Magdalena Świątek
1 gr. PWL
Temat pracy: WIELOSTRONNE NAUCZANIE.
a). Istota teorii kształcenia wielostronnego.
b). Wskazania dydaktyczno wychowawcze wynikające z
teorii kształcenia wielostronnego.
Teoria kształcenia wielostronnego powstała w wyniku badań przeprowadzonych w Katedrze Dydaktyki Uniwersytetu Warszawskiego. Jej pierwszy zarys pojawił się w 1965 roku w rozprawie Wincentego Okonia ,, Wielostronne uczenie się a problem aktywności uczniów”. W wersji rozszerzonej przedstawił ją w dwóch książkach ,,Podstawy wykształcenia ogólnego” (1967), ,, Nauczanie problemowe we współczesnej szkole”(1975). Okoń opublikował serię artykułów, zwracając uwagę na wady dotychczasowych metod wprowadzonych w szkole, które miały na celu jednostronne uczenie oraz nauczanie bez uwzględnienia pełnego rozwoju osobowości ucznia. Przez kształcenie wielostronne Okoń rozumie „ złożony proces rozwoju człowieka, dokonujący się pod wpływem kształcenia, i to nie tylko szkolnego nauczania i uczenia się. Mówiąc o rozwoju człowieka, mamy na myśli zarówno rozwój poszczególnych jednostek poddanych edukacji, jak i rozwój całego - młodego i starszego - pokolenia, w swoisty sposób wpływający na rozwój i postęp w życiu społeczeństwa”.
Wincenty Okoń, po zanalizowaniu badań prowadzonych nad ośrodkowym układem nerwowym, zwrócił uwagę na to, że współczesna szkoła kładzie zbyt duży nacisk na rozwój lewej półkuli ucznia, która odpowiada za procesy myślenia, mowy, oraz przetwarzania informacji, zaniedbując tym samym półkulę prawą, która odgrywa znaczną rolę w syntezie odbieranych bodźców oraz odpowiada za intuicję. Okazuje się, że te ważne funkcje obu półkul nie mogą funkcjonować niezależnie od siebie, a tym samym nie jest możliwe stosowanie wobec nich odrębnych, wyizolowanych sposobów oddziaływania pedagogicznego. Harmonijna interakcja jest warunkiem pełnego rozwoju człowieka. Wymaga ona jednak wielostronnego pobudzania ośrodków, zlokalizowanych zarówno w prawej jak i w lewej półkuli mózgu.
W. Okoń a także Cz. Kupisiewicz uważają, iż kształcenie w szkole powinno obejmować całą osobowość ucznia. Należy rozwijać nie tylko jego cechy instrumentalne, lecz także wpływać na przeżycia i formułować cechy kierunkowe. Trudno przekazywać uczniom wiedzę, nie opierając się na tej przez nich już posiadanej. Kształcenie wielostronne ma na celu doskonalenie pracy szkoły oraz szersze przekazanie uczniom wiedzy, niż to czynili herbartyści, którzy za główny cel nauczania uważali kształtowanie charakteru moralnego, a za środki prowadzące do osiągnięcia tego celu - karność. Omawiane nauczanie nie sprowadza się również do instrumentalizmu Deweya, który proces myślenia określał jako czynność rozwiązywania problemów. Wielostronne kształcenie daje uczniom możliwość dowodzenia oraz wnioskowania. Nacisk jest kładziony na łączenie ucznia z nauczycielem, przekazywania wiedzy z jej samodzielnym zdobywaniem.
Człowiek rozwija się harmonijnie jedynie w sytuacji, gdy umożliwia mu się doskonalenie intelektualne, emocjonalne i praktyczne. Człowiek to nie tylko istota pełna (homo concorns), ale również twórcza ( homo kreator), przyczyniająca się do zmiany siebie oraz otaczającego świata. Jedynie połączenie tych dwóch wymiarów jest w stanie stworzyć wielostronnie rozwiniętą osobowość, która jest ogniwem całego pokolenia oraz kształtuje życie społeczne.
Podstawą powstania teorii wielostronnego kształcenia było przekonanie, iż efekt jest funkcją aktywności poznawczej ucznia:
( E = f ) Ay
Człowiek jest istotą poznającą, wartościującą i działającą, gdyż po uzyskaniu informacji o otaczającym świecie, dokonuje wartościowania docierających informacji i podejmuje konkretne działanie. Powoduje to ciągłe wartościowanie docierających informacji oraz dokonywanie ocen. Kształcenie wielostronne jest więc nierozerwalnym ogniwem łączącym podstawowe ludzkie funkcje:
Poznanie świata oraz siebie - poprzez poznanie gotowej wiedzy oraz jej przyswajanie (funkcja intelektualna, poznawcza)
Wartościowanie ( aktywność emocjonalna)
Działanie, które ma na celu dokonanie zmian ( aktywność praktyczna)
Do takich właśnie funkcji człowieka w procesie poznawczym świata odwołuje się koncepcja kształcenia wielostronnego W. Okonia. Ma ona tak duże znaczenie dla współczesnej dydaktyki polskiej, że została uznana za wiodący model (paradygmat) jej unowocześniania i przebudowywania. Koncepcja ta zakłada podmiotowy charakter uczestnictwa ucznia w procesie kształcenia. W osobowości rozwijającego się człowieka dostrzega się i mocno podkreśla zaangażowanie emocjonalne towarzyszące procesom intelektualnym. Dziecko nie tylko zdobywa wiedzę poprzez poznawanie świata i siebie, ale wykorzystuje ją w przekształcaniu otaczającej go rzeczywistości oraz w zmienianiu siebie samego. Towarzyszą temu przeżycia, które w edukacji powinny być uwzględnione bardziej, niż to się dzieje do tej pory.
Organizowany przez szkołę proces uczenia się powinien uwzględniać wieloaspektową aktywność człowieka i obejmować przyswajanie gotowych wiadomości, samodzielne odkrywanie i badanie, a następnie wdrażanie do praktyki. Tym trzem strategiom towarzyszy wyzwalanie uczuć, ich pobudzanie, kształtowanie, oraz przekazywanie. Funkcjonowanie człowieka oraz wiedza, jaką zdobywa on w czasie swojego życia, stały się fundamentem, na którym zbudowano teorię kształcenia wielostronnego.
Okazuje się, że utrwalona w piśmie wiedza naukowa ma swoją strukturę. Stanowią ją cztery kategorie zdań: opisowe, wyjaśniające, oceniające i normatywne. Kształcenie wielostronne opiera się właśnie na zależności między metodami poznawania a wymienionymi strukturalnymi składnikami wiedzy. Opis jest wytworem nauk posługujących się takimi badaniami, jak obserwacja i doświadczenie. Umożliwia on odtworzenie rzeczy, zjawisk, procesów i wydarzeń, ich stanie przeszłym, obecnym lub przyszłym. Przekaz opisu jest możliwy dzięki językowi, który spełnia rolę pośrednika między światem rzeczy a poznaniem ludzkim. Wyjaśnienie pozostaje w bliskim związku z opisem. Jest wytłumaczeniem lub uzasadnieniem opisanego stanu rzeczy, zjawiska, procesu lub wydarzenia. Odpowiada na pytanie:, dlaczego tak jest? Ocena to wartościowanie według przyjętych kryteriów działalności człowieka. Jest wyrażana w sądach. Nauka niejednoznacznie traktuje oceny (zdania oceniające). Problem dotyczy takich kwestii jak: prawdziwość - fałszywość ocen, ich subiektywność - obiektywność. Wiąże się to z faktem, że mówiąc o ocenach, mamy na myśli określone wartości, których te oceny dotyczą. Wartości z kolei mogą być różnie oceniane: i negatywnie i pozytywnie np. (tolerancja, dyscyplina, pluralizm). To, jak oceniamy, zależy od kryteriów wartościowania. Na tych kryteriach wspiera się nasza ocena.
Norma - zdania tego typu występują obok zdań opisowych, wyjaśniających i oceniających. Zdania normatywne przyjmują postać typu:, „Jeżeli ma się stać to a to, ktoś powinien spełnić te a te warunki”. Wyróżnia się normy rzeczowe, dotyczące różnej działalności ludzkiej (językowe, stylistyczne, gramatyczne, techniczne itd.), i normy emocjonalne (etyczne i estetyczne).
Wszystkie wymienione składniki wiedzy pozostające wzajemnym związku, i to tak dalece, że niekiedy trudno je od siebie odróżnić (np. opis i wyjaśnienie). Skoro w nauce wyodrębniono cztery podstawowe kategorie zdań odzwierciedlających naszą rzeczywistość, to adekwatnie można przyjąć cztery drogi poznania:
opis - poznanie przez przyswajanie,
wyjaśnianie - poznanie przez odkrywanie,
cena - poznanie przez przeżywanie,
norma - poznanie przez działanie.
Analogicznie do procesu poznania uczenia się może przebiegać czterema różnymi drogami, z wykorzystaniem różnych metod:
Informacyjna -uczeń może opanować gotowe wiadomości z wykorzystaniem dostępnych źródeł pomocy, opracowań - uczy się przez przyswajanie, gromadzi informacje
Problemowa - Może samodzielnie odkrywać wiedzę, odwoływać się do swoich pomysłów, tworzyć - uczy się przez rozwiązywanie problemów.
Emocjonalna - Może budować swój własny system wartości, sądów, ocen przez przeżywanie różnych zjawisk, procesów, zdarzeń itd. - uczy się przez przeżywanie (emocje).
Operacyjna - Może działać praktycznie, tworząc w ten sposób normy albo je weryfikując, bądź przyswajać gotowe. Rozwija wówczas swoje nawyki, umiejętności, przekształca otoczenie, dokonuje zmian w samym sobie - uczy się przez działanie(operacje).
W ten sposób teoria kształcenia wielostronnego przełamuje jednostronność panujących i przez jakiś czas modnych koncepcji, np. nauczania podającego, praktycznego, problemowego itd. Odnosiły się one do jednej ze stron osobowości, eksponując albo rozwój intelektualny, albo praktyczny, a zaniedbując pozostałe. W dydaktyce polskiej znamienny był okres, kiedy całą teorię i praktykę zdominowało nauczanie problemowe. Miało być ono panaceum na wszystkie niedostatki szkolne. Metody problemowe przeciwstawiano wszystkim innym sposobom nauczania, które opisywała dydaktyka tradycyjna, odbierając im wartość kształcącej użyteczności.
Teoria wielostronnego kształcenia przywraca sens edukacyjny wszystkim metodom. Poznawana przez uczniów rzeczywistość jest wieloraka i dla jej poznania w tej wielorakości trzeba się odwołać do wielu metod. Okazuje się przy tym, że rzadko stosuje się metody problemowe, choć ich skuteczność w porównaniu z innymi jest znacznie wyższa, co udowodniono naukowo. Dorywcza analiza poradnika metodycznego dla klas III pokazuje, że na około 50 projektów lekcji języka polskiego, wymieniono:
Pracę z tekstem 23 razy
Metodę eksponującą 12 razy
Zabawę dydaktyczną 5 razy
Ćwiczenia praktyczne 1 raz
Metody problemowe 2 razy
Metodę słowną 16 razy
Pokaz 5 razy
Metodę z ćwiczeniami 1 raz
Obserwację 1 raz
Kształcenie integralne szczególnie sprzyja występowaniu problemu na lekcji. To właśnie sytuacja poznawcza, znana również pod nazwą oferty pedagogicznej bądź po prostu zadania (pytania), inicjuje czynności ucznia. Jeżeli od ucznia żąda się reprodukcji informacji już przyswojonej i zapamiętanej, to oczywiście nie ma mowy o lekcji problemowej. Ale jeśli pytanie nauczyciela jest sygnałem do podjęcia zbierania informacji potrzebnej do wytwarzania odpowiedzi, kiedy prowadzi ono w rezultacie do zdobycia nowych wiadomości, to są to zajęcia problemowe.
Również niekorzystnie wypada ocena lekcji ze względu na zaangażowanie uczuciowe uczniów, na kształtowanie ich emocji, na umiejętne nimi kierowanie. Jak wielkie znaczenie ma ta sfera osobowości człowieka na jego życie mogą poświadczyć ostatnie odkrycia na temat inteligencji emocjonalnej. Dlatego celem zajęć szkolnych musi być rozwijanie w miarę możliwości czterech typów postaw: receptywnej, badawczej, afektywnej i aktywnej.
Wielostronne nauczanie i uczenie się, jak już wspomniałam wcześniej, jest to wielostronnie podjęty proces dydaktyczno - wychowawczy na lekcji, w którym praca ucznia ściśle łączy się z pracą nauczyciela. Kształcenie wielostronne uwzględnia cechy psychiczne i potrzeby dziecka w młodszym wieku szkolnym oraz zapewnia jego wszechstronny rozwój umysłowy i społeczno-moralny. Prawidłowy rozwój osobowości polega na harmonijnym kształtowaniu postaw: recepcyjno-badawczych, uczuciowych i operacyjnych. Zadaniem nauczyciela jest taka organizacja pracy dydaktycznej, aby wymienione postawy kształtowały się harmonijnie i we właściwych proporcjach. Kierowanie się przez nauczyciela teorią kształcenia wielostronnego pomaga mu w tym, ponieważ: -uczenie się przez przyswajanie sprzyja kształtowaniu się postawy recepcyjnej, - przez odkrywanie -postawy badawczej, przez przeżywanie -postawy uczuciowej, a przez działanie, sprzyja kształtowaniu się postawy operacyjnej.
W nauczaniu wielostronnym należy traktować osobowość jako stopniowo harmonizującą się całość. Ważne jest tu: poznawanie świata i siebie, przeżywanie świata i nagromadzonych w nim wartości oraz zmienianie świata. Najważniejszą istotą tej teorii jest to, że uwzględnia ona podstawowe rodzaje działalności ludzkiej, tym samym działalności ucznia, które w konsekwencji mają wywoływać pożądane zmiany w nim samym. Można tu wyróżnić trzy podstawowe rodzaje działalności uczniów inspirowanej przez nauczycieli-wychowawców, które mogą skutecznie wpływać na rozwój harmonijnie ukształtowanej osobowości. Jest to:
Aktywność intelektualna - która zmierza do poznawania świata i siebie. W szkole najczęściej jest realizowana dwojako: przez przyswajanie nagromadzonej przez ludzkość wiedzy historycznej i społecznej, korzystając z pomocy nauczycieli oraz licznych źródeł tej wiedzy. Równocześnie niemałą jej część uczeń odkrywa sam, rozwiązując problemy i udoskonalając w ten sposób własne zdolności twórcze w dziedzinie intelektualnej.
Źródłem poznania nie powinien być podręcznik, lecz przede wszystkim sama rzeczywistość, czyli konkretne rzeczy, procesy i zdarzenia oraz zachodzące między nimi związki i zależności, poznawanie - o ile to możliwe w naturalnych warunkach i sytuacjach. Ludzie i wytwory ich rąk, procesy społeczne i polityczne, instytucje i urządzenia społeczne, dokumenty i zabytki historyczne powinny być podstawą konkretnej i uogólnionej wiedzy o świecie. Dopiero na tej podstawie dobre oparcie znajduje poznanie pośrednie o charakterze abstrakcyjnym, gdzie wiedza czerpana jest poprzez słowo mówione lub drukowane.
W nowoczesnej szkole powinno się jednak szczególny nacisk położyć na rozwiązywanie problemów i aktywizację myślenia werbalnego. Ponieważ procesy uczenia się problemowego mają w zupełności inny przebieg niż procesy uczenia poznawczego. Tu punktem wyjścia jest sytuacja problemowa, która inspiruje ucznia do poszukiwania i formułowania problemu, wytwarzania pomysłów rozwiązania i ich weryfikacji. Rozwiązywanie problemów przyczynia się do rozwijania u uczniów takich cech jak: pomysłowość, elastyczność, przedsiębiorczość. Rozwija również siłę wyobraźni i wrażliwość na piękno, czyli cechy bardzo dziś pożądane dla każdego.
Aktywność emocjonalna - dotyczy stosunku ucznia do określonych wartości. Polega na przeżywaniu wartości i ich wytwarzania. Uczenie przez przeżywanie polega na stwarzaniu takich sytuacji w pracy szkolnej, w których ma miejsce wywoływanie przeżyć emocjonalnych u wychowanków - pod wpływem odpowiednio eksponowanych wartości zamkniętych w obrazie, rzeźbie, dziele architektury, czy w czynie ludzkim, a więc polega na takim poznawaniu, czy odkrywaniu nowych wiadomości, przez które uczeń mocno angażuje się uczuciowo, powstaje więc osobisty stosunek do różnych wartości.
Przeżycie jest oznaką stosunku podmiotu do wartości moralnych, społecznych, politycznych, estetycznych, naukowych czy religijnych jak również do samego siebie.
Efekty uczenia się przez przeżywanie mają duże znaczenie dla rozwoju osobowości ucznia. Obejmują one i poznanie, zwłaszcza podmiotowe i rozbudzanie uczuć, szczególnie uczuć wyższych, pozwalających młodemu człowiekowi przezwyciężyć własne postawy egoistyczne ze względu na dobro innych, na sprawy swego kraju i postępu na świecie. Istotnym efektem uczenia się przez przeżywanie jest wyrobienie umiejętności wartościowania, której nie można ukształtować nawet przez największy nacisk na rozwój procesów poznawczych.
Aktywność praktyczna - polega na udziale uczniów w przekształcaniu rzeczywistości, głównie wykonywaniu zadań praktyczno - wytwórczych, przy wykorzystaniu zdobytej wiedzy o świecie. Działalność praktyczna uczniów umożliwia zastosowanie wiedzy teoretycznej, pozwala poznać związki i zależności dotyczące określonych zjawisk i procesów, pomaga lepiej zrozumieć i trwale zapamiętać wiadomości oraz sprzyja rozwojowi ich samodzielności. Działalność praktyczna ma duży wpływ wychowawczy na wolę i charakter uczniów, uczniów jednocześnie na ukształtowanie takich cech, jak rzetelny stosunek do pracy, docenianie pracy ludzkiej, poszanowanie jej wytworów oraz okazywanie szacunku ludziom dobrze wykonującym swoją pracę.
Organizację działalności poznawczej uczniów powinno umożliwić, jak słusznie podkreśla W. Okoń, uczenie wielostronne, tj. oparte nie tylko na przyswajaniu wiedzy, lecz także na odkrywaniu, przeżywaniu i działaniu. Należy zwrócić uwagę na usprawnieniu pracy dydaktyczno - wychowawczej. Wymaga to równomiernego wykorzystywania różnorodnych sposobów uczenia się, metod nauczania, postaw życiowych i dydaktycznych, możliwości logicznych i psychologicznych, porozumienia językowego za pomocą różnych kategorii zdań, gdyż wszystkie te elementy są atrybutami nowoczesnego procesu dydaktyczno - wychowawczego w świetle koncepcji kształcenia wielostronnego.
Bibliografia:
W. Okoń,,Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej”
J. Walczyna,, Kształtowanie postaw społeczno - moralnych dzieci w wieku przedszkolnym”
D. Nakoneczna,, Kształcenie wielostronne stymulujące rozwój uzdolnień”
W. Zaczyński,, Uczenie się przez przeżywanie. Rzecz o teorii wielostronnego kształtowania”
Pracę napisała:
MAGDALENA ŚWIĄTEK
1 grupa PWL.