Konferencja grupy roboczej Parlamentów Południowego Bałtyku
II Międzynarodowe przesłuchanie ekspertów Forum Parlamentów Bałtyku w zakresie obszarów tematycznych dotyczących zintegrowanej polityki morskiej
Polityka ochrony środowiska morskiego w obszarze Morza Bałtyckiego.
mgr inż. Wawrzyniec Wachowiak
Urząd Morski w Szczecinie
Zastępca Głównego Inspektora Ochrony
Środowiska Morskiego
Rostok 29 - 30 marzec 2006r.
Obszary morskie stanowią dogodne szlaki komunikacyjne, są źródłem pozyskiwania bogactw naturalnych, żywności i energii. W wyniku działalności człowieka, istniejące na tych obszarach ekosystemy zostały poddane presji spowodowanej szybko wzrastającym zanieczyszczeniem wód. Zanieczyszczenie morza przybrało szczególnie groźne i niebezpieczne rozmiary w strefach szelfów i wybrzeży państw, na których terytorium prowadzona jest zakrojona na szeroką skalę działalność gospodarcza. W pierwszej kolejności zagrożone zostały akweny zamknięte i stosunkowo płytkie, posiadające ograniczoną możliwość wymiany wód z oceanem. Do tego typu akwenów należy zaliczyć Morze Bałtyckie, które ponadto stanowi zlewnię licznych rzek niosących ze sobą zanieczyszczenia pochodzące z dużych skupisk ludzkich oraz z rejonów bardzo intensywnej działalności człowieka w sferze gospodarki rolniczej i przemysłowej.
Z analizy źródeł zanieczyszczeń środowiska morskiego wynika, że około 80 % wszystkich zanieczyszczeń trafiających do wód morskich pochodzi ze źródeł lądowych, tylko około 20 % pochodzi ze źródeł znajdujących się na morzu. Należy zauważyć, że z podanych 20 %, tylko około 4 % stanowi udział zanieczyszczeń pochodzących ze statków. Pod względem zanieczyszczeń olejami około 58 % pochodzi ze źródeł morskich, przy czym około 50% przypada na statki, a pozostałe 8% na urządzenia związane z poszukiwaniami i wydobyciem ropy naftowej. Biorąc pod uwagę zanieczyszczenia olejowe, które spowodowały statki, tylko w około 20% przyczyną zanieczyszczenia były rozlewy awaryjne. Aż 80% było spowodowane podczas normalnej eksploatacji. Wobec powyższego, zrozumiałym jest fakt podjęcia działań zmierzających do ograniczenia powstawania zanieczyszczeń związanych z normalną eksploatacją statku.
W celu ograniczenia ilości zanieczyszczeń pochodzących ze statków podczas normalnej eksploatacji, wprowadzono w życie wiele rozwiązań prawnych i technicznych mających za zadanie wzmocnienie kontroli nad ich eksploatacją oraz wprowadzenie zabezpieczeń technicznych i formalnych. W celu ograniczenia ryzyka wystąpienia zanieczyszczeń środowiska w wyniku awarii i katastrof, które w wielu wypadkach mogłyby spowodować klęski ekologiczne, postanowiono wprowadzić rozwiązania dotyczące bezpieczniejszej konstrukcji statków oraz organizacji i monitorowania ruchu statków w rejonach szczególnie wrażliwych pod względem zagrożenia ekologicznego.
Ochrona środowiska morskiego przed zanieczyszczeniami pochodzącymi ze statków w regionie Morza Bałtyckiego w świetle aktów prawa międzynarodowego.
W ramach środków zapobiegawczych opracowano i wcielono w życie wiele konwencji międzynarodowych. Zasadniczo dzielą się one na międzynarodowe porozumienia o zasięgu globalnym i regionalnym.
Trzy konwencje bezpośrednio dotyczą zagadnień związanych z ochroną środowiska morskiego przed zanieczyszczeniami pochodzącymi ze statków podczas ich normalnej eksploatacji. Są to:
Międzynarodowa konwencja o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez statki 1973 i Protokół 1978 (MARPOL 73/78);
Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez zatapianie odpadów i innych substancji 1972 (LC 1972);
Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego - Konwencja Helsińska 1974 oraz nowa Konwencja Helsińska 1992.
Konwencja MARPOL 73/78 jest aktem prawnym o zasięgu globalnym regulującym sprawy zapobiegania zanieczyszczaniu mórz przez statki. Zakres konwencji obejmuje wszystkie zagadnienia techniczne zawiązane z ograniczeniem zanieczyszczania morza przez statki za wyjątkiem zatapiania odpadów i innych substancji. Dotyczy statków wszystkich typów oraz platform wiertniczych. Nie ma zastosowania do zanieczyszczeń będących następstwem badań i eksploatacji dna morskiego oraz złóż położonych pod dnem. Konwencja posiada 6 załączników dotyczących poszczególnych rodzajów zanieczyszczeń:
Załącznik I - przepisy dotyczące zanieczyszczania olejami;
Załącznik II - przepisy o zapobieganiu zanieczyszczaniu szkodliwymi substancjami przewożonymi luzem;
Załącznik III - przepisy o zapobieganiu zanieczyszczaniu szkodliwymi substancjami przewożonymi w opakowaniach;
Załącznik IV - przepisy o zapobieganiu zanieczyszczaniu ściekami ze statków;
Załącznik V - przepisy o zapobieganiu zanieczyszczaniu śmieciami ze statków;
Załącznik VI - przepisy o zapobieganiu zanieczyszczaniu powietrza ze statków.
Na skutek wprowadzenia w życie postanowień działającego w ramach Konwencji Komitetu (MEPC), dokonano wielu znaczących działań w zakresie zmian konstrukcyjnych statków, ich wyposażenia, organizacji postępowania z odpadami, ograniczeniu emisji do atmosfery substancji kontrolowanych oraz tlenków azotu (NOX) i siarki (SOX). W wyniku tych działań Bałtyk został uznany jako obszar kontroli emisji tlenków siarki. Zapoczątkowano również inicjatywy, które dały początek dla prac nad Konwencją dotyczącą przenoszenia szkodliwych organizmów w wodach balastowych oraz wyznaczania Szczególnie Wrażliwych Obszarów Morskich (Particulary Sensitive Sea Area). Te dwie inicjatywy są szczególnie ważne dla regionu Morza Bałtyckiego. Bałtyk ze względu na stosunkowo niskie zasolenie wód przejawia znaczną podatność na obce gatunki inwazyjne przenoszone w wodach balastowych z innych rejonów świata. Natomiast, w związku z ekologicznymi, ekonomicznymi, kulturowymi, naukowymi i edukacyjnymi walorami akwenu bałtyckiego, na wniosek wszystkich nadbałtyckich państw europejskich (z wyjątkiem Rosji), postanowiono ochronić jego środowisko przed degradacją w wyniku rosnącego natężenia międzynarodowego transportu morskiego, poprzez uznanie go za Szczególnie Wrażliwy Obszar Morski (PSSA). Jest to bardzo pilna sprawa, ponieważ ilość samej ropy transportowanej tylko przez Zatokę Fińską zwiększyła się w ciągu niespełna 10 lat o 200%. Inną bardzo istotną dla ochrony środowiska inicjatywą, było objęcie zakazem stosowania farb przeciwporostowych zawierających związki cynoorganiczne.
Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez zatapianie odpadów i innych substancji, sporządzona w Londynie w 1972 roku, uzupełnia obszar działań chroniących środowisko morskie, wyznaczonych przez Konwencję MARPOL 73/78. Wyznaczyła również kierunki do opracowania Załącznika V Konwencji Helsińskiej.
Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego zwana Konwencją Helsińską podpisana w 1974 roku, odnosi się do regionu Morza Bałtyckiego i poddaje kontroli wszystkie rodzaje zanieczyszczeń. Zawiera 6 Załączników:
Załącznik I dotyczy ochrony przed substancjami niebezpiecznymi, takimi jak środki chemiczne do zwalczania chwastów, szkodników, ochrony roślin (DDT, DDE, DDD) oraz PCB;
Załącznik II dotyczy ochrony przed substancjami i materiałami szkodliwymi, takimi jak metale ciężkie, fosfor, fenole, kwas ftalowy, cyjanki, węglowodory halogenowe, węglowodory aromatyczne, materiały radioaktywne, ropopochodne, substancje wpływające na smak, kolor i zapach wody itp.;
Załącznik III dotyczy ochrony przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z lądu, takimi jak ścieki komunalne, odpadowe wody z przemysłu i elektrowni itp.;
Załącznik IV dotyczy zapobieganiu zanieczyszczaniu ze statków i opiera się w znacznej części na postanowieniach Konwencji MARPOL 73/78, zaostrzając wymagania w sprawie ochrony przed zanieczyszczeniem ściekami oraz ograniczając możliwość spalania odpadów;
Załącznik V wymienia wyjątki od ogólnego zakazu zatapiania odpadów i innych substancji włączając w to urobek pochodzący z pogłębiania;
Załącznik VI określa zasady współpracy przy zwalczaniu zanieczyszczeń morza.
W 1992 roku przyjęto tzw. Nową Konwencję Helsińską. Zawiera ona 7 Załączników, a podstawowe zmiany w stosunku do Konwencji z 1974 roku odnoszą się do następujących zagadnień:
do obszaru obowiązywania Konwencji włączono wody wpływające do Bałtyku,
wprowadzenia wymagań dotyczących określenia szczegółowych kryteriów i środków dla ochrony środowiska Bałtyku, stosowania zamkniętych systemów wodnych w zakładach przemysłowych oraz wydawania zezwoleń zakładom przemysłowym na odprowadzanie ścieków,
dołączenia listy substancji chemicznych, dla których wprowadzono całkowity zakaz używania lub dopuszczono używanie w ograniczonym zakresie.
W ramach Komisji Helsińskiej (HELCOM), która jest powołanym przez Konwencję Helsińską organem koordynującym, podjęto działania w celu opracowania programów i środków służących ochronie gatunków i siedlisk, które zostały rozpoznane jako zagrożone, zanikające lub wymagające ochrony. Za ważne narzędzie tej pracy zostały uznane morskie obszary chronione (BSSA). Celem jest zbudowanie do 2010 r. spójnej ekologicznie sieci dobrze zarządzanych morskich obszarów chronionych i utrzymanie jej na Morzu Bałtyckim. Pierwsze 62 obszary chronione Morza Bałtyckiego zostały zaproponowane w 1994 r. w ramach Zalecenia HELCOM 15/5 dotyczącego systemu przybrzeżnych i morskich obszarów chronionych Morza Bałtyckiego. Obecnie baza danych HELCOM dotyczących obszarów chronionych Morza Bałtyckiego zawiera informacje o 97 terenach stanowiących w większości tereny Natura 2000 chronione zgodnie z Dyrektywami „Siedliskową” i „Ptasią” WE.
Ustawodawstwo UE ma na celu ochronę środowiska naturalnego za pośrednictwem „Dyrektywy Siedliskowej” (Dyrektywa Rady 92/43/EWG) i gatunków za pośrednictwem Dyrektywy Ptasiej (Dyrektywa Rady 79/409/EWG). W obu mowa jest o tworzeniu obszarów chronionych jako środka ochrony, a w przypadku ich ustanowienia tworzą one wspólnie sieć znaną jako Natura 2000. Obie dyrektywy mogą być stosowane i zostały zastosowane w środowisku obszarów przybrzeżnych i morskich. Ponadto, należy uwzględniać przepisy UE dotyczące jakości wód wpływających do Bałtyku oraz określające dopuszczalne wartości emisji substancji szkodliwych. Do priorytetowych w tym względzie, należy zaliczyć Ramową Dyrektywę Wodną (2000/60/EC), Dyrektywę o Oczyszczaniu Ścieków Komunalnych (91/271/EWG), Dyrektywę o Azotanach (91/676/EWG) i Dyrektywę dotyczącą wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin (dot. m.in. pestycydów) (91/414/EWG). Sprawy ograniczenia emisji substancji kontrolowanych reguluje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Europy o substancjach zubożających warstwę ozonową (EC No 2037/2000). Natomiast, Dyrektywa 1999/32/EC określa wymagania w odniesieniu do zawartości siarki w paliwach.
W powiązaniu z podanymi przepisami, każde nadbałtyckie państwo posiada prawodawstwo krajowe i regionalne dotyczące ochrony środowiska.
Podstawowe zagrożenia środowiska morskiego Morza Bałtyckiego.
Pomimo tylu zabezpieczeń prawnych, ochrona środowiska morskiego Bałtyku powinna być ciągle newralgicznym problemem w polityce każdego państwa nadbałtyckiego. Transport morski w porównaniu z innymi rodzajami transportu jest stosunkowo przyjazny środowisku. Jednakże, biorąc pod uwagę jego rosnące natężenie w basenie Morza Bałtyckiego oraz mając na uwadze skalę zniszczeń wywoływanych przez katastrofy na morzu, należy stwierdzić, iż jest to problem niezwykle poważny i siły jednego państwa czy regionu nie są w stanie zapewnić skutecznych działań ochronnych. Dla przykładu, katastrofa tankowca „Erika”, spowodowała takie zniszczenia przyrody, że w ich efekcie skala strat środowiskowych, społecznych i gospodarczych dla dotkniętych nią rejonów była olbrzymia. Skutki podobnej katastrofy na Bałtyku byłyby daleko bardziej katastrofalne. Współdziałanie państw europejskich podczas likwidacji zanieczyszczeń spowodowanych zatonięciem tankowca „Prestige” pokazało, jak skuteczna może okazać się tego rodzaju współpraca. Ale nie tylko działania spowodowane katastrofami powinny być przedmiotem współpracy pomiędzy państwami leżącymi w basenie Morza Bałtyckiego. Skuteczna współpraca, mająca na celu niedopuszczenie do tak fatalnych zdarzeń, powinna być priorytetem we wspólnej polityce państw należących do UE.
Ze względu na specyfikę obszarów morskich, należy zapewnić bardziej skuteczny monitoring lotniczy tras żeglugowych prowadzących przez Bałtyk. Zakres tego monitoringu powinien swym zasięgiem obejmować również wody przybrzeżne i zalewowe (np. Zalew Szczeciński) oraz mieć charakter transgraniczny. Należałoby rozważyć możliwość dokonywania obserwacji satelitarnych. Tego typu działania pozwoliłyby na bardziej skuteczną identyfikację sprawców nawet niewielkich zanieczyszczeń oraz wczesną identyfikację zagrożeń dla środowiska, co umożliwiłoby doprowadzenie do bardziej skutecznego przeciwdziałania.
Innego rodzaju zagrożeniem są niebezpieczne substancje pozostające na dnie Bałtyku, które zostały zatopione rozmyślnie lub pozostają wewnątrz wraków. Jest to spuścizna po okresie burzliwej historii Europy oraz pozostałość z czasów, gdy uważano, że morze jest najdogodniejszym składowiskiem dla „niewygodnych” odpadów. Identyfikacja, oznaczenie i przebadanie tego typu obiektów jest sprawą bardzo pilną, ponieważ można założyć, że ich stan (np. na skutek korozji) może stworzyć zagrożenie wydostania się bardzo niebezpiecznych substancji do środowiska. Prace badawcze ze względu na obszar, charakter i niezbędną do ich przeprowadzenia technologię, mogą być skuteczne jedynie przy zaangażowaniu środków pochodzących z Unii Europejskiej. Należy również być przygotowanym na przeprowadzenie działań mających na celu zabezpieczenie zidentyfikowanych obiektów oraz ewentualne usunięcie zagrożeń.
Ważnym problemem jest wypracowanie wspólnej polityki państw nadbałtyckich dotyczącej postępowania z wodami balastowymi w celu przeciwdziałania przenoszeniu do Bałtyku szkodliwych organizmów z innych rejonów świata. Należy zaznaczyć, że budowa portowych urządzeń odbiorczych do odbioru wód balastowych jest inwestycją bardzo kosztowną (ze względu na konieczność odebrania ogromnej ilości tych wód w krótkim czasie) i ma szansę powodzenia jedynie w przypadku kompleksowego rozwiązania tego problemu w skali ogólnoeuropejskiej.
Obszary przybrzeżne są zanieczyszczane z obu stron. Obok zanieczyszczeń spowodowanych przez statki i urządzenia wydobywcze, na wody przybrzeżne nieustannie napływają niesione prądami rzek zanieczyszczenia rolnicze, miejskie i przemysłowe. Zanieczyszczenia pochodzące ze źródeł położonych w głębi lądu również mogą przybierać rozmiary katastrofy. Wyciek cyjanku w Rumunii w roku 2000, spowodował skażenie Cisy, Dunaju i części Morza Czarnego. Obok takich spektakularnych wydarzeń przyciągających uwagę mediów i społeczeństwa mamy do czynienia z równie dramatycznym, choć niewidocznym procesem. Rzeki, dla których zlewnię stanowi Bałtyk codziennie dostarczają do jego wód oraz na jego plaże rozmaite zanieczyszczenia pochodzące ze źródeł nieraz bardzo odległych od wybrzeża. Tylko współpraca prowadzona w skali UE może doprowadzić do polepszenia jakości wód rzek wpadających do Morza Bałtyckiego oraz rekultywacji zniszczonych przez działalność człowieka obszarów. Ponieważ, usuwanie do morza urobku bagrowanego pochodzącego z pogłębiania torów żeglugowych oraz rekultywowanych obszarów może spowodować znaczne szkody w morskim ekosystemie, a w ich efekcie wygenerowanie strat społecznych i gospodarczych o zasięgu transgranicznym, należałoby podjąć kroki zmierzające do wypracowania wspólnej polityki UE w tym zakresie. Zanieczyszczenia występujące w ujściach rzek, nie wynikają jedynie z presji człowieka na środowisko tylko w ich dolnym biegu, ale są także skutkiem jego działalności w całym dorzeczu. W związku z tym rozwiązywanie tego problemu powinno dotyczyć nie tylko na poziomie państwa, na którego obszarze leży ujście danej rzeki, ale również na szczeblu UE.
5