Dr Andrzej Bukowski Porównawcze studia cywilizacji
Kurs: Socjologia kultury
Świadomość społeczna
Świadomość społeczna - historyczne kontrowersje (Durkheim, Marks). U Durkheima pojęcie świadomości zbiorowej, świadomości społecznej związane jest z centralnym dla jego socjologii terminem faktów społecznych, a więc szczególnych przejawów odczuć i wyobrażeń zbiorowych, mających cechy powszechności, zewnętrzności i przymusu. Stąd świadomość zbiorowa miała dla niego charakter obiektywny, niesprowadzalny ani do konkretnych warunków historycznych, ani tym bardziej do świadomości jednostkowej, pełnej przesądów, uprzedzeń i błędnych mniemań. Durkheim postulował, by badać świadomość zbiorową tak jak bada się obiekty świata fizycznego, a przyczyn jednych faktów społecznych upatrywać w innych (np. przyczyny samobójstw wiązał ze stopniem integracji społecznej). Inaczej ujmował świadomość społeczną Marks pisząc: „Moralność, religia, metafizyka i wszystkie inne rodzaje świadomości tracą już przeto pozory samodzielności. Nie mają one historii, nie mają rozwoju; to tylko ludzie, rozwijając swoją produkcję materialną i swe materialne stosunki wzajemne, zmieniają wraz z tą swoją rzeczywistością również swoje myślenie i wytwory swego myślenia. Nie świadomość określa życie, ale życie określa świadomość”. Wprawdzie przypisuje się niekiedy Marksowi, że ujmował świadomość jako wtórną wobec materialnego podłoża życia ludzkiego (technologii i stosunków produkcji), ale wnikliwsi krytycy dostrzegają w ujęciu marksowskim dwoistość ludzkiej praxis.
Świadomość społeczna jako kultura idealna (P. Sztompka), czyli system reguł i idei kształtujących myślenie o rzeczywistości.
Fundamentalnym nośnikiem świadomości społecznej jest język, czyli skomplikowany system powiązanych ze sobą symboli, będący własnością określonej społeczności. Język składa się ze znaków i symboli, a więc wspólnych dla zbiorowości językowej konwencji co do znaczeń słów, pojęć czy terminów. Symbole mają niesłychanie różnorodny charakter, mogą być materialne (flaga, totem, krzyż, kolory, gesty, zewnętrzne oznaki prestiżu, piktogramy i inne), ale najważniejszym typem symboli są słowa - mówione i pisane - całkowicie konwencjonalne i kontekstualnie wieloznaczne. Złożony zbiór słów oraz schematów ich wiązania w większe całości (gramatyka) tworzy język w ścisłym tego słowa znaczeniu. Język może być związany ze społecznościami o różnej skali i zakresie, może być tworzony naturalnie, spontanicznie bądź w sposób zaplanowany i celowy (esperanto, grypsera), może być związany z różnymi rodzajami grup i zbiorowości: etnicznych, narodowych, ale też zawodowych, subkulturowych. Może też być przejmowany i przekształcany przez zewnętrzne w stosunku do rodzimych zbiorowości (międzynarodowy angielski - pozbawiony np. phrasal verbs o prostszej wymowie). Język podlega historycznym zmianom (język z czasów Sheakspear'a różni się od współczesnego angielskiego).
Język pełni wiele funkcji w społeczeństwie: rejestruje zdarzenia, doświadczenia, spostrzeżenia, a tym samym pozwala je kumulować i przekazywać, język pełni funkcję komunikacyjną, integrującą (tożsamość) i afiliacyjną (uczestnictwo w większych grupach). Berger i Luckmann wyróżniają następujące cechy języka: obiektywizacja doświadczenia (wskaźnik subiektywnych znaczeń - treny Kochanowskiego), arbitralność (system znakowy drugiego stopnia), naturalna cecha wzajemności, język urealnia subiektywność przeżyć, język jest elastyczny i umożliwia typizację doświadczeń (cierpienie rodzica), uobecnia obiekty dalekie i przeszłe, transcenduje poza rzeczywistość życia codziennego (interpretacja snów), gromadzi doświadczenia tworząc społeczny zasób wiedzy.
Odmiany świadomości społecznej. Myślenie potoczne, idee i wyobrażenia na temat świata nadnaturalnego i spraw ostatecznych, ideologie, czyli partykularne wizje świata: legitymizujące określone interesy - rewolucje, ruchy społeczne, programy i deklaracje polityczne, opinia publiczna - kompleks poglądów na sprawy publiczne dostarczany obywatelom w trakcie debaty publicznej (pluralistyczna ignorancja); wiedza naukowa - przekonania i poglądy, które oceniamy w kategoriach prawdziwości bądź fałszywości w oparciu o przesłanki metodologiczne zarówno w fazie formułowania prawdy typu naukowego, jak i jej testowania.
Bergera i Luckmanna poziomy świadomości zbiorowej (poziomy uprawomocnień porządku instytucjonalnego - wiedza plus wartości dotyczące istniejącego porządku instytucjonalnego): przedteoretyczny (tak już jest), quasi teoretyczny - (kto nie słucha ojca, matki, ten słucha psiej kołatki), teoretyczny (socjologia rodziny, niezależny proces instytucjonalizacji), uniwersa symboliczne (kompleksy tradycji teoretycznych). Funkcje uniwersów symbolicznych: integrująca, porządkująca, uprawomacniająca, strategiczna, społeczna, porządkująca historię
Polska świadomość narodowa jako odmiana świadomości społecznej (Maria Janion). Eksplikacja koncepcji i kontrowersje (moje badania). Różne doświadczenia historyczne.
Patologie świadomości społecznej: stereotypy - uproszczone jednostronne, wyjaskrawione obrazy innych zbiorowości, przesądy (aspekt ocenny) i myślenie grupowe (zatrata poczucia rzeczywistości wynikająca z silnej spoistości grupy - Irving Jenis, Gernod Grabher - „group thinking and mental lock in”). Charakteryzuje się złudzeniem bezkarności, siły, nieomylności, wiary we własną wyższość moralną.