Cenzura w dawnej Polsce - między prasą drukarską a stosem

Książki w Polsce zwalczane i niszczone były już zanim na naszych ziemiach zaczęły działać pierwsze warsztaty typograficzne, zanim dotarły pierwsze inkunabuły czy druki piętnastowieczne. Cenzura to kontrola publicznego przekazywania informacji, ograniczająca wolność publicznego wyrażania myśli i przekonań. Polega na weryfikacji np. prasy, czy książek. Z punktu widzenia sposobów działalności cenzorskiej można wyróżnić:

• cenzurę prewencyjną - polegająca na kontrolowaniu wszelkich przekazów zanim zostaną one opublikowane i zakazie publikowania czegokolwiek bez zgody odpowiedniej instytucji cenzurującej.

• cenzurę represyjną - polegającej na ściganiu, karaniu i ew. wycofywaniu z obiegu materiałów objętych cenzurą, jednak bez cenzurowania ich przed publikacją.

W Polsce poszukiwano przede wszystkim książek zakazanych, potępionych, bądź podejrzanych. Powstawały wszelkie uchwały, ustawy, obwieszczenia, rozkazy, były procesy i wyroki dotyczące zwalczania książek niezgodnych np. z przyjętą doktryną wiary. Wyroki i egzekucje częściej wykonywano na drukarzach, a rzadziej na dotyczyły autorów czy bibliopolów.

KSIĄŻKI ZAZYWCZAJ POTĘPIANE TO:

• Paszkwile - utwór literacki, często anonimowy, skierowany przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ją w sposób oszczerczy i obelżywy -. np. organy państwowe, władze miejskie, Akademie Krakowską kościół katolicki

• Dzieła historyczne / publicystyczne- krytyczny sąd o nich wyrażała czasem szlachta. Król Stefan Batory wydał edykt o zakazie ogłaszania dzieł omawiających historie i aktualną sytuację kraju bez zezwolenia królewskiego.

• Również satyry rzadko wydawane drukiem i fraszki uważane były za zbyt swobodne

• Dzieła historyczne, polityczne, prawnicze, traktaty, utwory poetyckie, epickie rzadko trafiały na stos, były raczej przekazane na konfiskatę

JEDNYM ZE SPOSOBÓW WALKI Z KSIĄŻKĄ ZAKAZANĄ BYŁO SKAZYWANIE JEJ NA SPALENIE.

XVI wiek

1. głównie decydowały o tym względy religijne. W Polsce była to inicjatywa od duchownych katolickich jak również ewangelików. Przykładem jest: spalenie „Porządku” Stankura w 1554 w Krzcięcicach

2. Przede wszystkim palono książki „luterskie” - > 1521 rok, Toruń - spalono książki Lutra z zawierające jego portret (był to odzew na to, gdy 10.12.1520 Luter spalił bullę papieską wzywająca do potępienia jego nauk)

3. Palono również książki wyznawców „nowinek” religijnych np. Krowickiego, Lutomirskiego

4. Przybyszów i cudzoziemców - Stankara, Franckena

5. W 1584r. spalony został kalendarz Wilhelma Misocacusa z Gdańska - wymierzony przeciw cesarzowi i duchowieństwu

XVIIw. o spaleniu w dużej mierze również decydowały względy religijne. Jednak w XVIIIw. miejsce książek skazywanych na stos z powodów religijnych zajęły raczej druki aktualne, polityczne, paszkwile, bądź druki za takie uznane.

Palono:

1. Antyjezuicki - „Monita privata” Zahorowskiego w 1614 r.

2. Paszkwil pt. „Oculus speculator” w 1673 - obrażający biskupa i wiążący się z walką wewnętrzną w Akademii Krakowskiej

3. Interesujący przypadek - spalenie w Krakowie (11.01.1646) Warszawie (3.01.1646) Toruń - pafletu Krzysztofa Najmanowica pt. „ Authoritas Ecclesiae convulsa Naimanorum causa instituta” - z listem dedykacyjnym dla Władysława IV

4. W 1669 roku z wyroku Trybunału - płonęły książki Kałaja z powodów ściśle religijnych

5. 1673 - płonęły książki w Warszawie - wymierzone przeciwko jezuitom

6. 1715 w Piotrkowie spalono dzieło o poligamii Samuela Wllenberga

7. 1733 roku w Warszawie na stos rzucono polityczną broszurę „List pewnego posła do przyjaciela swego pisany” Antoniego Sebastiana Dembowskiego

8. Spalone sprowadzone do Warszawy z Holandii numery „Gazety Leydejskiej” „Gazety Utrechtskiej” z artykułami, którymi poczuli się obrażeni warszawscy dostojnicy

W XVIII wieku nie palono w Polsce książek Voltaire'a, czy Rousseau'e - jednak gazety wielokrotnie informowały o takich wydarzeniach w Europie zachodniej.

Niektóre książki uznane za niepożądane przez pewne środowiska, czy osoby były wykupywane, a później prywatnie niszczone - bez wyroków sądowych, czy potępienia przez kościół. Palenie książek miał wymiar symboliczny - kat rzucał książki bądź karty z uroczystym ceremoniałem, co odpowiadało dawnemu zwyczajowi egzekucji.

PRZEJAWY AUTOCENZURY

Niektórzy autorzy przed wydaniem książki zasięgali opinii od osób posiadających autorytet, bądź zajmujące stanowiska kościelne czy państwowe - od ich opinii uzależniali wydanie druku.

1. Łukasz Górnicki - przedstawił dostojnikom świeckim i duchownym „rękopis rozprawy o wolnościach i prawach polskich” - praca została oceniona pozytywnie jednak odradzono jej publikacji. Po latach został opublikowany przez Jana Suskiego.

2. Stanisław Orzechowski „Annales” powstrzymywał się od publikacji z obawy przed złym odbiorem(jego obawy były słuszne dzieło opublikowano w późniejszym czasie)

3. Kasjan Kalikst Sakowicz - zdawał sobie sprawę z kontrowersyjności swego dzieła (postulował latynizację kościoła unickiego m.in. zmianę kalendarza z juliańskiego na gregoriański)

4. Andrzej Maksymilian Fredro spodziewał się złego przyjęcia II tomu o wojnie i pokoju

Powody rezygnacji z publikacji mogły być jednak różne np. względy finansowe, brak zainteresowania ze strony drukarzy, kurczenie się rynku książki, zanikanie drukarń prywatnych, powiększanie zakonnych i jezuickich drukarń.

ZAKAZ DRUKU

Natomiast nie wiele wiadomo o sytuacji, gdy autor chciał opublikować swoją książkę, lecz nie została ona dopuszczona do druku. Znane są raczej pojedyncze przypadki:

1. Rękopis pt. „Orland szalony” (Ariosta) przekład dokonany przez Piotra Kochanowskiego - badacze doszli do wniosku, że dzieło nie ukazało się poprzez „cenzurę duchowną” ponieważ był w nim jeden niezbyt obyczajny epizod.

2. Druk mógł również zostać wstrzymany przez władze miejskie - „Memoriale” Albrychta Radziwiłła - uważano, że Gdańsk może poczuć się urażony gdyż dzieło historyczne poruszało lata dawne i minione

3. Dzieło często pozostawało w formie rękopisu z braku odpowiedniego wydawcy - dzieło dużego rozmiaru, lub opublikowanie było bardzo kosztowne.

CENZURA PREWENCYJNA

O przypadkach nieudzielenia zgody na druk wiadomo nie wiele, jednak znane są fakty aprobaty dla książek które nie zostały opublikowane. Kościół katolicki od XV wieku nakazywał przestrzegania procedur cenzury prewencyjnej - ogłaszał to w bullach papieskich, nakazywało to prawo powszechne, partykularne, listy pasterskie, dekrety biskupów, procesy wytaczane drukarzom. W Gdańsku i Toruniu władze luterańskie wymagały ścisłego przestrzegania poddawania kontroli wszystkich dzieł które maja być opublikowane. Również w przywilejach drukarskich zawarte były zakazy druku dzieł wrogich religii katolickiej, dobrym obyczajom i państwu.

KSIĄŻKI ZATRACONE

Wiele pozycji zamieszczonych w wykazach ksiąg zakazanych (zazwyczaj teksty popularne, rozrywkowe, listy miłosne, literatura sowizdrzalska) przez biskupów, nie przetrwało do naszych czasów. Niektóre znane są tylko z tytułów bądź drobnych fragmentów, odpisów, pojedynczych egzemplarzy.

• Nie przetrwało wiele pism, przy których udział brał biskup Marcin Szyszkowski

• Niektóre teksty doczekały się przedruków XVII wieku inne zniknęły bezpowrotnie

• Niektóre dzieła zostały zatracone przez wojnę, wypadki losowe, konfiskata

OCZYSZCZENIE KSIĄŻEK - związane z cenzurą prewencyjną

Sposób oczyszczenia polegał np. na wstrzymaniu rozpowszechniania wydrukowanej książki i rozpoczęcie ponownego składu, wstawienie nowych arkuszy, kart w miejsce dawnych. Często ukrywano nazwiska potępianych autorów, zamieniane były na inne, „wyłączano” również całe partie tekstu przez sklejenie czy zszywanie kart, lub wydzieranie całych składek bądź pojedynczych kart, nalepianie kawałków papieru dla ukrycia pewnych słów. Oczyszczać można było również podczas druku - opuszczanie pewnych fragmentów lub słów. Również wykropkowywano słowa - np. Tom poezji Wespazjana Kochowskiego „Niepróżnujące próżnowanie”. Przeróbek częściej dokonywano w edycjach pośmiertnych niż za życia autora

• „Kronika” Miechowity pierwsza w Polsce z książek „oczyszczonych” - poprawionych wskutek cenzury II wyd. z 1521 tekst zmieniony częściowo

• Oczyszczano wiersze Jana Kochanowskiego z II wyd. Foricoeniow usunięto epigramy De spectaculis S.Marci (były tu akcenty antyklerykalne)

• Szczególnie pilnowane i oczyszczane były przekłady ksiąg świętych

SPOSOBY UNIKANIA CENZURY I REPRESJI

• Niepodawanie nazwiska, nazwy firmy - fałszowanie tych danych (dzieła anonimowe lub pod pseudonimami)

• Podawano fałszywe miejsca druku, podszywanie się pod nazwy innych oficyn, fałszowano rok wydania,

• Jednak, gdy po opublikowaniu książki przekonano się ze nie wywołało to żadnych represji ujawniano prawdziwe dane po pewnym czasie w wydani tytułowym

• Ujawniano również w drukach nazwiska możnych protektorów - opiekunów np. Radziwiłłów

SKUTKAMI CENZURY SĄ:

• Książki zatracone, zniszczone, oczyszczone, dostosowane do obowiazujacych norm, dzieła które nie doczekały się publikacji

• Najwięcej wiadomo o paleniu książek na stosie, mniej o konfiskacie, zakazie rozpowszechniania, oczyszczaniu księgozbioru, korygowaniu dzieła przed drukiem, i praktycznie ni o niedopuszczeniu dzieła do druku

• Można wywnioskować ze cenzura była nieskuteczna ponieważ nikt nie został stracony, żadna drukarnia nie została zamknięta,, wiele dziel skazywanych na zniszczenie przetrwało do dziś.

2

---