Szymon Ryster
I rok historia spec.nauczycielska
Grupa III
ETNOGENEZA I OSADNICTWO PLEMION HEBRAJSKICH
W niniejszej pracy chciałbym omówić pochodzenie (etnogenezę) oraz proces zasiedlania Kanaanu przez plemiona hebrajskie. W tym opracowaniu oparłem się o najważniejsze, monumentalne dzieło dotyczące początków Izraela, czyli o Stary Testament, a szczególnie Sześcioksiąg, przy czym najcenniejsze informacje znalazłem w Księgach Rodzaju oraz Jozuego. Pobocznymi źródłami dla mojej pracy są natomiast staroegipska inskrypcja królewska z XIIIw. - tzw. Stela Merenptaha oraz korespondencja między faraonami - m.in. Amenhotepem IV (Echnatonem) i Tutanchamonem, a władcami Syro-Palestyny (wasalami Egiptu) znaleziona w El-Amarnie.
Dużym problemem wstępnym przy przygotowywaniu informacji o historii początków plemion hebrajskich jest z pewnością ustalenie chronologii. Niewątpliwie za punkt wyjścia dla tego typu badań należy uznać początek wędrówki Abrahama z Mezopotamii w poszukiwaniu miejsca, gdzie mógłby się osiedlić, a które według Starego Testamentu - miał mu wskazać Bóg. Inaczej mówiąc, historia plemion herbajskich rozpoczyna migracja do Palestyny seminomadycznych (półkoczowniczych) ludów, wśród których byli przodkowie Izraela jako narodu. Trudno jednoznacznie określić, kiedy ten napływ miał miejsce. Wiadomo, że na przełomie wczesnego i średniego brązu (ok. XXIII - XX w. p.n.e.) Palestyna została doszczętnie spustoszona przez koczowniczych najeźdźców, których nazwy ani powodu przybycia nie znamy, ale być może byli jedną z grup plemion amoryckich. Warto zwrócić uwagę, że nazwa Hebrajczycy może pochodzić od terminu habiru, funkcjonującego w starożytności w celu określenia nieustabilizowanej, słabo kontrolowanej grupy półkoczowniczych plemion semickich, która przechodziła pod zwierzchnictwo tego, kto więcej zapłaci, a których część być może przyczyniła się do wspomnianego splądrowania miast-państw Kanaanu. Naukowcy wędrówkę Abrahama datują na 1 poł. II tys., czyli moment, kiedy zarówno w Mezopotamii, jak i w Egipicie, szeroko pojęta kultura rozpoczęła się setki, jeśli nie tysiące lat wcześniej. Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że wszelkie próby ustalenia chronologii tych wydarzeń są przybliżone i hipotetyczne, ponieważ nie dysponujemy pisanymi źródłami niebibilijnymi dotyczącymi Herbajczyków wcześniejszymi niż wspomniana stela faraona Merenptaha z 1207 p.n.e., a pierwsze pisane opracowanie początków Izraela pochodzi dopiero z czasów monarchii. Zatem ogromne znaczenie dla pierwszych plemion hebrajskich miał przekaz ustny, który mógł przecież zostać przeredagowany i znieszktałcony przez czas.
Co bardzo istotne, w świadomości Izraela-narodu wyraźnie widoczne jest przeświadczenie, że jego początki nie są związane z tubylcami palestyńskimi. Naród pamiętał długi pustynny marsz, podbicie ziemi Kanaanu, wreszcie ciężkie lata niewoli egipskiej, a co najważniejsze - wędrówkę przodków w Mezopotamii, i utrwalił tę pamięć w Świętej Księdze. Według Starego Testamentu, Abrahamowi, na pół-legendarnemu koczownikowi wybranemu przez Boga, w wieku stu lat urodził się syn Izaak. Abraham i Izaak są uważani za protoplastów jednej z dwóch grup plemion - tzw. domu Judy. Syn Izaaka - Jakub otrzymał od Boga imię Izrael. Co ciekawe, według Księgi Rodzaju Izrael i Jakub to ta sama osoba, to jednak w rzeczywistości były to dwie odrębne wspólnoty, tworzące plemię Izraela i plemię Jakuba, łaczące się w tzw. dom Izraela.
Dzięki informacjom podanym w Księdze Rodzaju możemy wywnioskować, że potomkowie Abrahama osiedlili się na wzgórzach Judy, w pobliżu Hebronu, a grupa Izaaka - na południu w Negebie z głównym sankutarium w Beer-Szebie. Opowieści o Jakubie początkowo były całkowicie niezależne od tych, które dotyczyły Abrahama i Izaaka - dopiero panowanie Dawida przyniosło połączenie tych historii w jedną, spójną całość. Grupa „Jakubowa” przybyła do Palestyny z Górnej Mezopotamii, prawdopodobnie z płaskowyżu Balich, i osiedliła się na północ od Sychem. Według Biblii, dwunastu synów Izraela (=Jakuba) to przodkowie dwunastu pokoleń narodu Izraela. Te pokolenia to plemiona potomków Rubena, Symeona, Lewiego, Judy, Dana, Neftali, Gady, Asera, Issachara, Zabulona, Józefa i Beniamina. Przez bliżej nieokreślony czas plemiona Izraela w Egipcie, w rejonie Goszen, były zatrudnione do budowy miast-kanałów. Pewne jest, że przynajmniej część Izraelitów przybyła do Kanaanu z Egiptu pod wodzą Mojżesza (Hebrajczyka wychowanego przypuszczalnie w egipskiej kulturze) za panowania faraona Ramzesa II ok. 1270-1250 p.n.e. Moment przybycia (XIIIw. p.n.e.) i osiedlenia się w Palestynie narodu (Izraela) poświadczony dokumentacją z tego okresu i znaleziskami archeologicznymi należy uznać za właściwy początek historii Izraela.
Badania archeologiczne pozwalają jednak zmienić punkt widzenia co do przybycia plemion hebrajskich do Kanaanu. Pierwsze dwie hipotezy zakladają, że plemiona te wyłoniły spośród ludności tubylczej. Według pierwszej z nich, do wyodrębnienia się Izraelitów doszło w wyniku tzw. rewolucji chlopskiej, której przyczyną miałoby być rozczarowanie mieszkańców koniecznością płacenia danin na rzecz faraona (po roku 1200 p.n.e.zwierzchnictwo Egiptu nad Palestyną), a wcześniej arystokracji palestyńskiej, czego rezultatem była emigracja tubylców w mniej dostępne, górzyste rejony północy. Według tej hipotezy właśnie wśród tych uciekinierów należy doszukiwać się początków Izraela. Jednak ani Biblia, ani archeologia tej hipotezy nie potwierdzają. Druga z hipotez wywodzących Izraelitów z kanaanejskich tubylców zakłada, że naród ten wyodrębnił się w wyniku wielu różnych czynników - wewnętrznych, zewnętrznych, politycznych, ekonomicznych, społecznych - spośród kanaanejskich pasterzy, którzy zdecydowali osiedlić się na wyżynach. Również i ta hipoteza nie znajduje odzwierciedlenia ani w Starym Testamencie, ani w źródłach archeologicznych.
Dwie inne hipotezy, o wiele bardziej prawdopodobne, zakładają przybycie Izraelitów spoza Kanaanu. Dwanaście pierwszych rozdziałów Księgi Jozuego opisuje podobój Kanaanu przez jego wojskową kampanię, co archeologicznie prawdopodobnie potwierdzają dwa miasta - Chacor i Betel. Według dwóch wielkich autorytetów w dziedzinie historii Izraela - W.Michniewicza i A.Lemaire'a - ta hipoteza jest niepewna, ponieważ nie dysponujemy archeologicznymi informacjami o zniszczeniu innych wspomnianych w Biblii miast. Za najbardziej prawdopodobną uważa się teorię, że w wyniku pokojowej infiltracji nastąpiło pokojowe mieszanie się plemion hebrajskich z pierwotnymi grupami etnicznymi. Wersja ta zakłada, że początek Izraela stanowi pokojowa, długoterminowa wędrówka seminomadów (półkoczowników) z pustyni do Kanaanu, którzy połączyli się z grupą wierzącą w jednego Boga - Jahwe, i grupą napływającą w tym samym czasie z Egiptu pod wodzą Mojżesza.
Dekalog miał ogromny wpływ na życie religijne, ale również na życie społeczne. Pierwotną formę dziesięciorga przykazań znajdujemy w Księdze Jozuego (Joz 24, 25) i stanowi ona rodzaj konstytucji konferederacji, która na mocy przymierza z Sychem połączyła plemiona Jakuba i Izraela. Konfedereacja ta łączy plemiona formalnie sobie równe, z własnym terytorium ale wspólną religią.
Potomkowie dwunastu synów Izraela osiedlili się w różnych częściach Palestyny. Wzdłuż Morza Wielkiego (=Śródziemnego) zamieszkiwali od północy potomkowie Asera i Dana, a dalej na południe Filistyni, zaliczani do tzw. „Ludów Morza”, które w XIIw. p.n.e. w dużej mierze przyczyniły się do kryzysu na całym Bliskim Wschodzie, znani z Biblii ze starć z Izraelitami. Na wschód od plemienia Aser osiedlali się Neftalici, a na południowy wschód - Zabulonici. Na południe od jeziora Galilejskiego, wzdłuż dolnego Jordanu, znaleźli się potomkowie Issachara. Ujście Jordanu do Morza Martwego zajmowało (łącznie z najstarszym w historii miastem - Jerychem) prawdopodobnie plemię Beniamina, których wschodnimi sąsiadami byli Rubenici, północno-wschodnimi plemię Gada, a południowymi plemię Judy. Najbardziej na południe zamieszkiwali Symeonici. Niebezpieczeństwem dla wszystkich tych plemion były z pewnością najazdy zewnętrzne. Jednym z takich było z pewnością pojawienie się Sisery z Charoszet Haggoim, być może jednego z przywódców tzw. „Ludów Morza”. Wobec tego zagrożenia doszło do ważnego, doniosłego wydarzenia, ponieważ plemiona Hebrajczyków z północy, konkretnie pod wodzą plemienia Neftali, sprzymierzyły się z konfederacją izraelską za pośrednictwem prorokini Debory. Owocem tej współpracy było zwycięstwo nad Siserą w bitwie w pobliżu potoku Kiszen i uczczenie jej słynną „Pieśnią Debory”. Charakterystyczny dla tych plemion jest fakt, że rody, które tworzyły wspólnotę plemienną, były w zasadzie samowystarczalne, również pod względem społecznym, ponieważ małżeństwa były zawierane wewnątrz rodu. W momencie zagrożenia zewnętrznego, jak np. to ze strony Sisery, do akcji wkraczał - sofetim, czyli sędzia - przywódca, który stawał na czele walk i prowadził wieloplemienną armię.
Choć dokładne odtworzenie początków historii Izraela to wciąż zadanie dla badaczy, to nie ulega wątpliwości, że decydującym czynnikiem, który wpłynął na powstanie narodu Izraela była wiara w jednego Boga - Jahwe.
Bibiliografia
Źródła:
Pismo Święte Starego Testamentu: Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb, Księga Powtórzonego Prawa, Księga Jozuego
Stela Merenptaha
Korespondencja z El-Amarny
Literatura:
Ks. R. Krawczyk Starożytny Izrael - szkice z historii i kultury, s. 9-17.
J. Bright, Historia Izraela, s. 47-48, 54-55, 105-144.
A.Lemaire, Dzieje bibilijnego Izraela, s. 9-21.