20. Teatr w dwudziestoleciu ( najważniejsze nurty i ich przedstawiciele).
Teatr europejski od początków XX wieku przechodził szereg przemian, który dziś nazywany jest Wielką Reformą. Na Starym Kontynencie powstało wówczas wiele nowatorskich teatrów, a istniejące już sceny przekształcały się w kierunkach dyktowanych przez nowe tendencje.
Do najważniejszych teatrów, które jednocześnie ustalały kanony inscenizacyjne, zalicza się Meiningenczyków, czyli istniejący już pod koniec XIX wieku niemiecki teatr dworski w Meiningen. Joanna Lupas-Rutkowska scharakteryzował główne założenia nurtu reprezentowanego przez Meiningenczyków:
Zakwestionowali teatr gwiazdorski, zastępując go zespołem aktorskim, kierowanym przez reżysera. Każdy członek zespołu grywał zarówno role główne, jak i drugoplanowe, występując w miarę potrzeby jako statysta. W scenografii i kostiumach przestrzegano ściśle realizmu historycznego. |
Teatr z Meiningen występował w całej Europie, a swoją precyzją w grze aktorskiej, reżyserii, kostiumach zadziwiał zgromadzonych tłumnie widzów, wypełniających szczelnie sale teatralne.
Théâtre Libre (Teatr Wolny) w Paryżu, The Independent Theatre (Teatr Niezależny) w Londynie i Die Freie Bühne (Wolna Scena) w Berlinie, z samych nazw tych powstałych na początku wieku teatrów można wywnioskować, że zamierzały one odciąć się od tradycji i stworzyć nową jakość
. Ich głównym założeniem był naturalizm. Aktorzy tych teatrów w inscenizacjach starali jak najdokładniej oddać realia środowiska, o którym opowiadał utwór.
Wielkie znaczenie dla aktorstwa teatralnego (później też filmowego) miał Konstanty Stanisławski. W 1897 roku założył on Popularny MChT (od 1920 roku MChAT), czyli Moskowskij Chudożestwiennyj Tieatr (Moskiewski Teatr Artystyczny, a od 1920 roku doszedł do tej nazwy przymiotnik „Akademicki”) wyznaczał swoim pracownikom bardzo wysokie standardy, o czym pisze Joanna Lupas-Rutkowska: Od aktora wymagano psychologicznego pogłębienia roli, tzw. „przeżywania”. Prowadziły do tego próby analityczne, czasie których rozpatrywano wszelkie elementy utworu, analizowano szczegółowo tekst, aby wydobyć psychiczną prawdę o postaci. Stanisławski jest autorem podręczników aktorskich wykorzystywanych do dziś (Praca
aktora nad sobą, Praca aktora nad rolą).
Wielka Reforma wyniosła jednak na pierwszy plan
nie aktorów czy reżyserów, a inscenizatorów. To właśnie oni odpowiadali za całokształt spektaklu. Przed szereg największych inscenizatorów epoki wysunął się Max Reinhardt, który „wyprowadził” swoje projekty poza teatr. Do historii przeszły inscenizowane przez niego spektakle, które rozgrywały się na arenach cyrkowych lub w salach widowiskowych.
W Rosji przed 1917 rokiem najgłośniejszym inscenizatorem był zbuntowany uczeń Stanisławskiego - Wsiewołod Meyerhold. Nie podzielał on wizji aktorstwa psychologicznego wielkiego mistrza MChT, zamiast tego wolał tzw. biochemikę, polegającą na dominującej roli gestu i ruchu, a nie przeżyć. Meyerhold utrzymywał również, że dla dobra sztuki, inscenizator ma prawo zmienić tekst dramatu, co też często czynił.
Wielkie znaczenie dla reformy teatru mieli
Szwajcar Adolphe Appia i Anglik Gordon Craig. Dziś określa się ich mianem wizjonerów. To im zawdzięczamy bowiem odejście od malowanych scenografii na rzecz trójwymiarowych elementów dekoracyjno-użytkowych (kombinacje podestów, kotar podświetlonych strumieniem światła).
Craig zasłynął jako twórca pojęcia „aktor-nadmiernota”. Tak określając swój stosunek do aktorów składał hołd prawdziwym, wedle swojego zdania, twórcom teatralnym, czyli reżyserom i inscenizatorom.
Wszystkie te przedwojenne kierunki i nurty inscenizacyjne łączył bunt przeciwko komercjalizacji, zatraty artyzmu, korupcji i zepsuciu panującemu w teatrze XIX-wiecznym. Poszukiwanie nowych dróg
, nowych form wyrazu, nowych środków artystycznych w połączeniu z duchem modernizmu spowodowały odejście od tradycji.
Efekty Wielkiej Reformy najbardziej uwidoczniły się w okresie międzywojnia. Rewolucja bolszewicka, która „wywróciła Rosję do góry nogami” odcisnęła swoje piętno na sztuce teatralnej. Wspomniany wcześniej uczeń Stanisławskiego Wsiewołod Meyerhold, który przystał do komunistów, stworzył nowy teatr, „teatr przyszłości”, jak sam go nazywał. Dziś określa się go mianem Teatru Październikowego. Jego głównym założeniem była masowość i propaganda. Otwarcie
czerpał z popularnych widowisk, takich jak chociażby cyrk. Doskonale w nowym nurcie odnalazła się opracowana przez niego biochemika. Meyerhold święcił wielkie sukcesy, lecz z czasem jego blask gasł. Ostatecznie, na rozkaz Stalina, wielki inscenizator propagandowych spektakli został rozstrzelany w 1940 roku.
Ekspresjonizm był niemal narodowym nurtem artystycznym powojennych Niemiec. Poza literaturą, malarstwem i filmem znalazł on oczywiście zastosowanie w teatrze. Był to chyba najlepszy sposób na przekazanie nastrojów całego pokonanego narodu. Ciemna, mroczna kolorystyka, eksponowanie lęku, przygnębienia, irracjonalizm, to wszystko można było dostrzec w inscenizacjach chociażby Leopolda Jessnera. Za najlepszy spektakl, który wyszedł spod jego ręki uchodzi Wilhelm Tell z 1919 roku, którego akcja toczyła się na surowej scenie, bez dekoracji.
Jedną z cech teatru politycznego było swobodne traktowanie tekstu.
Kolejny wielkim twórcą nowego teatru europejskiego był bez wątpienia Berhtold Brecht. Po ekspresjonistycznych początkach, skonstruował on własną, autorską wizję teatru. Przede wszystkim nakazywał swoim aktorom zachowanie dystansu wobec granej postaci, nie pozwalał odtwórcom identyfikować się z bohaterami. Równie ważne było dla niego to, by publiczność była zaangażowana w spektakl. Łatwo zauważyć, że było to zupełne przeciwieństwo założeń Konstantego Stanisławskiego, ale właśnie w takim kierunku zmierzał nowoczesny teatr.
Dorobek wielu nowatorskich teatrów został bezpowrotnie zniszczony przez wybuch II wojny światowej. Dojście do władzy nazistów w Niemczech zmusiło wielu najwybitniejszych inscenizatorów i reżyserów do emigracji.
W teatrze polskim po odzyskaniu niepodległości dominowała tematyka narodowa i patriotyczna. W późniejszych latach ustąpiła ona jednak miejsca grotesce i kpinie. Najważniejszymi postaciami polskiego teatru międzywojennego są dramatopisarze Witold Gombrowicz, Stanisław Ignacy Witkiewicz i Jerzy Szaniawski.
Badacze wyróżniają trzy kierunki, w których podążał polski teatr międzywojnia:
- dramat poetycki - stanowił on kontynuację założeń Młodej Polski;
- dramat realistyczny - w tym nurcie największe osiągnięcia przypisuje się kobietom. Zalicza się do nich Zofię Nałkowską, Marię Kuncewiczową, Polę Gojawiczyńską i Stanisławę Przybyszewski;
- komedie.
2