Wstęp

Dwadzieścia lat między dwiema wojnami światowymi to nie tylko czas ogromnego rozwoju cywilizacyjnego, mediatyzacji i demokratyzacji społeczeństwa, unowocześnienia technicznego, wzrostu roli kobiet, czy rewolucyjnych teorii naukowych Einsteina i Freuda. To także okres, który miał ogromy wpływ na literaturę polską - niektórzy teoretycy i badacze literatury twierdzą, że dwudziestolecie zmieniło sposób patrzenia na kulturę. Choć jest to krótki czas, to obfituje w wydarzenia zarówno historyczne, jak i artystyczne, filozoficzne czy literackie.

Analizując lata 1918-1939 można przyjrzeć się narodzinom nowych nurtów myślowych, można prześledzić wpływ, jaki na naszą rodzimą twórczą miały główne tendencje Europy XX-lecia międzywojennego (behawioryzm, freudyzm, egzystencjalizm, pragmatyzm, katastrofizm) czy nurty w poezji (ekspresjonizm, futuryzm, dadaizm, nadrealizm, neoklasycyzm), a w końcu można poszperać w życiorysach tak barwnych osób, jak Pablo Picasso, Marcel Duchamp czy Salvador Dali.

Dwudziestolecie zaspokoiło gusta czytelnicze nawet najbardziej wybrednych odbiorców. Wielbiciele realizmu od Marii Dąbrowskiej otrzymali kilkusetstronicową sagę rodzinną Noce i dnie, introwertyczni samotnicy cierpiący na manię prześladowczą i nerwicę mogli usłyszeć opowieść Franza Kafki Proces, a wszyscy ci, którzy w literaturze poszukują zabawy, a groteska jest dla nich chwilą ucieczki przed problemami świata zewnętrznego - mogli sięgnąć po powieść Witolda Gombrowicza Ferdydurke.

Epoka zasługuje na dokładną analizę nie tylko ze względu na rolę, jaką odegrała w podnoszeniu się ludzi po traumie I wojny światowej, odnajdywaniu się ich w nowej sytuacji niepodległej Polski, ale także na specyfikę rodzimego życia artystyczno-literackiego, które osiągnęło poziom od lat utrzymywany we Francji czy Włoszech. Nie bez przyczyny znany historyk literatury Andrzej Zawadzki stwierdził w swej syntezie epoki Dwudziestolecie literackie: Nigdy przedtem i nigdy potem nie zdarzył się w polskiej kulturze fenomen tak bujnego życia literackiego.

Narodziny epoki

Zakończenie I wojny światowej, która swoją niespotykaną dotąd gwałtownością i brutalnością pochłonęła miliony istnień ludzkich, odcisnęło silnie swoje piętno na tych, którzy ją przeżyli. Po 1918 roku można zaobserwować wyraźną zmianę w światowej sztuce, w tym i literaturze. Zakończenie wielkiego konfliktu zbrojnego na skalę światową spowodowało masowe powstawanie dzieł o wymowie pokojowej, które ukazywały koszmar wojny, tym samym przestrzegając ludzkość, by nie dopuściła do kolejnego rozlewu krwi na taką skalę. Wówczas to powstały takie utwory literackie jak Pożegnanie z bronią Ernesta Hemingwaya, Na Zachodzie bez zmian Ericha Marii Remarque'a. Zakończenie I wojny miało przemożny wpływ na sytuację Polski i polskiej sztuki. Bowiem 11 listopada 1918 roku to dla nas przede wszystkim data odzyskania niepodległości po stu dwudziestu trzech latach zaborów. Konieczne zatem było wyraźne wytyczenie nowej epoki, epoki wolności, zmian, pokoju. Niestety okazało się, że trwał on zaledwie do 1939 roku, kiedy to wybuchła jeszcze straszniejsza II wojna światowa.

Po zakończeniu krwawej I wojny światowej europejskie mocarstwa usiłowały zaprowadzić porządek na Starym Kontynencie. 28 czerwca 1919 roku, na zakończenie konferencji pokojowej w Paryżu, ustalono tekst traktatu wersalskiego. Podpisaniu traktatu wersalskiego towarzyszyły dwa wydarzenia - uchwalenie statutu Ligi Narodów, a także wprowadzenie w życie tzw. „małego traktatu wersalskiego”, który narzucał wszystkim sygnatariuszom obowiązek respektowania wszelkich praw mniejszości narodowych zamieszkujących ich państwa.

Filozofia i światopogląd dwudziestolecia międzywojennego

Poza znanymi już z okresu Młodej Polski tendencjami filozoficznymi pojawiły się również nowe nurty.

Egzystencjalizm - wyróżnia się dwa typy egzystencjalizmu:
- ateistyczny (przedstawiciele: Jean Paul Sartre i Albert Camus),
- teistyczny (przedstawicie: Gabriel Marcel, który jako pierwszy użył pojęcia „egzystencjalizm” i Karl Jaspers).
Według egzystencjalizmu ateistycznego człowiek pojawia się na świecie bez żadnego konkretnego celu, co więcej nie ma niczego, co uzasadniało by jego bytność. Stąd bierze się tragizm istnienia ludzkiego - konieczność wzięcia całkowitej odpowiedzialności za własne życie. Nie jest to jednak takie proste, ponieważ istnienie jest niezwykle kruche i niepewne, dlatego też człowiek odczuwa lęk przed życiem. Analogicznie odczuwa również lęk przed śmiercią. Stąd też bierze się jeden z głównych poglądów egzystencjalistów - życie to absurd.

Zupełnie inaczej przedstawia się z kolei egzystencjalizm teistyczny. Filozofia ta zakładała, że istnieje droga umożliwiająca przejście od absurdalnej egzystencji do egzystencji autentycznej. Cel ten można osiągnąć dzięki dwóm wartościom - miłości i wierze.

Pragmatyzm to nurt który powstał jako opozycja wobec racjonalizmu. Jego głównym myślicielem był amerykański filozof, prekursor psychologii humanistycznej i fenomenologii William James (brat pisarza Henry'ego Jamesa). Głównym założeniem tego poglądu był nacisk na przydatność, praktyczność prawdy. Wykorzystanie zdobytej wiedzy James uważał za ważniejsze, niż przybliżenie się do obiektywnej prawdy o badanym zjawisku.

Katastrofizm - nurt ten wywodził się bezpośrednio z wydarzeń historycznych. Młode pokolenie wrażliwych ludzi, którzy przeżyli pierwszą wojnę światową, przez tę wielką traumę cechowało się pesymizmem. Powrót do stanu rzeczy sprzed wojny okazał się dla nich niemożliwy. Nie byli oni w stanie powrócić do dawnych norm moralnych i wartości. To zgorzknienie prowadziło bezpośrednio do tendencji katastroficznych.

Fenomenologia - za twórcę tego nurtu uznaje się matematyka i filozofa Niemca Edmunda Husserla. Zamierzał on zbudować system filozoficzny, który dzięki metodom naukowym byłby w stanie badać istotę przedmiotów, nie bacząc na ich psychologiczne czy historyczne uwarunkowania. Właśnie ową istotę rzeczy nazywał Husserl fenomenem. Odrzucał on psychologizm i relatywizm, skupiając się wyłącznie na fenomenach. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli fenomenologii był polski filozof Roman Ingarden. Zalecał on miedzy innymi pojmowanie dzieła literackiego jako tworu wielowarstwowego, celowo pomijając tendencje psychologistyczne.

Freudyzm - nazwa tego nurtu światopoglądowego wywodzi się od nazwiska wybitnego wiedeńskiego neurologa - Zygmunta Freuda, który poprzez badanie wybranych schorzeń na tle nerwowym stworzył nowatorską koncepcję filozoficzno-psychologiczną. Głównym założeniem teoretycznym freudyzmu było zanegowanie obowiązującego wówczas poglądu, iż wszelkie procesy psychiczne odbywają się w świadomości człowieka. Freud dowodził, że poza wspomnianą świadomością istnieje inne sfera, znacznie bardziej złożona i interesująca - podświadomość. To w niej według Austriaka toczyło się tzw. utajone życie psychiczne. Za podstawowe objawienia podświadomości uważał sny, dlatego stanowiły one główne pole jego badań.

Behawioryzm - pogląd ten wywodzi swoją nazwę od angielskiego słowa „behaviour”, oznaczającego w języku polskim „zachowanie”. Właściwie ta informacja wystarczy, aby pojąć główne założenie behawioryzmu. Za jego twórcę uważa się amerykańskiego psychologa Johna Watsona, który to wspierając się na wynikach badań nad zachowaniem warunkowym u zwierząt, przeprowadzonych przez wybitnego rosyjskiego fizjologa - Iwana Pawłowa, sformułował śmiałą tezę, będącą przeciwieństwem myśli Freuda. Otóż zdaniem Watsona jedynie zachowania zewnętrzne, czyli reakcje człowieka, mogą podlegać badaniu, ponieważ tylko one są dostępne i obiektywnie sprawdzalne, w odróżnieniu do psychiki czy uczuć.

Nowe tendencje w literaturze XX wieku

Futuryzm - Termin „futuryzm” zaczerpnięto od łacińskiego futurus, oznaczającego „przyszły”. Założenia futuryzmu opierają się przede wszystkim - jak sama nazwa wskazuje - na skupieniu się na przyszłości, co wiązało się oczywiście z odrzucaniem wszystkiego, co już było, zanegowaniem zdobyczy cywilizacji, kultury, odwróceniem się od tradycji. Ogólnie mówiąc futuryści, prócz tego, że wykazywali zafascynowanie techniką, materią i nowoczesnością, afirmowali przyszłość, pochwalali dynamizm, witalność, wszelką aktywność. Rozpowszechniali nowego bohatera literackiego - anielskiego chama - kierującego się emocjami prymitywa.

„Formizm” jest terminem polskim i oznacza skupienie się na zagadnieniu formalnej budowy dzieła. Formizm jest kierunkiem literacko-artystycznym, zbliżonym w swych założeniach do kubizmu, niemieckiego ekspresjonizmu oraz futuryzmu. Jego program jest obszerny, dotyczy wielu zagadnień, ale przede wszystkim charakteryzuje się umownością i brakiem jedności zarówno programowej, jak i stylistycznej.

Dadaizm narodził się w Zurychu w Szwajcarii, skąd rozprzestrzenił się na inne państwa Europy Zachodniej (Francja, Niemcy) oraz na Stany Zjednoczone. W Polsce prawie nie występował. Głównymi hasłami dadaizmu są:
- dowolność wyrazu,
- negacja „wszystkiego”: Nie chcemy nic wiedzieć, że przed nami istnieli jacykolwiek ludzie,
- anarchia i nihilizm,
- zerwanie z wszelką tradycją, odrzucanie kanonów, norm, wartości,
- swoboda twórczości i idea absolutnej wolności,
- zanegowanie wspólnoty pojęć między twórcą a jej odbiorcą, kategorii „geniusza” czy „dzieła sztuki”,
- sprzeciwienie się tradycyjnym kanonom piękna,
- zrównanie statusu społecznego wszystkich ludzi w myśl słów Wszyscy są prezesami!
- zafascynowanie prymitywizmem, witalnością, spontanicznością,
- nonsens, bezsens i alogiczność w technice tworzenia „dzieła”, programowy bezsens artysty.
- chaos,
- szokowanie (dadaiści, prócz ostentacyjnego przesiadywania w kawiarniach i klubach, komponowania muzyki hałasu, szokowali także poprzez tworzenie dzieł sztuki z przedmiotów codziennego użytku. Sławę zdobył na przykład obraz Marcela Duchampa: reprodukcja Giocondy Leonarda da Vinci, której Francuz dorysował wąsy i hiszpańską bródkę; zainteresowanie i konsternację wzbudziła także wystawa Maxa Ernsta, do której widzowie wchodzili przez „kolozet”).

Nadrealizm lub jak niektórzy wolą - surrealizm, oznacza kierunek w sztuce obejmujący wszystko to, co oderwane od rzeczywistości, nadrealne. Słowo zostało zaczerpnięte z języka francuskiego (surrealisme). Na początku nadrealizm oznaczał sprzeciw wobec zastanym konwencjom w sztuce, a dokładniej wobec pięciu „izmów”: klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi. Z czasem teoretycy nurtu wykrystalizowali swoje poglądy. Pragnęli dotrzeć do rzeczywistości nadrealnej postulując na przykład wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej w malarstwie, co w praktyce oznaczało malowanie szalejącej burzy, próby uchwycenia na sztaludze obrazów ze snu, wizji nawiedzających człowieka podczas nocnych majaków czy halucynacji. Natomiast priorytetem w literaturze dla surrealistów stało się spenetrowanie sfery nieświadomości, w której postrzegali siłę kierującą postępowaniem człowieka, niezależną od jego woli. Ogromną rolę twórczą przypisywali niepohamowanej wyobraźni, uwolnionej od zasad logiki. To ona jedyna miała pokazywać prawdę o człowieku i o świecie, odkryć ich tajemniczą stronę.

Neoklasycyzm jest najmniej rewolucyjną koncepcją w XX-wiecznych awangardowych nurtach. W literaturze kontynuuje założenia symbolizmu i klasycyzmu. Opiera się na dążeniu do tworzenia tzw. czystej poezji, wypełnionej przemyśleniami filozoficznymi, problematyką moralną i religijną, napisanej przez prawdziwego intelektualistę, pozbawionej treści związanych z rzeczywistością. Ten ruch artystyczno-literacki nawiązujący do klasycyzmu starożytnego i nowożytnego często próbował łączyć tradycję z nowatorstwem, propagował odświeżenie języka artystycznego przez wykorzystanie doświadczeń zdobytych w przeszłości, postulował powrót do tradycji literackich. Najważniejszą wartością według neoklasyków była spójność i ciągłość kultury, refleksji oraz twórczości artystycznej, ponieważ w nich poszukiwano tego, to stałe, odwieczne, prawdziwe.

Psychologizm - ten nurt w prozie i XX-wiecznym dramacie na pierwsze miejsce wysuwa analizę psychiki bohatera, jego motywacji, potrzeb, poglądów. Postaci są traktowane przede wszystkim w kategoriach psychologicznych, z jednoczesnym zepchnięciem na dalszy plan wszystkich elementów dotyczących pochodzenia, wychowania, doświadczenia. Autor stara się przedstawić czytelnikowi stan ducha bohatera, naszkicować jego kompleksy, przybliżyć obsesje i rozterki, jakie powodują, iż jest wyobcowany, samotny, przegrany. W tym celu pisarze często redukowali akcję swoich utworów, by jeszcze bardziej uwypuklić psychologiczną warstwę dzieła. Stosowali także monolog wewnętrzny jako sposób ukazania emocji bohatera.

Kreacjonizm - nazwa oznacza proces tworzenia. W myśl założeń kreacjonizmu poeta jest twórcą. Posiada on prawo do subiektywnego przedstawiania rzeczywistości, tworzenia nowego świata od nowa.

Grupa "Skamander"
Najważniejsze ugrupowanie poetyckie dwudziestolecia międzywojennego; najbardziej wpływowa grupa poetycka.

Tworzy ją wielka piątka:
Julian Tuwim
Antoni Słonimski
Jarosław Iwaszkiewicz
Kazimierz Wierzyński

Uformowała się w latach 1916 - 1919. Wokół pisma studentów Uniwersytetu Warszawskiego "Pro arte et studio" /za sztuką i nauką/ później "Pro arte"
Wkrótce poeci ci uzyskali drugą trybunę swych wystąpień. Była nią kawiarnia "Pod picadorem" - właściwie kabaret literacki. Obok poetów występowali tam malarze i aktorzy. W grudniu 1919 r. picadorczycy wystąpili na wieczorze autorskim pod nazwą "Grupa Skamander". Jest to nazwa programowa, ma wskazywać na przywiązanie do tradycji i na chęć przeniesienia tej tradycji w rodzącą się rzeczywistość nowej Polski. Nazwa zaczerpnięta z "Akropolis" Stanisława Wyspiańskiego
"Skamander połyska
wiślaną świecąc falą"
również Skamander to rzeka, która płynęła wokół Troi w "Iliadzie" - Achilles walczył z bogiem tej rzeki.

Program Skamandra:
Skamander jest grupą programowo bezprogramową. tzn, poeci nie stworzyli i nie chcieli stworzyć żadnego programu. Połączyła ich w grupę poetycką sytuacja kulturowa, w której debiutowali. Mieli świadomość, że tworzą nową poezję; czytelnicy oczekiwali na literaturę, która zrezygnuje ze służby społecznej i pokrzepienia serc.

Poezję Skamandra cechuje:
- bezprogramowość
- apolityczność
- witalizm, energia do działania
- niefrasobliwość życiowa, pobłażliwość w stosunku do życia
- radość
- poezja adresowana jest do prostego człowieka,
- wprowadzenie do poezji języka potocznego
- jako bohatera wiersz wprowadzał człowieka prostego, "szarego" , lub tłum ludzi.
- nie chcieli wybijać się ponad przeciętnych ludzi, ponad tłum, przeciętność, czuli się na równi z innymi ludźmi pracownikami, tyle, że ich pracą było pisanie, pracowali słowem
- do poezji wprowadza pejzaż miasta.
- stoją w opozycji do poezji romantycznej i młodopolskiej

---