskiego. Parodia miał służyć ośmieszaniu negatywnych zjawisk, złych osób przez nieudolne naśladowanie.
Cechy poematu heroikomicznego:
- parodia,
- charakter żartobliwy, satyryczny,
- celem jest ośmieszenie zachowań,
- wysoki styl, typowy dla epopei,
- inwokacja, porównania homeryckie,
- brak zasady decorum,
- patetyczny język dla błahej tematyki
komedia - gatunek dramatyczny o pogodnej tematyce i nastroju, mający dużo wątków, które zazwyczaj kończą się pozytywnie i szczęśliwie dla bohaterów. Zawiera dużo komizmu a także karykatury, satyry, groteski. Ma na celu rozśmieszenie widza. W czasach antycznych gatunek należał do kategorii tych gorszych, z niższej półki. Najwybitniejszym twórcą komedii w starożytnej Grecji był Arystofanes. Zarówno antyk jak i klasycyzm uznały komedię za przeciwieństwo tragedii.
sielanka - inne nazwy to bukolika, idylla. Wywodzi się ze starożytnej Grecji (twórcą sielanki był Teokryt w III w. p.n.e.). utwór charakteryzował się pogodnym nastrojem, podejmującym tematykę życia pasterzy lub wieśniaków. Sielanki kojarzyły się z arkadią, wieczną kraina szczęśliwości, gdzie wszyscy ludzie żyją w zgodzie z naturą.
powieść jest jednym z głównych gatunków nowożytnej epiki. Odznacza się dużym rozmiarem, dużą ilością wątków i opisywanych wydarzeń oraz postaci, które często są fikcyjne. Posiada narratora, który opowiada o tym, co się dziej w świecie przedstawionym. Wydarzenia oraz bohaterowie są nierealni, wymyśleni oraz mocno zindywidualizowane, konkretne. Opisy bogate są w szczegóły.
Wyróżniamy następujące rodzaje powieści:
- tendencyjna
- realistyczna
- historyczna
Powieść wywodziła się z romansów, stąd nie był tak bardzo ceniona w XVIII wieku, jednak sięgano po nią dlatego, aby wyrazić swoje poglądy społeczne.
esej pochodzi od francuskiego słowa assai = próba. Jest to wypowiedź podejmująca tematykę literacką, publicystyczną lub filozoficzną. Charakteryzuje się swobodnym, luźnym style, gra skojarzeń, subiektywizmem oraz dbałością o formę. Od wypowiedzi naukowej lub filozoficznej różni ją to, że nie stara się wyczerpać problemu, tematu i ma bardziej elastyczną formę, co sprawia, ze może posługiwać się środkami literackimi (np. metaforą, obrazem, luźną kompozycją, tokiem skojarzeniowym). Zazwyczaj wyraża emocje i refleksje autora i tylko stwarza pozory szczerości. Brak syntetycznego podsumowania.
felieton pochodzi od francuskiego słowa feuilleton = zeszycik, powieść w odcinku. Jest gatunkiem publicystycznym, który podejmuje aktualną tematykę, opisuje bieżące wydarzenia w swobodny, impresyjny, sposób. Tu również istnieje możliwość posługiwania się metaforą i skojarzeniem, a nawet fikcją literacką. Felieton ma wzbudzić ciekawość czytelnika, czemu służy atrakcyjna forma, która łączy lekki styl, często żartobliwy z satyrą. Temat główny jest traktowany dygresyjnie, wyraża subiektywne opinie i cale nie musi być jednorodny stylistycznie, a uogólnienia są raczej hipotetyczne.
poemat opisowy - utwór o charakterze dydaktyczno-filozoficznym, który opisuje fragment rzeczywistości, aby móc uogólniać. Opis jest podporządkowany jakiejś wizji ogólnej, wizji natury, świata. Poemat opisowy w XVIII wieku służył do pochwały człowieka oraz przyrody.
oda - utwór poetycki ukształtowany w starożytności, który odznacza się podniosłym stylem i jest pisany na cześć jakiejś osoby, idei lub wydarzenia. Zgodnie z poetyka klasyczna oda łączyła retorykę z elementami lirycznymi. Miała pewną swobodę kompozycyjna, ponieważ musiała wyrażać uniesienie. W oświeceniu oda była wykorzystywana tylko dla celów filozoficznych lub okolicznościowych.
Ody pisali także Naruszewicz, Trembecki, Koźmian.
Kierunki filozoficzne w XVIII w.:
empiryzm - (empiria-doświadczenie); Ojcem jest Franciszek Bacon, który uznawał za prawdziwe tylko to, co można sprawdzić doświadczalnie, a wszystko pozostałe odrzucał.
racjonalizm - jego twórcą jest Kartezjusz, autor sentencji "Cogito ergo sum" - "myślę więc jestem". Według niego najważniejszym celem jest myślenie, za pomocą którego człowiek może poznać prawdę o świecie. Odrzucał wiarę w przesądy uważając, ze prawdziwe jest tylko to, co można wytłumaczyć rozumowo. Zwalczał fanatyzm religijny i wszelką wiedze objawioną. Przedstawiciele to Wolter oraz Denis Diderot.
deizm - wynikał z racjonalizmu, który negował wiedzę objawioną i wszelkie dogmaty wiary. Nie akceptowali objawienia i innych wyznaniowych form wiary. Deiści uznawali, że Bóg istnieje, ale tylko jako stwórca ziemi i nie ingeruje w dalsze jej losy. Deistami byli Diderot oraz Wolter, którzy ostro krytykowali fanatyzmem religijny.
ateizm - (inaczej materializm) to pogląd, który odrzucał istnienie Boga. Nie liczyły się dla nich wartości duchowe. Jego ślady widoczne są w utworach francuskiego filozofa Paula Holbacha.
teizm - to wiara w jednego boga, który jest poza i ponad przyrodą, światem, jest istotą nadprzyrodzoną i rozumną, która nie można poznać, stworzył świat i ciągle ingeruje w jego istnienie.
irracjonalizm - pogląd filozoficzny, który uważał, ze człowiek nie jest w stanie poznać całej prawdy o świecie za pomocą rozumu i musi się wesprzeć intuicją, wiarą, instynktem i tradycją. Rozwinął się tuz pod koniec epoki.
sensualizm - ponieważ wrażenia zmysłowe są odbiciem rzeczywistości, dlatego tylko one pomogą człowiekowi poznać sens istnienia. Słowami można wszystko nazwać i określić. Głównym ideologiem prądu był John Locke. Uważał, że człowiek zaraz po narodzinach jest niczym "czysta karta" (tabula rasa), a doświadczenie życiowe zapisuje ją.
Życie i zachowanie ludzi oświeceniowych zdominowane było przez utylitaryzm (najwyższym celem postępowania jednostki jest pożytek dla społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm oraz krytycyzm.
Lektura dodatkowa:
Z. Libera, "Oświecenie"
M. Klimowicz, "Oświecenie"
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.