Metody pracy naukowej
Wykład 1
Cel wykładu:
-wprowadzenie
-problematyka metodologii badań naukowych
-podstawowe określenia i definicje
Wprowadzenie
-Zadanie nauki- poszukiwanie nowych technologii wytwarzania
-problematyka ogólna a specjalizacja- co ważniejsze
-tematy wspólne, np. problematyka społeczeństwa informacyjnego (humaniści, technicy, ekonomiści, politycy)
-problem główny- nadmiar informacji
-nauki praktyczne a teoretyczne- symbioza
-dla nauki praktyka ma trojakie znaczenie:
*zapładniające
*lustrujące
*weryfikujące
-nauki czyste mają cele poznawcze: działalność praktyczna- cele utylitarne
-nauka- obiektywna prawda o świecie
-praktyka- skuteczne przepisy działania, a nie ich uzasadnienie
-temat- może być praktyczny, metody badania- uzasadnienie teoretyczne
Wiedza naukowa
-uczyć- przekazywać wiedzę (dawniej)- ujęcie dydaktyczne
-wiedzę tworzą dociekania naukowe- jest wynikiem działalności naukowej
-learn- uczyć; research- badać, poszukiwać; researcher- badacz
-nauka czytania- raczej nauczanie czytania
-nauka czy jest tożsama z wiedzą
-„człowiek głębokiej wiedzy: czy naukowej czy mądrości życiowej
-wiedza naukowa- rozwija się pod wpływem nagromadzenia materiału myślowego
-wiedza pospolita (powszechna)- zbiór wiadomości osiągniętych obojętnie na jakiej drodze, np. ze spostrzeżeń. Cechy:
*przypadkowość doboru spostrzeżeń i wiadomości
*niepełny krytycyzm wynikający z niesprawdzonych sądów empirycznych, brak krytycznej analizy zebranych wiadomości
*brak systematyczności (luźne powiązania i współistnienie sądów, ewentualnie przypadkowych)
Nauka a wiedza
-nauka- wiedza uporządkowana wewnętrznie spoista
-naukę cechuje sposób zdobywania wiadomości i ich systematyczny dobór, planowość, metodyczność, sposoby uzasadnień
-pojęcie wiedzy jest pojęciem szerszym od nauki, obejmuje wszelkie a na każdej drodze zdobyte wiadomości tak teoretyczne, jak i praktyczne
-nauka tworzy wiedzę a nie odwrotnie
-umiejętności- uczymy się przez działanie (przyuczania się)
-naukę- stosując metody naukowe
-wiedzę- gromadząc wiadomości naukowe i empiryczne
-wiedza pospolita ma duże znaczenie dla nauki bo zwraca uwagę na pewne zjawiska wynikające z obserwacji życia, pobudza do wyodrębniania się poszczególnych dziedzin nauki i z kolei do dalszego zróżnicowania nauki, a stąd do wiązania jej z praktyką
Poznanie potoczne, zdrowy rozsądek
-poznanie potoczne sugeruje problemy do rozwiązania a nawet sposób rozwiązania, który później nauka opracowuje na drodze metodycznej
-poznanie potoczne obejmuje zdrowy rozsądek
-zdrowy rozsądek- system, który pozwala na osiąganie prawdy za pomocą normalnych funkcji ludzkiego rozumu, nie poddanemu wyższemu wykształceniu, a tylko na podstawie rzeczywistości intuicyjnego- zmysłowej i rozumnej
Nauka a praktyka
-trafne sposoby działania oparte na obserwacjach- to nabyte umiejętności
-staną się wiedzą naukową gdy zostaną uporządkowane, związane z innymi naukami i kiedy związki te będą zanalizowane, dowiedzione i wyrażone za pomocą pojęć i praw
-nauka podaje ogół wiadomości o każdym przedmiocie według zasad teoretycznych.
Podział nauk
-w starożytności- głównie filozofia
-w średniowieczu- głównie teologia
-nauki formalne- (matematyka, logika) a realne
-nauki teoretyczne formalne wykorzystywane są w metodologii, gdyż dążą do poprawności i precyzji rozumowania
-nauki teoretyczne realne- uchwycenie prawidłowego obrazu otaczającej nas rzeczywistości
-inny podział: czyste (ścisłe, teoretyczne) i stosowane (związane z produkcją) XVIII w- wg. Pasteure'a tylko nauka i jej zastosowanie
Obecnie bardziej: podstawowe i stosowane
-inny podział: cywilne i militarne
Wiedza a sztuka
-wiedza (knowledge)- dążenie do poznania
-sztuka (art)- zdolność do działania
-sztukę można osiągnąć, naukę przekazuje się
-sztuka narzuca rozwiązania, w nauce do rozwiązań dochodzi się pragmatycznie
-naukę się dziedziczy, sztukę nie
Nauka
-podstawą każdej nauki jest teoria
-drogi i metody badań różne
-często proces poznawczy drogą doświadczeń i obserwacji (nauki przyrodnicze, techniczne)
-nauka bada co jest i dlaczego jest lub było
-nauka jest ideą, idzie ku przyszłości
Naukoznawstwo
-nauka dotyczyła całości nauk- „nauka o nauce”- XX wiek
-przyczyna- ważna rola nauki w życiu społecznym a także coraz większe nakłady na naukę
-nauka o nauce, wiedza o nauce, naukoznawstwo, epistemologia (teoria lub metodologia nauk uprawiana w świetle filozoficznej teorii poznania)
-główne zadanie- ukazywanie jednolitej monolitycznej struktury wiedzy o nauce
-filozofia, psychologia, socjologia, organizacja, historia i ekonomika nauki
Drogi do nauki o nauce
1)Specjalizacja nauk stwarza podziały o coraz bardziej sztywnych granicach dotyczących metod ujmowania celów, metod badawczych, organizacji poszczególnych dyscyplin, odrębnego stylu myślenia i specyficznego języka
2)nauki interdyscyplinarne ujawniają znaczenie tzw. czynników towarzyszących, wyłaniają się analogie i pokrewieństwa międzydyscyplinarne
3)syntetyczne ujęcia grup i działów nauki dotyczące nauk interdyscyplinarnych pokrewnych co do treści i zakresów metod badawczych, doprowadza do zhierarchizowania i ukierunkowania węzłowych problemów
4)Integracja całkowita prowadzi do filozoficznej jedności idei w nauce
Terminologia: pojęcie
-punktem wyjścia każdej metody naukowej jest budowanie znaczenia ogólnego, czyli tworzenie pojęć
-pojęcie-forma myślenia abstrakcyjnego, za pomocą którego człowiek poznaje ogólne, istotne cechy rzeczy i zjawisk
-pierwszy etap: wyobrażenia tworzenie w świadomości obrazów przedmiotów i sytuacji, które w danej chwili nie oddziałują na nasze zmysły
-wyobrażenie (trudno definiowalne i mało obiektywne) ale zbliżają do rzeczywistości, jakim jest tworzenie pojęć
-wyobrażenie powstaje samoistnie, pojęcia tworzymy sami
-wyobrażenie- odruchowa reakcja mózgu, pojęcie- wynik pracy mózgu- przemyślenia
-definiując nowe pojęci- jesteśmy twórcami, badając pojęcie już istniejące lub stawiając tezę lub ją dowodząc- jesteśmy odtwórcami
-dzięki pojęciom możemy przekazywać wiedzę i w sposób ułatwiony posiłkować się nią we wzajemnej naukowej wymianie (też symbole, np. π)
-prawo tworzenia pojęć: „przechodzić od rzeczy konkretnych do abstrakcyjnych, od szczegółów do ogółu, od faktów do zasad”
-pojęcie- prawdziwe lub fałszywe
-prawdziwe, gdy działanie realizujące jego znaczenie potwierdza to znaczenie
-fałszywe, gdy nie spełnia tego
-trwa proces konfrontacji pojęć, a w wyniku tego ich przeciwartościowanie
-najgorsza dla nauki jest wieloznaczność pojęć
-zasadnicze pojęcia- kategorie
Najważniejsze pojęcia- sąd
-sąd- proces myśli, który polega na stwierdzeniu, że jakieś spostrzeżenie lub wyobrażenie objęte jest pojęciem ogólnego znaczenia, przez co podaje właściwy sposób postępowania. Sąd jest aktem poznawczym i orzeka o istnieniu i cechach interesującego nas zjawiska
-sąd- pojawia się najczęściej w okolicznościach zmuszających jednostkę do zawahania się
Przed działaniem. W fazie wahania następuje analiza sytuacji a z niej rodzi się pojęcie, a w dalszej konsekwencji- sąd
-sąd- jest wynikiem pojęciowego myślenia
-sąd- identyfikuje nasze pojęcie z typem a z tej identyfikacji wynika, wskazówka, co do naszego odnoszenia się
-sąd- wskazuje sposób postępowania
Ocena
-ocena- sąd wartościujący, wyrażający przez porównanie stosunek osoby oceniającej do przedmiotu oceny
-wycena- pewien rodzaj oceny kwalifikujący wartość finansową przedmiotu
-sądy i pojęcia opierają się przeważnie na podobieństwo do minionych zdarzeń i zjawisk
-pojęcia i sądy- środki, za pomocą których świadomość nasza stwarza podstawy do rozumowania
Myślenie
-myślenie- skomplikowany proces umysłowy, występujący wtedy, gdy instynkt i nawyknienie nie starczą do pokierowania postępowanie. W procesie myślenia „minione” świadomie zestawiane jest z obecnym położeniem. Myślenie to wytwór zorganizowanej- pracy mózgu
-człowiek dokonuje wyboru, reagując na problemy selektywnie. Myśl, która prowadzi do wiedzy, jest formą działania, jakkolwiek nie każde działanie jest wynikiem myślenia, w którym rozsądek wprowadził ład
-myślenie jest swoistym treningiem wyobraźni, która potrafi objąć i spiąć klamrą przyczyny i skutki
-należy w sobie rozwinąć zdolność rozumowania, tzn. umiejętność sądzenia obiektywnego i samodzielnego, trafniej oceny rzecz, ludzi i wypadków, spostrzeganie cech istotnych, przewodnich myśli i zasad, bo rozumowanie polega na przechodzeniu od jednego sądu do następnego
-gdy proces kompensacji myślowej postępuje dalej wkraczamy w krainę symboli
(np. pieniądz)
-selekcjonowanie wiadomości, zapamiętywanie potrzebnych a zapominanie niepotrzebnych- „gospodarowanie” możliwościami mózgu
-człowiek światły- posiada tyle wiedzy i tak wyćwiczony umysł, ażeby opierać sąd o rzeczach na możliwie najlepszym rozumieniu opartym o zasady naukowe
-zdolność rozumowania zależy od posiadanej wiedzy i zdolności intelektualnych do hierarchizowania myśli
-mądrość to nie koniecznie uczoność
Od myślenie do naukowych metod
-myślący człowiek w życiu opiera się o metody: wychowania, nauczania, postępowania
-metoda naukowa ma większe znaczenie niż samo odkrycie bo uczy posuwać się dalej w rozwoju
-metodyka badań- dyscyplina zajmująca się uporządkowaniem naukowych podstaw różnego sposobu badania
-metodologia badań- zajmuje się metodami badawczymi, ale również metodami stosowania tych metod
Metoda
-system myślenia, wyrażający się w naukowym podejściu do rozwiązania problemów
-organizuje i porządkuje działalność poznawczą zarówno w odniesieniu do zbierania materiałów, jak i ich opracowania, nie zakładając jednak niczego o wyniku rozwiązań- na tym polega jej obiektywizm
Metodologia
-nauka o metodach naukowych badania
-jej celem są naukowe rozważania, badanie, wyjaśnienie i opracowywanie zasad i reguł prawidłowego stosowania metod naukowych
-opiera się na logice
Metodyka
-zbiór wytycznych wzoru postępowania, swoistych dla danej gałęzi w nauce
-pozwala na nabycie umiejętności co do stosowania odpowiednich metod
-opiera się na:
*analitycznym opisie poszczególnych metod
*określeniu zasięgu i warunków ich stosowalności
*ocenie stopnia ich precyzji w ujmowaniu zjawisk
*kwalifikacji ich użyteczności praktycznej
-odnosi się do działalności praktycznej
Metody, techniki, narzędzia
Techniki- sposoby postępowania „przypisane” do danych metod badawczych, mające wobec nich charakter służebny. Każda metoda może dysponować wieloma technikami badawczymi. Do technik zalicza się głównie praktyczne sposoby, zbierania danych oparte na szczegółowych procedurach.
Narzędzi badawcze- instrumenty do technicznego zbierania i opracowywania danych takich jak: testy, kwestionariusze wywiadów i ankiet, arkusze obserwacji, przyrządy.
Przykłady
-metody: obserwacja, eksperyment, sondaż diagnostyczny, analiza dokumentów, monografia stadium indywidualnych przypadków
-techniki: obserwacja, wywiad, ankieta, badanie dokumentów, techniki statystyczne
-narzędzia: kwestionariusz wywiadu, kwestionariusz ankiety, arkusz obserwacji
-metoda: sondaż diagnostyczny
-technika: ankieta
-narzędzie: kwestionariusz ankiety
Ankieta- technika gromadzenia informacji, polegająca na wypełnianiu przez badanego specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji, badania ankietowe umożliwiają uzyskanie danych di ilościowego opisu określonych zbiorowości i ustalenie związków między badanymi elementami.
Ogólne metody badawcze
-analiza
-synteza
-wyłączanie i włączanie cech
-indukcja i dedukcja
-analogia
-ujęcie ilościowe i jakościowe
Analiza
-wyróżnienie pojedynczych cech i zdarzeń, opisywanie stosunków między nimi a całością: eksponowanie szczegółów
-rozróżniamy
* analiza elementarna (podział zjawiska na elementy bez dociekania relacji między nimi)
*analiza logiczna (podział z uwzględnieniem ich stosunków logicznych)
* analiza przyczynowa (inaczej funkcyjna- ustalenie związków między składnikami)- zazwyczaj poprzedza ja analiza elementarna
Synteza
-połączenie różnych elementów w nową całość, najczęściej na podstawie analizy
-łączenie różnych pojęć w jedno i poszczególnych części w całość
-synteza nie jest odwróceniem analizy- wtedy byłaby tylko jej sprawdzeniem, powinna prowadzić do nowych związków
-cała nasza dotychczasowa wiedza jest jedną wielką syntezą
Wyłączanie cech
-wyłączanie (abstrahowanie)- wyodrębnienie pewnych składników z jakiegoś zbioru i pozostawieniu innych jego elementów
-wyłącznie może być odosobniające (izolujące)- wyłączamy jeden lub kilka składników i poddajemy je badaniu lub uogólniające- pomija się cechy indywidualne pojęć i wybiera cechy wspólne
Włączanie cech
- włączamy też inne cechy niż te, które włączaliśmy
-dwa sposoby:
*zespalanie- odwrotność wyłączania odosobniającego
*specyfikacja- odwrotność wyłączania uogólniającego
Indukcja
-inductio- wprowadzenie
-stosowana głównie w naukach empirycznych, np. chemii
-bada się szczegółowo dane zjawiska i na podstawie obserwacji i eksperymentów dochodzi do wniosków ogólnych
-metoda „z następstwa” a posteriori
-przechodzenie od przypadków zaobserwowanych do twierdzeń ogólnych, obejmujących także przypadki nie zaobserwowane oznacza tworzenie czegoś nowego w stosunku do faktów dostrzeżonych
-prowadzi do faktów do syntezy, a synteza do dedukcji
Dedukcja
-deducio- wprowadzenie, wywód
-wnioskowanie od ogółu do szczegółu
-przyjęcie pewnych ogólnych założeń, których prawdziwość nie budzi wątpliwości, a następnie wyciąga się z nich wnioski w drodze logicznego rozumowania
Indukcja a dedukcja
-wzajemne zależności: czysty empiryzm jest metodą bezpieczniejszą (stąd rozwój metod indukcyjnych), dedukcja wymaga uzdolnień i głębokiej wiedzy
-każde rozumowania konstrukcyjne składa się z takich na przemian indukcyjnych i dedukcyjnych procesów myślowych. Tak funkcjonuje, np. projektowanie
-w pracy dyplomowej stosujemy indukcję i dedukcję
Analogia
-z grec. Właściwy stosunek, oznacza pewne szczególne podobieństwo rzeczy, sytuacji, procesów
-rozumowanie przez analogię- to przenoszenie twierdzeń dotyczących jednego zjawiska na inne na podstawie zachodzącego między nimi podobieństwa
-analogia- to coś pośredniego między indukcją i dedukcją
Ujęcie ilościowe i jakościowe
-metody werbalno- opisowe nie zawsze są adekwatne do opisu rzeczywistości
-Arystoteles- matematyka jako zmienna, nie nadaje się do opisu badań przyrodniczych, które są zmienne
-Einstein- „Jak to się stało, że matematyka, produkt myśli…… niezależny do doświadczenia tak wspaniale pasuje do świata realnego”.
Systematyzowanie
-z metod badawczych uprzednio omówionych uzyskujemy wyniki
* teraz zastanawiamy się jak odnieść je do praktyki
-praktyka raczej nie pyta o to, co było, ale o to co wyniknie w przyszłości
Rodzaje:
- interpretacja
-wnioskowanie
-dowodzenie
-definiowanie
-hipoteza
-prawda i prawa moralne
-modele
Interpretacja
-wyjaśnienie wyników
-czynność myślowa polegająca na odpowiedzi dlaczego dany fakt miał miejsce i jakie jest jego znaczenie
Wnioskowanie
-istotą wnioskowania jest to, że racji wnosimy o następstwach, a z następstw o racjach- ze skutków przenosimy się na przyczyny i z przyczyn na skutki
-proces myślowy polegający na tym, że przyjmuje się jako podstawę rozumowania pewne zadanie jako prawdziwe, dochodząc do przeświadczenia o prawdziwości innego zdania
Rodzaje:
-wnioskowanie dedukcyjne- gdy z przesłanek wynika logicznie wniosek
-redukcyjne- gdy z wniosku wynika przesłanka
-przez analogię- właściwe dobieranie jakiejś nowej tezy mówiącej, iż wszystkie tezy są następstwem jakiegoś twierdzenia, które nadałoby się do roli racji dobieranej indukcyjnie
Dowodzenie
- czynność myślowa polegająca na tym, iż uważając pewne zdania za wątpliwe, szukamy…… racji wśród zdań poprzednio uznawanych za prawdziwe by z ich prawdziwości wnioskować o prawdziwości zdania dowodzonego
-jest to wnioskowanie dedukcyjne, w którym chcemy stwierdzić to właśnie następstwo, które nas interesuje
-inaczej jest to proces rozumowania polegający na dobieraniu racji i na wnioskowaniu na ich podstawie
Definiowanie
-służy do nadania nazwom jasności i wyrazistości
-jest odpowiedzią na pytanie, co znaczy, dane wyrażenie językowe
- we wstępnie powinny być różne definicje, żeby sprecyzować pojęcia
Hipoteza- przypuszczenie
-naukowa hipoteza- przypuszczenie wynikające z dotychczasowego stanu naszych badań opartych o naukę i dotyczących stanu naszej wiedzy
-hipoteza tworzy obrazy rzeczy, zanim upewni się o ich wyglądzie
- fakty i teoria wzajemnie się powinny przenikać, trzeba mieć odwagę postawienia hipotezy i uczciwego jej sprawdzenia
Prawo i prawdy moralne
- człowiek nie może zmieniać istniejących praw świata materialnego, są one rzeczywistością niezależną, obiektywną i niezawisłą. Ich odkrycie, poznanie jest poznaniem pewnej prawdy
-Arystoteles- prawda jest cechą stosunku między myślą a rzeczą i wyraża zgodność myśli i rzeczywistością
Przykłady
-system geocentryczny zastąpił system heliocentryczny- świat się nie zmienił prawdy są stałe, zmieniło się tylko ludzkie pojęcie o tym
- prawo ciążenia Newtona, a zmiana dokonana przez Einsteina- inne prawdy, ale świat ten sam
Model
- to podobizna rzeczywistości możliwej i od nas zależnej, może być wynikiem opracowań, ale można go również narzucić
Szczegółowe metody i techniki badawcze
-obserwacja -wywiad -ankieta
-sondaż -eksperyment -test
-ekstrapolacja -burza mózgów -morfologia
Obserwacja
-niezauważalne, ukierunkowane zamienne i systematyczne postrzeganie badanych obiektów w ich naturalnych warunkach
- zalety- prostota i łatwość stosowania
- wada- możliwość subiektywnych odczuć obserwatorów obniżających wiarygodność otrzymywanych wyników
-czynna i bierna obserwacja
Wywiad
- planowo: odpowiednio ukierunkowana, bezpośrednia lub pośrednia, rozmowa z uczestnikami danych zdarzeń, mająca na celu zdobycie określonych informacji empirycznych
- może być indywidualny lub grupowy
-bezpośredni lub pośredni
Ankieta
-swoisty rodzaj wywiadu
-ma charakter pisemny
-odbywa się często bez udziału badacza
-opiera się na z góry ustalonym zestawie pytań
-zestaw ten kierowany jest do wybranej grupy respondentów
-pytania otwarte i zamknięte
Sondaż
-dotyczą spraw bardziej ogólnych, politycznych, bezpieczeństwa, ludzi, stosunku do władz
-wykorzystuje się w nich wywiady i ankiety
-exit poli- sondaż w czasie wyborów wśród ludzi wychodzących z lokali wyborczych
Test
-służy do badań motywacyjnych tj. badań mających na celu udzielenie odpowiedzi na określone zachowania
Ekstrapolacja
-polega na przewidywaniu przebiegu jakiegoś zjawiska w warunkach nieznanych, niedostępnych badaniom, na podstawie znajomości analogicznego zjawiska w znanych konkretnych warunkach
Burza mózgów
- brainstoaming- metoda zespołowego generowania pomysłów, której istota sprowadza się do tzw. odraczanego wartościowania
Dwie sesje
-twórcza (do 1h) grupą 5- 12 osób w swobodnej atmosferze i na zasadzie luźnych skojarzeń zgłasza najrozmaitsze pomysły rozwiązania danego problemu
-oceniająca- uczestniczą w niej specjaliści, którzy dokonują weryfikacji zgłoszonych pomysłów
Morfologia
-logiczno- analityczna metoda poszukiwania i osiągania twórczych rozwiązań.